Prestupničke umjetničke prakse. Relevantna dejstva umjetnika koji su radikalizovali, revolucionisali i internacionalizovali umjetničku praksu jugoslovenskog kulturnog prostora tokom sedamdesetih, poput performativnih i konceptualnih rješenja → Marine Abramović i → Ilije Šoškića, nijesu imali direktnijeg odjeka u tadašnjoj, pa ni u kasnijoj praksi crnogorskih umjetnika. U konstituisanje savremene crnogorske umjetničke scene, izvjesne pokretačke impulse i mala „otkrovenja” unijela je lokalna umjetnička produkcija osamdesetih i devedesetih svojim relaksiranijim i „avangardnijim” odnosom prema pronalaženju i rabljenju nekonvencionalnih medija, tema, ideja. Impuls svakovrsnog oslobađanja, svojstven savremenoj crnogorskoj umjetničkoj praksi, „uvezen” je i ranije, ali iz zona domaćeg, izvan likovnog stvaranja. Prvobitne teatarske inicijative (pozorišna scena DODEST, međunarodni festivali alternativnog teatra FIAT i FJAT), emancipovali su, još od sedamdesetih, crnogorsko pozorište, ali i druge sfere umjetnosti. Važna je bila njihova dimenzija internacionalnog događanja umjetnosti, princip multidisciplinarosti, afirmisanje alternativnog i eksperimentalnog, osvajanje i aktivacija nekonvencionalnih umjetničkih prostora, a ključne stvaralačke odrednice ovih festivala: inhibicija – demistifikacija – konceptualizam, ispostavile su se kao inspirativni i kreativni kriterijumi mlađoj generaciji umjetnika. Gotovo tektonske poremećaje na crnogorskoj likovnoj sceni izazvao je moćni talas Cetinjskog bijenala – međunarodnih susreta savremene umjetnosti, koje je doživjelo svojih pet izdanja. U istoriji Bijenala, bitni su sljedeći datumi: I Bijenale, Otvaranje, 1991. (posljednja izložba umjetnika sa teritorije nekadašnje SFRJ); Umjetnici bez granica, 1994. (okrugli sto koji je okupio 50 umjetnika, kritičara, intelektualaca Istoka i Zapada suočenih sa problemom kulturnog embarga); II Bijenale, Vidjeti u mraku, 1994. (posvećeno žrtvama etničkog čišćenja na teritoriji bivše Jugoslavije); III Bijenale, Povratni putevi, 1996. (I dio – izložba → Miodraga Dada Đurića i predavanje Marine Abramović); (II dio – 160 umjetnika iz raznih zemalja učestvovalo je na tri izložbe: „Povratni putevi”, „Nova ikona”, „Landless”); IV Bijenale, Rekonstrukcija, 2002. (izložbe: „Skulptura za stanovanje (izvajano boravište)”, „Razgovarati sa prolaznikom na ulici”, „Untimum projectum”); Ljetnji univerzitet – orijentisan na tri oblasti: životnu sredinu, građansko društvo i savremenu umjetnost; V Bijenale, Love It or Leave It, 2004. (osim na Cetinju, realizovalo se i u Dubrovniku i Tirani). Osnovano 1991, neposredno pred raspad Jugoslavije, Cetinjsko bijenale je ponudilo jedan od najoriginalnijih modela produkcije, prezentacije i prekograničnog djelovanja u savremenoj umjetnosti na prostorima Balkana. Na inicijativu i lični angažman crnogorskog princa Nikole Petrovića Njegoša, Bijenale je zamišljeno kao platforma za uspostavljanje kreativnog dijaloga između umjetnika, kritičara i kulturnih aktivista iz različitih zemalja. Ono je trebalo da dejstvuje kao generator promjene, prevazilaženja kulturne i svake druge izolacije ovog regiona, te eliminisanja dejstva političke nestabilnosti i ekonomske stagnacije. Bijenale je težilo i novom pozicioniranju Cetinja, njegovom inaugurisanju u grad umjetnosti, inovacije i eksperimenta. Angažovalo/reaktiviralo je različite prostore, kako oficijelne izložbene tako i one neformalne, nekonvencionalne kao nova poprišta novih umjetničkih događaja. Lociralo je te događaje u javne prostore grada, mjesta socijalne interakcije, odmora, razmjene (ulice, trgovi, zelene površine, gradska okolina), ali i enterijere koji su učinjeni javnim i umjetničkim (nekadašnje kraljevske rezidencije i zgrade ambasada), istovremeno inaugurišući običnog građanina, „slučajnog prolaznika” u aktivnog (sa)učesnika i kokreatora umjetničkog događaja. Dakle, namjera je bila ne samo animirati one koji posjećuju, već angažovati i edukovati one koji ostaju, stvarati publiku i učiniti Bijenale predmetom lokalnog interesa i prisvajanja. Bijenale je afirmisalo i princip multimedijalnosti, odnosno neklasične forme umjetničkog reagovanja, indukujući time za