Arhitektura XIX, XX i početka XXI v.

XIX v.

Graditeljstvo Knjaževine Crne Gore (bez Primorja) počinje gradnjom Biljarde na Cetinju (1838), po projektu → Jakova Nikolajeviča Ozereckovskog. Rijeka Crnojevića i Virpazar formiraju se kao pazarišta. Vjekovni ratovi onemogućavaju izgradnju Crne Gore. U mirnodopskim uslovima, nakon Berlinskog kongresa (1878), počinje planiranje i razvoj države. Knjaževina Crna Gora proširila se sa 4.200 m² na 9.420 m². Nastala su nova naselja: Nikšić, Kolašin, Bijelo Polje, Plav, Bar i Ulcinj, koja su pripadala osmanskoj kulturi, drugačijoj od običajnih oblika života u „Maloj Knjaževini u brdima”. Zanatlije, trgovci, poljoprivredna i stočarska zanimanja bila su dragocjena iskustva koja su dobijena sa novim naseljima. Dolaze prosvjetari, ljekari, inženjeri svih struka, zvani „izvanjci”, koji sa Gospodarem, knjazom Nikolom, postavljaju temelje novourbanizovane zajednice. Na Cetinju, Dvorac knjaza Nikole gradi se kada i → Hotel „Lokanda” sa 22 kreveta (1864), zatim Đevojački institut (1871), Bolnica „Danilo I” (1873), a zahvaljujući → Spiridonu Gopčeviću urađen je prvi Urbanistički plan (postojeće stanje) Cetinja (1875). Preduzimači iz Primorja (tada Austrougarske) Lepetić, Terzović i drugi sa majstorima iz Boke stvaraju prva graditeljska iskustva. Arhitekta → Josip Slade-Šilović iz Trogira dolazi u Knjaževinu Crnu Goru 1877. i tu ostaje deset godina. Uspostavlja saobraćajnu mrežu od Nikšića, kojom povezuje glavna naselja sa vodenim putevima preko Skadarskog jezera do Bara. Ima status inženjera extra statum (danas glavni urbanista). Uz regulacioni plan Nikšića 1883, Sladini reprezentativni projekti obogatili su prostor Crne Gore stilskom arhitekturom. U XIX v. istorijska i srednjovjekovna urbana jezgra – Ulcinj, Budva, Kotor, Perast, Risan, Herceg Novi – izlaze iz svojih bedema. Razvijaju se urbane matrice sa arhitekturom oslobođenom rustikalne pučanske gradnje i malterisanim objektima nove estetike i kolorita. U Boki Kotorskoj dominira bokeški barok, specifičan stil kojim su venecijanske arhitekte projektovale kapetanske palate u novoj arhitektonici rezanog kamena. Knjaževina nije imala niti jedan kilometer puta 1878, da bi do kraja XIX v. izgradila 193 km, a do I svj. rata 690 km. Cetinje je postalo urbano središte sa institucijama zdravstva, prosvjete, kulture, privrede, politike i diplomatije. Jedina dva crnogorska inženjera su → Marko Đukanović i → Andrija Radović.

XX v.

