Svetlana Kana Radević, Hotel „Podgorica”, 1967, Titograd/Podgorica (fotografisao Petar Otoranov, Muzej Jugoslavije, Beograd)

Svetlana Kana Radević, stambena zgrada, 1968, Petrovac

Svetlana Kana Radević, Hotel „Mojkovac“, 1969, Mojkovac

Radević, Svetlana Kana, arhitektkinja (Danilovgrad, 22. XI 1937 – Podgorica, 8. XI 2000). Diplomirala je na AF Univerziteta u Beogradu (1963). Apsolvirala je istoriju umjetnosti na FF Beogradskog univerziteta. Magistrirala je i završila semestar za doktorat u Pensilvaniji (SAD), kod arh. Luisa Kana. Specijalizirala je na Centre Scientifique et Technique du Bâtiment (CSTB) u Parizu. Stručno se usavršavala u Salcburgu, Moskvi i kod arh. Kiša Kurokave u Tokiju. Radila je u RZUP-u Titograd/Podgorica, kao glavni projektant i rukovodilac Biroa za arhitekturu. Bila je vođa tima na projektu programa UN „Južni Jadran”. Izvedeni projekti: Hotel „Podgorica” (1967), I nagrada na Jugoslovenskom konkursu, i Autobuska stanica (1968), Podgorica; stambena zgrada u Petrovcu (1968); Mojkovac – stambena zgrada i Hotel „Mojkovac” (1969); Spomenik u Duvanskom kombinatu (1972); park Zlatica; Spomen-kompleks na Barutani, podignut u znak sjećanja na borce Lješanske nahije, poginule u oslobodilačkim ratovima u prvoj polovini XX v. (1980); Hotel „Zlatibor”, Užice (1981), I nagrada na Jugoslovenskom konkursu; Leksikografski zavod SRCG (1984–1989), I nagrada na konkursu; Poslovni centar „Kruševac” (1991), koautor arh. Lj. Radević; dječiji vrtić, Cetinje (1988); urbanističko rješenje istočnog dijela bloka „Kruševac II”; idejni projekat objekta Centar u naselju Jaz (u sklopu projekta „Južni Jadran”); objekti u Moskvi i dr. Širokim ličnim obrazovanjem, kao akter slobodnog kreativnog mišljenja na izmaku socrealizma, S. K. Radević mijenja arhitektonsku filozofiju – tiho, bez prevrata i sukoba, ali ostvarenim djelom. Ona izgrađuje i stvara novi prostor, formira novi ambijent. Njena arhitektonska djela ne mogu se podvrgnuti tipizaciji, stilizaciji, školi. Ona su plod neposredne kreativnosti, kojom struktura građevine, pozitivno i sadržajno, mijenja i stvara novi genius loci, što su fundamentalne definicije urbaniteta. Njeno najznačajnije ostvarenje je Hotel „Podgorica”. Na strmoj padini rijeke Morače postavlja hotel, nivelišući etaže objekta prema terenu: terase sa restoranskim funkcijama bliže rijeci, a hotelske sobe i glavni ulaz u izduženom nizu u dvoetažnom traktu na gornjem dijelu obale sa nivoa ulice. Dispozicija hotela vezuje se vizuelnim i mentalnim sponama sa obrisima srednjovjekovne tvrđave i Stare varoši, sa brzom, zelenom rijekom Moračom između, što stvara prostornu integraciju istorijske i moderne arhitekture i prirode. Primjenom oblutka na zidovima fasada i enterijera, stvorena je neobična simbioza tradicionalnog materijala iz okolnog terena i moderne graditeljske forme sa istaknutim konstruktivnim elementima objekta. Za projekat Hotela „Podgorica” S. K. Radević je dobila Saveznu Borbinu nagradu – najznačajniju arhitektonsku nagradu na teritoriji bivše Jugoslavije. Nesvakidašnje činjenice su što je jedina žena arhitekta koja je dobila ovu nagradu, dodjeljivanu 26 godina, a postala je njen laureat u svojoj tridesetoj godini, kada joj je konkursni rad bio među prvim projektima u životu. Autobuska stanica u Podgorici funkcionalno je jednostavan prostor sa atrijumom. Trapezni, lučni stubovi-platna nose krovnu ploču sa blago lučnim „okrenutim” strehama nagore, u funkciji atike. Ovako osmišljen detalj podigao je arhitekturu objekta velike osnove u jedinstvenu arhaičnu formu, istaknutog modernog konstruktivnog sklopa. Djelimičnom obradom zidova kulijerom i oblutkom autorka stvara memorijska likovna platna i sveukupni vizuelni reper u gradskom urbanitetu