lokalni kontekst bitno redefinisanje samog pojma umjetnosti, pozicije umjetnika i statusa umjetničkog djela. Tokom tragičnih devedesetih, Bijenale je značilo neposredno, fizičko prisustvo brojnih i renomiranih imena, prije svega, evropske umjetničke i kustoske scene na tlu Crne Gore. U trenutku gotovo eliminisane mobilnosti domaćih umjetnika, Bijenale je pružalo neposredan uvid u tekuću umjetničku produkciju u internacionalnim okvirima i obezbijedilo ravnopravno participiranje domaćih umjetnika i kustosa na izložbama Bijenala. Ono je time postalo efikasna poluga internacionalizacije naše scene na „domaćem terenu” i efikasna platforma za njen interni razvitak. Bijenalom se naša umjetnost besteretno oslobađala kompleksa inferiornosti u odnosu na važeće centre kulturnog života u okruženju, izmicala zamkama limitirajućeg faktora zvanog „rad u maloj kulturnoj sredini”. Već dominantne problematske odrednice, generalne teme i nazivi izložbi i pojedinih programa na izdanjima Bijenala (Otvaranje, Vidjeti u mraku, Umjetnici bez granica, Rekonstrukcija) reflektuju afirmativnu, (re)konstruktivnu, transgresivnu, transformabilnu, kulturno, socijalno i politički odgovornu i progresivnu dimenziju Bijenala i same savremene umjetnosti. Rekonstrukcija kao glavna tema IV Bijenala 2002. i njegov moto MOŽE (u smislu „može se desiti”, „moguće je”), imala je pozitivan naboj, tvorački impuls, nosila ideju kreativnog preoblikovanja, „popravke”, projektovanja željenog kao mogućeg: „Ovo je vrijeme da se obnove naši gradovi i sela, ali, prije svega, da se ponovo uspostave kontakti među ljudima. Izazov je definisati jedno mentalno polje (...) u koje bismo investirali sve te ideje o budućnosti, o onome što želimo da se desi, o onome čega želimo da se oslobodimo, ono što želimo da preuredimo i ponovo upotrijebimo, da konstruišemo i rekonstruišemo (...) i želja da pripadamo svijetu...” Bez obzira na brojne kontroverze, prihvatanja i poricanja Bijenala od strane stručne i druge javnosti, Bijenale nesumnjivo predstavlja jedan od najjačih crnogorskih kulturnih produkata u novijoj istoriji i jednu od najčistijih izvoznih marki savremene crnogorske kulture. Sa ovakvih efikasnih, mobilnih i alternativnih, neinstitucionalnih platformi rasta lansirana je nova crnogorska umjetnička praksa za novo doba, dominantno nakon 2000. Svojim prestupničkim strategijama i praksama, ona donosi zdravo narušavanje i onespokojavanje dominantnog lokalnog umjetničkog „sentimenta”: „čistu” obuzetost tradicijom, „intimni doživljaj svijeta”, sterilne principe estetike, hermetične zakone likovnosti, kultni status klasičnih umjetničkih medija i logiku oslanjanja samo na „domaće izvore i snage”. Doživljavajući pozitivno prekomponovanje i kvalitativnu reorganizaciju, domaća likovna produkcija stekla je kapacitet i dobila legitimitet da se nazove scenom. Umjesto nepovezanih individualnih žarišta kreativnosti, dejstava autonomnih, usamljenih umjetničkih figura, ova scena počinje da operiše kao (samo)organizovano, unutar sebe višestruko (formalno, idejno, (mas)medijski, transgeneracijski) uvezano novo iskustvo umjetnosti, profilisano kroz svoju rastuću sklonost ka prestupu, ka novini, ka eksperimentu. Mobilisala se kroz problematske, autorske (ne više revijalne) izložbe i podržavana, usmjeravana, oblikovana kroz kustoski modelovane projekte i od strane nove umjetničke kritike koja je, kroz rijetke pojedince, deskriptivno, „impresionističko” pisanje zamijenila kompleksnim refleksijama i neortodoksnim, autentičnim, autorskim interpretacijama umjetnosti zasnovanim na savremenim istraživačkim, naučnim, teorijskim metodama. Nova umjetnička produkcija korespondirala je sa savremenim tendencijama na internacionalnoj sceni i unutar tog konteksta postala je vidljiva i integrisana. Paradigmatična je, u tom smislu, grupna izložba „Montenegrin Beauty”, 2003. (kustoskinja → Svetlana Racanović), kojom se nova crnogorska umjetnička praksa, kroz medijski divergentne radove 12 savremenih umjetnika, beskompromisno distancirala od principa lijepog, koji je na adresi crnogorske likovne scene živio kroz poštovanje starih zanata, klasičnih umjetničkih medija, propisanog repertoara „zgodnih i prigodnih” tema, „dostojanstvenih” motiva sa jakim i jasnim nacionalnim predznakom: lijepo naše prirode, lijepo nacionalne kulture i tradicije ili lijepa umjetnost kao „praznik za oči” i lijepo pisanje o umjetnosti kao lirski nadahnuta ili patetično intonirana lična impresija. Izložba je značila upad u te sfere „kodifikovanih vrijednosti” ne sa intencijom da se one izlože šamaru blasfemije, nemilosrdnom razvrtanju, da se diskredituju, savladaju, poraze, obeščaste i finalno obesmisle, već da se „protresu”, relativizuju, dekanonizuju, revalorizuju inteligentnim propitivanjima, suptilnom kritikom, duhovitim provokacijama, veselim parodiranjem, smišljenim ironijskim diverzijama unutar „zabranjene zone” lijepog. Tako uzdrman i raščinjen, princip lijepog počeo je da se sastavlja i sklapa iznova kao lijepo po mjeri savrememene umjetnosti. Sa druge strane, projekat „Lanac otkrivanja” (kustoskinja S. Racanović, organizator MMArt), trebalo je ponovo da „zasadi” lijepo u naše prostore i naše poglede. Kroz medijski raznorodne intervencije preko 20 crnogorskih umjetnika na različitim lokacijama širom Crne Gore, na odabranim urbanim, ruralnim i prirodnim ambijentima, često napuštenim, zapuštenim, zanemarenim i zaboravljenim, neumjetničkim mjestima, ta mjesta postaju umjetnički refunkcionalizovana, ponovo otkrivena i rehabilitovana na nov način: obnavljana je njihova aura, pokrenuto je promišljanje trajne zaštite njihove nevinosti ili stavljanje u funkciju datog mjesta njegovom prenamjenom ili transformisanjem trenutnog stanja stagnacije, osipanja, zamiranja. Grupna izložba „Orhideja” (kustos → Petar Ćuković, organizator → Narodni muzej Crne Gore), realizovana u okviru V Cetinjskog bijenala 2004, revitalizovala je napušteno mjesto „teške” memorije: u oronulom prostoru nekadašnjeg cetinjskog zatvora, unutar zasebnih, ćelijskih prostora, kreativno su intervenisali odabrani umjetnici, ali i kustosi, književnici, filozofi, javne ličnosti iz Crne Gore i regiona. Ovim projektima prošireno je polje dejstva umjetnosti integrisanjem tzv. neumjetničkih modela produkcije i prezentacije. Relevantna prezentovanja crnogorske savremene umjetnosti u internacionalnom konktekstu sa pozicija savremenih i prestupničkih umjetničkih praksi bile su izložbe u nacionalnom paviljonu na Bijenalu u Veneciji: izložba „Kuće i prozori”, 2001. (→ Milija Pavićević i Oleg Kulik; kustos Petar Ćuković) i izložba „Eros malog prestupa”, 2005. (→ Jelena Tomašević, Natalija Vujošević, → Igor Rakčević; kustoskinja Svetlana Racanović). Proboj mlađe generacije umjetnika školovanih mahom na FLU, Cetinje, ali i doedukovanih kroz različite internacionalne umjetničke programe omogućen je samoorgaizovanjem umjetnika na produkciji i promociji sopstvene umjetnosti i njihovim slobodnim djelovanjem u različitim medijima na teme i probleme koji korespondiraju sa izazovima savremenog života. Važnu polugu za stimulisanje, valorizaciju i internacionalizaciju rada mladih umjetnika predstavlja nagrada za mlade crnogorske umjetnike „Milčik”, koju je ustanovio Institut za savremenu umjetnost Crne Gore u okviru inicijative YVAA – Young Visual Artist Award. Svojevrsni prestup u tradiciji dodjeljivanja najviše državne nagrade za likovnu umjetnost, Nagrade „Petar Lubarda”, dogodio se 2018. dodjeljivanjem nagrade mladoj umjetnici (→ Milka Delibašić) za video-rad koji je specifičnim uprizorenjem nagog tijela umjetnice, kao njenim konceptualnim čvorištem, predstavljao prestup u domaćoj umjetničkoj praksi, ali i donio rasterećenje koncepta i istorije ove nagrade, njeno oslobađanje od „obaveze” forsiranja kvaliteta monumentalnog, epskog, heroičnog, „muški” odlučnog, te odomaćenog (p)održavanja kultnog statusa klasičnih umjetničkih disciplina. Djelovanje NVO u kulturi, Fondacije „Montenegro Mobil Art” (MMArt) (osnovane 2000) i Instituta za savremenu umjetnost (osnovanog 2013) dinamizovalo je lokalnu umjetničku scenu, promovisalo nove modele projektnog djelovanja i kreativnog povezivanja domaćih i inostranih pojedinaca i organizacija iz sfere umjetnosti i kulture, predstavljajući i bitan oblik vaninstitucionalne podrške savremenim umjetničkim tendencijama na domaćoj sceni.