Knjaževina Crna Gora ušla je u XX v. sa završenim Sabornim hramom u Nikšiću, po projektu → Mihaila Timofejeviča Preobraženskog, raskošnim Ruskim poslanstvom zrelog baroka, Italijanskim poslanstvom i crnogorskim parlamentom (Vladin dom), u neobaroknoj smirenosti Koradinija (→ Koradini, Čezare Augusto), Francuskim poslanstvom, u stilu secesije, → Pola Gadea i → Ogista Perea, sa prvom primjenom armiranog betona na jednom javnom objektu u Crnoj Gori, da bi 1910. → Đan Karlo Maguljani najavio novi stil moderne Kućom Vukotića. Te godine proglašena je ustavna Kraljevina Crna Gora. Balkanski ratovi (1913–1914) donose stagnaciju, a nakon I svj. rata Crna Gora je izgubila državnost (1918). Tada Budva i Boka Kotorska, koje su bile pod austrougarskom vlašću više od 100 godina, postaju djelovi novoformirane države. Od 1921. do 1941. Crna Gora je dio Zetske banovine u Kraljevini Jugoslaviji, čije arhitekte vode poslove projektovanja i izgradnje. Gradnja se odvija u konstruktivnom sistemu masivnih zidova od kamena i opeke, sa sekundarnom primjenom armiranog betona i drvenim krovnim konstrukcijama. Ministarstvo građevina planira izgradnju države po srezovima. Opštine su dobijale naloge od Ministarstva da rade urbanističke planove, iako svuda nedostaju stručne službe. Od 1931. počinje gradnja državne infrastrukture: sve vrste javnih objekata, zdravstva, prosvjete, poreske uprave, ali i činovnički stanovi i sl. Na Cetinju se grade Banska uprava, banovinska štamparija, osnovna škola i gimnazija, koja se gradi i u Podgorici, u kojoj se grade i Dom industrijske i zanatske privredne komore i Opštinski dom. Više je jugoslovenskih arhitekata i građevinaca koji su projektovali i realizovali objekte: Miladin Prljević,→ Fridrih Valenta, Rade Milivojević, → Gvido Grisogono, Dragan Petrik, → Milan Zloković, → Dimitrije M. Leko, ruske arhitekte emigranti: Jerolomov, → Vladimir Leontijevič Sukurenko, Mstislav Titov i dr. U trećoj deceniji XX v. Crna Gora dobija svoje prve građevinske inženjere: → Velišu Popovića, → Gligorija Vukčevića i → Petra Perišu Vukotića. Njihovi projekti su u kompoziciji klasicizma, sa elementima modernizma na velikim objektima. Na manjim, kao što su zgrada Crkvenog suda na Cetinju i Zanatska škola u Podgorici, interpoliraju elemente neoromantizma. Aktuelan je Urbanistički plan Nikšića iz 1883, a Cetinje dobija novi Urbanistički plan 1931. za 6.366 stanovnika. Na Primorju se razvija nova privredna oblast – turizam. Veliko ime jugoslovenske arhitekture Milan Zloković (porijeklom iz Boke) predlaže 1934. izradu Regionalnog plana Boke Kotorske sa DUP-ovima jer „očigledno je da se manjim planskim zahvatima gubi cjelina”. Ljetnja rezidencija Karađorđevića u Miločeru reprezentativan je kompleks → Dragomira Tadića, građen 1934–1936. u stilu mediteranske rustike. Arhitektonski dosljedno arh. → Rajko Tatić gradi i Vilu „Topliš”, kreirajući nove ambijentalne i pejzažne vrijednosti na obali i u zaleđu dvije miločerske plaže. U isto vrijeme u Budvi se gradi Hotel „Avala” (1936), u spoju rustikalne moderne i mediteranske arhitekture, a zgrada Kapetanije (1937) → Mihaila Mike Jankovića svojevrsna je interpretacija moderne, nimalo slična objektima tog vremena. Hotel „Park” u Zelenici (1902), sa arhitekturom tvrđave-zamka, i Hotel „Boka” u Herceg Novom (1906–1913), estetizirana mediteranska secesija → Momčila Tapavice, prvi su hoteli na Primorju, iako su građeni u vrijeme Austrougarske. Značajan projekat je Hotel „Ko-op” u Ulcinju, hotel kraljevske zadruge, kojim hrvatski arhitekti → Marijan Haberle i → Hinko Bauer započinju revolucionarnu arhitekturu moderne u turizmu. Nameće se konstatacija da je projekat ovog hotela (rađen 1934) postavio model, formu i stil