Slikarstvo XX v. Istorijske, socijalne, etičke norme, koje obilježavaju kulturu jedne epohe i jednog prostora, dobile su novi smisaoni karakter nakon sticanja nezavisnosti Crne Gore (1878). Već pod patronatom vladike i vladarâ Crne Gore: Petra II Petrovića Njegoša, knjaza Danila, kasnije knjaza/kralja Nikole, ona se uključuje u nove evropske tokove, apriori u oblasti umjetnosti i tehničkih inovacija. Veliki broj stranih slikara, ilustratora i crtača ostavio je neposredna svjedočanstva o Crnoj Gori toga vremena, njenim prirodnim ljepotama, urbanim cjelinama, etnografskom nasljeđu, ratnim prizorima. Međutim, oni nijesu imali značajan uticaj na formiranje crnogorske likovne scene. Nosioci promjene bili su mladi crnogorski talenti, koji su se krajem XIX i početkom XX v. školovali u inostranstvu: Atini, Kijevu, Moskvi, Parizu, Beču, Pragu, Napulju, Firenci, Veneciji, Beogradu. Portretisti i slikari istorijskih, neoromantičarskih kompozicija, rjeđe pajzažisti, bili su naklonjeni realističkom akademizmu i simbolizmu: → Anastas Bocarić, → Mihailo Vrbica, → Ilija Šobajić, → Špiro Đuranović, → Marko Gregović, → Vladimir Novosel. U Crnoj Gori ostavili su značajna djela u dvorskoj kolekciji, bavili se pedagoškim radom i priređivali prve izložbe. U isto vrijeme javljaju se pioniri crnogorskog modernizma: → Pero Poček i → Đoko Popović, koji su radili u pleneru, u duhu impresionizma, i pseudodivizima (→ Špiro Bocarić). Nakon ratnog zatišja u oblasti kreativnog djelovanja, i promijenjenim političkim i kulturnim prilikama nakon gubitka nezavisnosti Crne Gore (1918), crnogorsko slikarstvo predstavlja dio jugoslovenske likovne scene, u koju slikari unose specifičnosti zavičajnog podneblja. Slikari se obrazuju na Umetničkoj školi u Beogradu (→ Ivo Novaković, → Vuko Radović, → Velimir Veliša Leković, → Niko Đurović) i značajnim evropskim kulturnim centrima: Parizu, prijestonici evropske avangarde: → Milo Milunović, → Petar Lubarda, → Jovan Zonjić, → Mihailo Vukotić, → Mirko Kujačić, → Milan Božović; Pragu: → Savo Vujović; Americi: → Mato Đuranović, → Savo Radulović, gdje postižu značajne uspjehe (osvajaju nagrade, priznanja, učestvuju na salonima i međunarodnim izložbama). Opredjeljuju se za manje radikalne stilove – klasični modernizam, sezanizam, intimizam, ekspresionizam, konstruktivizam i socijalnu umjetnost. U ratu i revoluciji (1941–1945) slikarstvo je izgubilo svoj kvalitativni i kvantitativni nivo. Umjetnici dijele sudbinu svoga naroda. Žrtve rata bili su Mihailo Vukotić, slikar melanholičnih, elegičnih pejzaža; Ivo Novaković, → Ivan Lučev, → Josip Bepo Benković, slikari orijentisani prema socijalnoj umjetnosti, dok P. Lubarda ratne godine provodi u zarobljeništvu (slike iz logorskog života). Nakon oslobođenja, crnogorska umjetnost doživljava nagli procvat. Na Cetinju se osnivaju prve obrazovne institucije: → Atelje Ministarstva prosvjete NRCG (1945); Škola likovnih umjetnosti (1946) (→ Umjetnička škola u Herceg Novom); strukovno udruženje – → Udruženje likovnih umjetnika Crne Gore, ULUCG (1945); galerijske institucije – Umjetnička galerija (1950) (→ Muzeji i galerije u Crnoj Gori). Stvoreno je jezgro iz kojeg se razvila savremena crnogorska umjetnost. Povratak u Crnu Goru P. Lubarde i M. Milunovića, kasnije → Miloša Vuškovića, bio je presudan u oživljavanju kulturnog života u zemlji. Kao profesori na Umjetničkoj školi, oni su uticali na stvaranje pozitivne umjetničke klime u vremenima socrealističke ideologije i