Podgorice. Stambena zgrada u Petrovcu, u totalnoj primjeni natur-betona, hrabar je izbor za to vrijeme. Konstruktivni sistem objekta, vidno istaknut, sa gotovo dizajnerskom obradom svih vertikalnih i horizontalnih elemenata i serklaža formira modernu skeletnu strukturu, u koju su ugrađene stambene jedinice. Objekat transponovan rukopisom moderne, sa fasadama od kulijera, svakako je veliki iskorak u odnosu na kolektivne stambene zgrade tada i danas. Hotel „Zlatibor” kao da je nastao iz nekog geomorfološkog procesa, kada se vertikala ukorijenila u zemlju, a nad zemljom rasprostranila prizemni oslonac sa šest etaža, da bi dinamičkom vertikalom nastavila pokret u prostoru i nakon što je izgradila posljednju četrnaestu etažu. Dok niži korpus suprotstavlja kosine sa pravougaonim kubusima, sveukupno prizemljujući bazu solitera, ostatak od četrnaest etaža je izrazita vertikala u pokretu, sa punim platnima i staklenim vertikalama – šlicevima, koji u kontrastu stakla i betona potenciraju dinamičnu strukturu vertikale. Autorka je ovaj projekat radila u „total dizajnu” – enterijer, namještaj, opremu i inventar. Hotel „Mojkovac” rijedak je primjer gdje multiplikacijom trouglaste geometrijske forme, smicanjem u manjim dimenzijama po četiri sa obje strane, i centralnim najvećim korpusom gradi hotelsku strukturu soba sa restoranskim i tehnološkim dijelom. Krutu geometriju trougla nije lako sklopiti u jedinstvenu formu, što je autorka uspjela u ovom slučaju, formirajući novi geometrijski prostorni organizam. Leksikografski zavod nesvakidašnji je objekat koji u poziciji na uglu bloka treba da pomiri dva dijela objekta iz dva vremenska perioda. Autorka to rješava na način što nove vezne partije neutrališe staklom, ali u takvim kompozicionim odnosima da staro i novo čine jedinstvenu namjernu cjelinu, iako su kontrastni materijali u pitanju. Spomenički kompleks na Barutani i Spomenik u Duvanskom kombinatu takođe su prostorne discipline za koje je S. K. Radević iskazala poseban senzibilitet. S. K. Radević se bavila i arhitektonskom teorijom i kritikom, djelovala je i kao slobodna umjetnica. Značajniji radovi: S. K. Radević, „Tendencije i pojave u arhitekturi Crne Gore”, časopis Arhitektura, 178+9/81. O S. K. Radević i njenom djelu pisali su: R. Alihodžić, Arhitektura u Crnoj Gori 1965–1990. (Kroz prizmu ’Borbine’ nagrade), Podgorica, 2015; A. Markuš, Kana, Arhitektonski forum, 2017. Izložbe: Venecijansko bijenale (2004), Program „Montenegrin ECO-LOGIC lab”, prikaz Hotela „Podgorica”; „Arhitektura u Jugoslaviji 1948–1980”, MoMA, Njujork (2018). Dokumentarni film „Život jedini čovjeka – Svetlana Kana Radević”, proizvodnja TV Titograd (1980), scenario Vasko Ivanović. Velika retrospektivna izložba o graditeljstvu S. K. Radević („Svetlana Kana Radević – poslijeratna arhitektura između centra i periferije”) priređena je za Venecijansko bijenale 2021. Dobila je više priznanja i nagrada: Republička i Savezna Borbina nagrada za arhitekturu (1968) – bila je najmlađi laureat u ciklusu saveznih Borbinih nagrada; Trinaestojulska nagrada (1968); Nagrada oslobođenja Podgorice (1992) i dr. Bila je saradnica mnogih stručnih časopisa, aktivna u desetini strukovnih crnogorskih i jugoslovenskih asocijacija i udruženja. Izdvaja se njeno članstvo u Odboru za likovne umjetnosti CANU (→ Crnogorska akademija nauka i umjetnosti), Crnogorskom PEN centru, UNESCO-u (AIA). Bila je inostrana članica Ruske akademije za arhitekturu i građevinske nauke (od 1994), članica DANU (od 1999) i prva potpredsjednica Matice crnogorske.

Literatura: A. Markuš, „Radević Svetlana Kana”, u: Z. Manević, Leksikon neimara, Beograd, 2008; R. Alihodžić, Arhitektura u Crnoj Gori 1965–1990. (Kroz prizmu ’Borbine’ nagrade), Podgorica, 2015.

S. Mitrović