hotelskoj arhitekturi za narednih nekoliko decenija. Most na Tari → Mijata Trojanovića iz 1939. je remek-djelo armiranobetonske mostogradnje. Drugi svj. rat ostavio je bombardovane i razorene gradove, bez infrastrukture, bez inženjerskih kadrova i zanatlija, bez materijala i opreme. Organizovanje građevinske djelatnosti dešava se i u novom društveno-političkom sistemu socijalističke Jugoslavije. Crna Gora nema inženjerske fakultete. Na studije arhitekture odlazilo se u gradove drugih jugoslovenskih republika. Ustavnom odlukom iz 1946. ukinuta je Prijestonica Cetinje, a Titograd proglašen za novi glavni grad Crne Gore. Premještanje državnih institucija sa Cetinja u Titograd podrazumijevalo je i selidbu službenika, gradnju stanova, demografske poremećaje, stvaranje novih urbanih centara. Industrijalizacija, zapostavljanje poljoprivrede, seosko stanovništvo u novoj ulozi industrijskih radnika bez tradicije, pretpostavljalo je velike promjene u socijalnoj strukturi, gradskim običajima, društvenim događanjima. Baznu podlogu tih događanja čine urbanistička nauka sa arhitekturom. Evropska arhitektura duboko je zašla u modernu i „internacionalni stil”, sa oponentima koji se zalažu za regionalne i identitetske karakteristike u arhitekturi novih gradova. Generacija crnogorskih arhitekata poslije 1945. projektuje u duhu moderne sa autorskim pečatom mimo vladajućih projektantskih obrazaca. Počeci gradnje su u Titogradu sa → Vujadinom Popovićem, koji postavlja novu urbanu matricu budućeg centra Titograda sa objektima državne uprave u Bulevaru Lenjina. Arhitekte sa strane, → Branko Bon i drugi rade većinu projekata. Nukleus novog grada Titograda, u jednom dijelu preklopljen sa Urbanističkim planom Mirkove varoši → Vladimira Ivanoviča Varmana iz 1886, prelazi Preko Morače. Krajem šeste decenije XX v. nastupaju prve diplomirane arhitekte iz Crne Gore, koje preuzimaju poslove planiranja, projektovanja i izgradnje: → Novica Vušović, → Vojislav Đokić, → Bajo Mirković, → Mirko Đukić, → Anđelija Mićunović, Ksenija Mijušković, → Ivan Milošević, N. Radović, → Milorad Mišo Vukotić, → Božidar Milić, → Vukota Tupa Vukotić, → Đorđije Minjević, → Slobodan Vukajlović, → Milorad Petijević, → Ilija Šćepanović, → Milan Popović, → Pavle Popović; → Vladislav Plamenac, → Radosav Zeković, → Svetlana Kana Radević, → Vasilije Vajo Knežević, → Mileta Bojović, → Nikola Drakić, → Predrag Miško Dmitrović, → Novak Jovović… Pored nekoliko opštinskih urbanističkih biroa, otvara se Republički zavod za urbanizam i projektovanje (RZUP) u Titogradu, čiji timovi projektuju sveukupni razvoj i izgradnju Crne Gore. Događaj koji je urbano planiranje Crne Gore međunarodno aktuelizovao je projekat „Južni Jadran”, kojim Ujedinjene nacije finansiraju planiranje razvoja turizma, sa sjedištima biroa u Budvi i Dubrovniku. Međunarodni timovi, u kojima su ekonomisti, sociolozi, matematičari, pored arhitekata i urbanista, predvođeni → Adolfom Ciborovskim, dali su dragocjena iskustva za profesionalni razvoj mladih crnogorskih arhitekata. Industrijska izgradnja velikog broja fabrika, postrojenja i proizvodnih hala pripala je uglavnom arhitektama i biroima iz Jugoslavije, koji su podrazumijevali i angažovanje specijalizovanih izvođačkih firmi sa odgovorajućim tehnologijama izgradnje. Izgradnja velikih objekata za kolektivno stanovanje bila je dominantna graditeljska oblast, kao i izgradnja hotela u kategoriji javnih objekata. Od Hotela „Mimoza” u Tivtu (1958) → Miroslava Begovića i Hotela „Slavija” u Budvi (1963) → Milana Korolije ređa se impozantna cifra hotela sve do devedesetih godina XX v. Bila je to era funkcionalizma (hoteli sa 300 do 600 kreveta) sa novom arhitekturom konstruktivizma – u