dogmatizma, koji nije ostavio značajniji trag u crnogorskoj umjetnosti. Slike inspirisane ratnom tematikom i radnom akcijom na obnovi i izgradnji zemlje: M. Božovića, S. Vujovića, M. Vuškovića, N. Đurovića, V. Lekovića, → Aleksandra Aca Prijića, P. Lubarde, M. Milunovića, rađene su u stilu modernog klasicizma, ekspresionizma, pseudoimpresionizma. U umjetnosti druge polovine XX v. mogu se izdvojiti tri momenta koja su odigrala ključnu ulogu u razvoju savremenog crnogorskog slikarstva druge polovine XX v. To su: 1) antologijska izložba P. Lubarde, održana 1951. u Beogradu, koja je otvorila put ka slobodi i samosvojnosti individualnog izražavanja i samozakonitostima likovnog jezika; 2) početak osamdesetih godina, kada se, u isto vrijeme, nekoliko mladih umjetnika, nakon završene ALU u Beogradu, vratilo u Crnu Goru i osnovalo grupu „Generacija 9” (→ Likovne grupe); 3) međunarodna manifestacija Cetinjsko bijenale (1991). Slikarstvo P. Lubarde sublimiralo je duhovne, stilske i estetske paradigme, koje su obilježile crnogorsku umjetnost od 1945. do osamdesetih godina XX v. To je odnos prema crnogorskom podneblju, mitskoj i epskoj tradiciji (pejzaži, scene bitaka), kroz snagu jedinstvene slikarske materije i forme, kojima je otvorio put simboličkom izrazu, nadrealizmu i apstraktnoj umjetnosti. M. Milunović, slikar intelektualne čistote pod svjetlošću Mediterana, daje novu dimenziju klasičnom modernizmu i sezanizmu. M. Vušković, „portretist” prirode, izražava se u ekspresionističkom i apstraktno-asocijativnom maniru. Slikari formirani ranih pedesetih godina u početku su radili pod uticajem M. Milunovića, P. Lubarde, da bi se, vođeni Lubardinom promisli o slobodi umjetničkog izražavanja, otvorili prema aktuelnim dešavanjima na jugoslovenskoj i evropskoj likovnoj sceni. Magija rodnog podneblja koju je otkrio Lubarda imala je imanentnu ulogu u crnogorskom slikarstvu. Najizrazitiji poslenici crnogorske umjetnosti XX v. su decenijama, kao personaliteti genius loci, crpili kreativne sokove iz specifičnosti zavičajnog podneblja, poistovjećujući vlastite duhovne i osjetilne sfere sa morfološkim karakteristikama i pojavama u prirodi i širim prostorno-vremenskim mitskim i egzistencijalnim dimenzijama. Slikari katunskih predjela, Skadarskog jezera i Primorja: → Gojko Berkuljan, A. Prijić, → Vojislav Vojo Tatar, → Mihail Milo Pavlović; grandioznog kanjona Morače – Platija: V. Radović, → Nikola Vujošević; arhetipskih korijena crnogorskog nacionalnog bića: → Nikola Gvozdenović Gvozdo, izražavali su se u širokom kreativnom rasponu od realizma, ekspresionizma, neodivizionizma, asocijativne apstrakcije i nadrealizma. Među njima se izdvaja slikarski opus → Branka Filipovića Fila, koji se smatra pionirom jugoslovenskog enformela, iz kojeg će razviti svoje ekspresionističko, gestualno i kolorističko apstraktno slikarstvo. Enformel kao najradikalniji pokret tog vremena na jugoslovenskim prostorima, koji je izražavao lični umjetnikov stav u projektovanju vlastitih psiholoških implikacija i egzistencijalističkih promišljanja u svijet čiste nefigurativne umjetnosti, javlja se krajem šezdesetih godina u plastičkom sloju slika G. Berkuljana i A. Prijića, impastnim, reljefnim nanošenjem pigmenta, a od osamdesetih godina infiltrira se u slikarski izraz mnogih umjetnika koji u realizaciji djela koriste: pijesak i pigment, slojevite strukture, neslikarske materijale, ili se izražavaju jedinstvom gesta i akcije u kontekstu asptraktnog izraza.

