Mato Đuranović, Begonija, 1955, NMCG, Cetinje
Đuranović, Mato, slikar, likovni i muzički pedagog (Đurići, Herceg Novi, 13. IV 1895 – Meljine, Herceg Novi, 21. II 1973). Prve pouke o slikarstvu dobija od oca → Špira Đuranovića, jednog od prvih školovanih crnogorskih slikara. Likovno obrazovanje nastavlja u Zadru kod I. Šoljana, bečkog đaka. Odlazi 1919. za Ameriku, gdje je završio Muzičku akademiju (violina) i gdje se bavio pedagoškim radom. Prvu samostalnu izložbu otvorio je 1922. u Galvestonu u Teksasu. Završio je 1929. Grand Central School of Art u Njujorku kod prof. Aršila Gorkog i Džona Kupmena. Izlagao je 1931. u Vašingtonu u Galeriji „Korkoran”. U Njujorku 1932. dobija zlatnu medalju Centralne galerije za sliku Per Aspra ad Astra i odlikovanje Vlade Čehoslovačke za širenje slovenstva u Americi. Vraća se 1934. u Boku Kotorsku, u rodne Đuriće. Za vrijeme II svj. rata bio je aktivni sudionik NOB-a. U kotorskoj gimnaziji predavao je crtanje (1945–1954; 1957–1961). Učestvovao je na izložbama ULUCG-a od 1946. Imao je putujuću izložbu 1970. na brodu „Kapetan Martinović”, koja je obišla lučke gradove u Americi, gdje je nekada boravio i radio. U američkom periodu (1929–1934), nakon impresionističkih slika intimne poetike, kontakt sa profesorom A. Gorkim, jednim od najistaknutijih američkih apstraktnih slikara, preko kojeg se upoznao sa djelom Sezana i kubista, imao je značajan uticaj u oformljenju njegovog likovnog izraza (Autoportret sa pumom, 1930). Kasnije su ga inspirisali slikari meksičkog socijalnog realizma, muralisti Dijego Rivera i Roberto Montenegro, kako u izboru tematskog sadržaja koji se odnosio na figuralne kompozicije posvećene teškom životu američkih crnaca, tako i u realizovanju djela koja karakteriše pseudokubistički manir (Raspeće, 1930; Portret crnca, 1931; Materinstvo, 1932). U duši slikar prirode, u Teksasu (Galvestonu) intenzivnim koloritom i ekspresivnim zamahom slika divlje konje, cvijeće, palme, oleandre… Po dolasku u Crnu Goru 1934, u njemu emotivno bliskiji prostor, postaje najdosljedniji slikar bokeljskog pejzaža. Tada nastaju brojni primorski pejzaži (Đurići u podne, 1966; Mreže, 1971), mrtve prirode i, rjeđe, figuralne kompozicije. Njegov likovni izraz mijenjao se od sezanizma, u kojem je još uvijek prisutna čvrstoća forme, akademski crtež i koloristička gama svedena na čistu boju (Portret sina, 1944), do ekspresionizma koji najavljuje slikom Begonija (1955). Koloritom nekad fovističkog prizvuka i silovitim linearnim zamahom, od kojih svaki dio slike treperi i simulira pokret, stvara poetizirane dramske efekte (Bijeg pred požarom u preriji, 1956; Dječak sa jabukom, 1967; Buđenje proljeća, 1973). Samostalne izložbe: Galveston (1922); Vašington (1931); Hjuston (1932); Dalas (1924); Kotor (1936, 1957, 1866, 1972, 1980, 1995); Tivat (1955, 1988); Split (1959); Titograd (1961, 1970); Herceg Novi (1975, 1996, 2003, 2018); Perast (2001); Cetinje (2018). Grupno je izlagao u Americi, Crnoj Gori, Srbiji, Sloveniji, Rumuniji, Italiji, Jermeniji, Francuskoj, Belgiji, Hrvatskoj, Čehoslovačkoj, Njemačkoj, Litvaniji, Letoniji, Estoniji, Poljskoj, Bugarskoj, Mađarskoj, Austriji, Egiptu, Tunisu, Turskoj, SSSR i dr. Nagrade: Zlatna medalja, Centralna umjetnička galerija, Njujork (1932); Trinaestojulska nagrada (1961); Nagrada Cetinjskog salona jugoslovenske umjetnosti, Cetinje (1968); Oktobarska nagrada Opštine Herceg Novog (1972). U ateljeu u svojoj kući u Kamenarima otvorio je 1971. Galeriju „Verige” (radila je do početka devedesetih godina XX v.).
Literatura i izvori: M. Lompar, „Korijeni savremene crnogorske umjetnosti: Mato Đuranović – prvi kubizam”, Pobjeda, 7. IV 1979, 11; O. Perović, „Mato Đurenović”, Ogledi kritike, crnogorska umjetnost prve polovine XX v., Podgorica, 1997, 13–14; Lj. Zeković, „Đuranović Mato”, Leksikon crnogorskih umjetnika, 1945–2001, Podgorica, 2001, 60–62; N. Vujošević, „Mato Đuranović”, Memento, crnogorska moderna umjetnost, Podgorica, 2005, 85–89; S. Ivović, pred. monograf. kat. Mato Đuranović 1995–1973, NMCG, Cetinje, 2018.
Lj. Zeković