Titogradu/Podgorici, Ivangradu/Beranama, Budvi, Bečićima, Petrovcu, Sutomoru, Baru, Ulcinju, Tivtu, Herceg Novom, Mojkovcu, Plavu i Žabljaku. Katastrofalni zemljotres (1979) umnogome je uticao na promjene seizmičkih propisa i na nove sisteme gradnje. Prva strukturalna fasada (zid zavjesa) primijenjena je na Hotelu „Plaža” u Herceg Novom (1982) → Predraga Đakovića, a Hotel „Slovenska plaža” u Budvi (1985) → Janeza Kobea uspješna je transformacija tradicionalnog urbanog koncepta i arhitekture. Nekoliko je značajnih objekata i autora koji su obilježili ovo vrijeme. Plaža „Labud” na Morači (1960) Vukote Tupe Vukotića je slučaj kreiranja u ambijentu. Hotel „Berane” (1960) Radosava Zekovića; Hotel „Oliva” Vladislava Plamenca i Milana Popovića u Petrovcu; Hotel „Podgorica” (1967) i Hotel „Mojkovac” (1969 ) Svetlane Kane Radević; Hotel „Belvi” (1968) Milorada Miša Vukotića u Bečićima; Hotel „Korali” u Sutomoru (1968) Milana Popovića, spadaju u vrijedna arhitektonska djela, koja su nosila prepoznatljivost crnogorskog turizma. Objekat društveno-političkih organizacija SR Crne Gore, Titograd (1979) Radosava Zekovića i danas plijeni svojom elegantnom strukturom, Služba društvenog knjigovodstva (SDK) Milorada Miša Vukotića; objekti Svetlane Kane Radević; kapela na Cetinju → Dragoslava Mijuškovića. Katolička crkva, Motel „Jastreb” u Nikšiću Slobodana Vukajlovića; Sportski centar „Morača” u Titogradu Predraga Miška Dmitrovića; Hotel „Jezera” Đorđija Minjevića projekti su „autorske arhitekture”. To su godine kada su svi crnogorski gradovi dobijali generalne urbanističke planove. Intenziviranjem prelaska u dio grada Preko Morače, Titograd nije mogao da izbjegne duh socijalističkog načina mišljenja, pa kolektivno stanovanje poprima industrijsku dimenziju u Momišićkoj ravnici. Značajna arhitektonska djela ovog perioda ostvarile su i arhitekte sa strane: Katolička crkva u Titogradu → Borisa Krstulovića i → Zvonimira Vrkljana (1969); Mauzolej na Lovćenu → Ivana Meštrovića i → Harolda Bilinića; Dom revolucije u Kolašinu → Marka Mušiča; Narodna banka na Cetinju → Petra Vulovića. Posljednja decenija XX v. donijela je ratove i dezintegraciju Jugoslavije.

Početak XXI v.

Arhitektonski fakultet državnog univerziteta Crne Gore (→ Arhitektonski fakultet Univerziteta Crne Gore) osnovan je 2006. u Podgorici. Protekle dvije decenije imale su ogromnu graditeljsku produkciju u Crnoj Gori. Izrazita su djela arhitekata: → Branislava Redžića, → Sanjina Grbića, Pavla Popovića, → Mladena Krekića, → Gorana Andrejina, → „Studija GRAD”, → Sonje Radović-Jelovac, Ivana Miloševića i drugih mlađih arhitekata, koji su uglavnom diplomirali na podgoričkom fakultetu. Duh postmoderne zahvatio je Crnu Goru. Desio se i jedan novi vid učešća u razvoju urbanizma i arhitekture, javnim približavanjem struke građanima aktivizmom mnogih nevladinih organizacija. Prvi put se Crna Gora pojavljuje na međunarodnoj sceni učešćem na Venecijanskom bijenalu i konkurisanjem za međunarodne nagrade. Tranzicija u kojoj se našla država imala je i loše strane po arhitektonsku struku. Privatizacijom društvenih objekata ispoljena su nepoštovanja autorskih prava, prekrajanjem ili rušenjem značajnih objekata. Zakoni koji uređuju oblast planiranja i izgradnje neubičajeno mnogo puta su mijenjani. „Investitorski urbanizam” – dominacija privatnog interesa nad javnim, uticao je na izgled gradova i gubitak kvaliteta života čovjekove okoline. Sve je to rezultiralo hiljadama nelegalnih objekata, koje je teško smjestiti u legalna zakonska planerska rješenja. Istovremeno, učešćem stranog kapitala, Crna Gora je dobila tri nova turistička naselja – gradića: → Porto Montenegro u Tivtu, Luštica Bay na poluostrvu Luštica i Portonovi u Kumboru.