Jedno od imanentnih obilježja crnogorskog slikarstva druge polovine XX v. predstavlja nadrealizam, koji je na ovim prostorima zaživio tri decenije kasnije u odnosu na evropski, izvorni nadrealizam, a karakteriše ga složenost njegovog poslijeratnog prosedea u kojem su se, istovremeno, koristile jezičko-estetske osobenosti nadrealizma, metafizičkog slikarstva, magijskog realizma, fantastike i neoromantizma. Moć intelektualne svijesti u realizovanju nadrealnih i fantastičnih predstava nalazi se u djelima majstora crteža: → Miodraga Dada Đurića, jednog od najvećih svjetskih vizionara iz domena fantastike, koji bogatom imaginacijom i virtuoznom tehnikom otvara vrata andergraund slikarstvu pobune i izazova, straha i halucinacija; → Dimitrija Popovića, koji je baštineći formalno-estetske i filozofsko-psihološke elemente klasične evropske umjetnosti, dadaizma, nadrealizma i minimal-arta, razgrnuo tabu prostore metafizičkog, magičnog, nepoznatog, fantastičnog, transcendentalnog svijeta zaklonjenog iza vizuelnog privida; → Uroša Toškovića, umjetnika snažnog stvaralačkog nerva, koji u ekspresionističkom maniru slika čovjeka kamijevske otuđenosti, epske ličnosti i arhetipove modernog doba. Nadrealizam sa premisama sjevernoevropskog ekspresionizma prisutan je u djelima slikara-predstavnika hercegnovske likovne scene. To je slikarstvo lirske meditacije, intimne poetske atmosfere, zvučnih kolorističkih senzacija, ekspresionističkog i nadrealnog svijeta, jedan mikroprostor u kojem su perceptivni utisci i iracionalni prostori „oživljeni” na pejzažima i figuralnim predstavama: → Đorđija Bata Pravilovića, → Luke Berberovića, → Mirka Mitka Bulajića i njenog najizrazitijeg predstavnika → Vojislava Voja Stanića, vizionara specifičnog pogleda na mediteranski milje, koji prodornom intuicijom, humoresknom duhovitošću, lucidnom percepcijom i adekvatnom likovnom interpretacijom predstavlja ambijentalno podneblje kroz „teatarsku” predstavu bokeljskih „oriđinala”. Fantastična bića koja dolaze iz dubokih ponora nadnaravnog, gdje ljudska mašta kroz ekspresiju i preciznu estetsko-jezičku konotaciju oživljava svijet čudesnih antropomorfnih i zoomorfnih prikaza karakteriše slikarstvo: → Jovana Jova Ivanovića, → Slobodana Boba Slovinića, → Alije Alja Smailagića, → Dobroslava Mrdaka. Recidivi renesansne poetike javljaju se u djelima: → Boška Odalovića, → Branislava Bana Sekulića, → Božidara Boškovića, → Miodraga Crvenice; dramatična nota na slikama → Dragoljuba Bata Brajovića i socijalna tematika → Ljubomira Ljuba Brajovića, dok u hrišćanstvu, njegovom mističnom, psihološkom i spiritualnom značenju → Mihailo Jovićević ponire u modernu dramu apsurda. Prožet sadržinom podsvjesnog, subrealnog kao „arhitipskog sloja psihičke realnosti”, nadrealizam i danas predstavlja imanentan stilski i duhovni izraz umjetnika mlađe generacije. Uporedo rade slikari poetskog, lirskog i intimnog prosedea: pejzažist Niko Đurović, slikar mrtvih priroda, pejzaža i portreta → Filip Janković. Recidivi lirskog javljaju se na metafizičkim i nadrealnim konstruktivističkim kompozicijama → Slobodana Pura Đurića, lirskim vizijama mediteranskog pejzaža → Nikice Daca Raičevića, dok neoromantičarsku tankoćutost, ispunjenu nadrealnim sanjama, njeguju: → Smail Smajo Karailo, → Hazbo Nuhanović, → Hilmija Ćatović, → Aldemar Ibrahimović, → Ismet Hadžić, → Sabaheta Beka Masličić, → Kemal Ramujkić. Kao posebna pojava, ističe se slikar → Cvjetko Lainović, čija djela upućuju na praistorijska artefakta, naivnost dječjeg izraza, kao i tragove moderne, koji se nalaze u slikarskom izrazu Brasaia, L’art bruta i Dibifea. Promjene u daljem razvoju savremene crnogorske umjetnosti nastale su početkom osamdesetih godina. Nova generacija slikara, nakon završenih studija na Akademiji u Beogradu, vraća se u Crnu Goru i osniva likovnu grupu „Generacija 9”, sa ciljem da oživi i dâ novi podstrek valorizaciji umjetnosti i umjetnika na ovim prostorima. Njeni članovi bili su samosvojne individualnosti različitih likovnih poetika. Izražavali su se u duhu realizma, nadrealizma, metafizike, ekspresionizma, pop-arta, novog viđenja prirode i njenih fenomena. Njima pripadaju slikari: žestokog ekspresionizma → Rajko Todorović Todor; narodnih praznovjerica → Milovan Miki Radulović; nevidljivih pulsacija prirodnih fenomena → Dragan Karadžić; filozofsko-psiholoških implikacija → Dušan Jeknić. Osnivanjem → Fakulteta likovnih umjetnosti Univerziteta Crne Gore na Cetinju (1988), otvara se put internacionalizaciji crnogorske umjetnosti, koja će svoj puni zamah postići osnivanjem međunarodne umjetničke manifestacije – Cetinjsko bijenale (1991). Njegova imanentna uloga, apriori, odnosi se na integraciju crnogorske umjetnosti u evropske sisteme vrijednosti. Raznovrsnost individualnih poetika, brojnost kontakata među umjetnicima i stručnjacima i drugim sudionicima Bijenala, iz raznih zemalja, podsticali su novine i mijenjali ustaljene obrasce. Podstaknuta je stvaralačka invencija pojedinaca kao konačan rez u odnosu na „vladajuća” pravila i norme. Pored nesputanog i slobodnog izražavanja sopstvenog Ja, umjetnik je bio izložen javnom prosuđivanju, neposrednim uvođenjem gledaoca, kao aktivnog učesnika u umjetničkom činu. Pored objekata, skulpture, slike, instalacija, javljaju se izražajne forme radikalne avangarde: video-radovi, performans na otvorenom prostoru, hepening..., i često isticanje u prvi plan fotografije, filozofske slike i slike arhitekture. Nakon devedesetih godina, crnogorski umjetnici njeguju indvidualne poetike, među kojima se izdvajaju slikari modernog romantizama (→ Srđan Vukčević, → Sonja Milić-Đuranović), prefinjenog minimalizma (→ Vesko Gagović), mentalnih putovanja (→ Gordana Kuč), traganja za izgubljenim vremenom (→ Mihailo Mili Pavićević), arhetipskih i mitskih korijena (→ Naod Zorić). Otvara se prostor hermeneutičkom području vlastitih ideograma i univerzalnih signifikata. Preko njih, umjetnici teže da uspostave metafizičku vezu između materije i duha, mikrokosmosa i makrokosmosa: → Anka Burić, → Slavica Gvozdenović, → Olivija Ivanović-Strugar, → Vesna Bošković, → Nataša Đurović. Umjetnici skloni naraciji, svojevrsnom humoru, aluzijama, anegdotama, oživljavaju jedan zagonetni, magijski, iracionalni svijet, koji polazi od neprolaznih vrijednosti bogatog civilizacijskog nasljeđa, u kojem su diskretno ukomponovani lokalni simboli i personalni ideogrami (→ Ratko Odalović, → Draško Dragaš).

Mas-kultura kao proizvod urbanizacije i industrijske revolucije – „pustolovno-genijalnog razvoja nauke i tehnike” kosmopolitskog karaktera, uticala je na opšte sociološko-kulturološke standarde ponašanja savremenog čovjeka i njegovo prihvatanje novih vrijednosnih sistema. Poetika zasnovana na „folkloru industrijske svijesti i fetišizmu robe” potrošačkog društva Zapada, i ekspliciranje identifikacionog „portreta” sredine, u kojoj umjetnik stvara, javlja se u djelu mnogih slikara (→ Roman Đuranović, → Vladimir Dado Đuranović, → Marko Musović – kolaži, Mihailo Jovićević, → Tadija Janičić). Stvaraocima koji u crnogorskom slikarstvu predstavljaju „agitatore” političke i društvene svijesti kroz recidive kulturno-istorijskog nasljeđa i oblike ponašanja i življenja u „urbazonama” pripadaju umjetnici kompleksnih formalnih i konceptualnih interesovanja. Polazeći od premise da je čista transcendencija neuhvatljiva, a vidljiva stvarnost ograničena, koncipirana su djela u kojima se „ritam duha stopio sa životnim kretanjima” (N. Vujošević, → Jelena Tomašević, → Ana Matić, I. Pejović-Lagator, → Suzana Pajović, → Katarina Švabić-Đurašković). Praćenje aktuelnosti duha vremena sadašnjeg kroz globalizaciju i likovni nomadizam otvorilo je pred crnogorskim stvaraocima problemsko pitanje adekvatnog definisanja estetskih intencija, strukturalne vizuelizacije i semantičke profilacije umjetničkih djela koja pripadaju → prestupničkim umjetničkim praksama, proizašlim iz mentalno-konceptualnog aksioma život – intelekt – emocija – akcija. Polazeći od implicitnih principa moderne i postmoderne, rješenje ovog složenog ontološkog i sociokulturološkog „problema” nalazi se u širokim mogućnostima multimedijalnih formi, koje predstavljaju stvaralački izazov mnogim savremenim crnogorskim slikarima. U ovoj stvaralačkoj klimi može se sagledati sva kompleksnost savremene crnogorske likovne scene, koja istovremeno kroz recidive moderne i postmoderne njeguje klasična izražajna sredstva i otvara prostor eksperimentalnim i konceptualnim traganjima mlađih generacija slikara, koji su se na crnogorsku likovnu scenu pojavili u novom milenijumu.