Fridrih Valenta, Barska nadbiskupija, 1927, Bar
Fridrih Valenta, Gimnazija / Gimnazija „Slobodan Škerović”, 1931, Podgorica
Valenta, Fridrih (Valenta, Friedrich), hrv. arhitekta (Sarajevo, 8. I 1895 – Dubrovnik, 6. III 1940). Čitav radni vijek proveo je u Dubrovniku, gdje je od sredine dvadesetih godina XX v. pa do iznenadne smrti 1940. bio službenik Građevinske direkcije (od 1929. Tehničke sekcije Sreskog načelstva) u Zetskoj banovini. Značajan opus javnih građevina, ponajviše školskih ustanova, ostvario je na području nadležnosti Građevinske direkcije u Dubrovniku, koja je, do reorganizacije službe 1929, obuhvatala široku oblast Dalmacije, Hercegovine i Crne Gore. U Crnoj Gori radio je projekat Barske nadbiskupije (1927); Crkvu Sv. Nikole u Baru; rekonstrukciju pozorišta „Zetski dom”, nakon požara 1916; Gimnaziju u Podgorici (1931). Zbog značaja Barske nadbiskupije, ukazuje se na skraćeni istorijat. Dukljanska episkopija osnovana je u V v., sa sjedištem u Duklji, glavnom gradu Prevalitane. Kao nasljednica Dukljanske, Barska biskupija se prvo pominje u IX v. Čitav jedan milenijum ona potpada pod dubrovačku, budvansku, kotorsku i druge jurisdikcije, prilagođavana teritorijama uvijek drugih osvajača. Smjenjivanjem vladavine Nemanjića, Balšića, Mletačke republike, tri vijeka osmanske vladavine, kada potpada pod Skadarsku biskupiju, skoro je dovedena do propadanja i nestajanja. Konkordatom potpisanim između Crne Gore i Vatikana 1886, regulisan je položaj Barske nadbiskupije i status katoličkih vjernika u Knjaževini Crnoj Gori. Uz pokušaje prvog nadbiskupa Šimuna Milinovića (1886–1910) da adaptira, prilagodi novi objekat postojećem, tek je dr Nikoli Dobrečiću (1872–1955), arcibiskupu barskom i primasu srpskom, pošlo za rukom da od 1922. do 1927. izgradi novi velelepni objekat, tada u novoj Kraljevini Jugoslaviji i uz finansijsku pomoć kraljevske vlade. Zdanje nadbiskupske rezidencije je impozantan objekat, sa prizemljem i spratom, izgrađen na brijegu van grada, do kojeg vode centralne promenadne stepenice u više nivoa u klasičnom konceptu svečanog prilaza rezidenciji. Objekat je proporcionalnog volumena, skoro kvadratne osnove, sa četvorovodnim krovom i odlikama neorenesansnog stila. Na čeonoj fasadi naglašena je središnja vertikala, koju iznad glavnog ulaza natkriljuje konzolni balkon sa balustradom, a trouglasti timpanon u krovnoj zoni gradi završnicu moćne glavne fasade. Iza objekta, sa platoa na kojem se nalazi Crkva Sv. Nikole, nalazi se drugi ulaz u objekat sa klasičnim trijemom na stubovima. Objekat se nalazi u okruženju parkovski uređenog mediteranskog bilja sa fontanama, religijskim skulpturama – sve u smirujućem kultivisanom pejzažu. Crkva Sv. Nikole, odmah pored rezidencije nadbiskupa, građena je kada i nadbiskupija 1927, u bogatom neobaroku. Poslove na izgradnji vodila je građevinska sekcija sa Cetinja, inž. Sergije Tarnovski, a nadzornik radova bio je Nikola Kroči iz Bara (na prijedlog nadbiskupa Dobrečića). Rekonstrukcija Zetskog doma poslije požara 1916. nije dovoljno poznata. Smatra se da je arh. Miladin Prljević, krajem treće decenije, preradio projekat koji je Valenta uradio. Gimnazija u Podgorici (1931) je reprezentativni objekat, koncipiran na osnovi klasicizma, a u likovnom rukopisu moderne. Rizalit je još uvijek u duhu istorijske reminiscencije neoromantizma u materijalu i stilu, da bi na bočnim krilima autor najavio nove stilske likovne tendencije. Projekat je urađen 1926, a gradnja je trajala do 1931. Nadzor je vodio arh. Miladin Prljević, arhitekta građevinske sekcije na Cetinju. Finansiranje izgradnje Gimnazije uveliko je pomogao američki Crveni krst, čiji je predstavnik Petar Luketić iz Budve položio kamen temeljac. Pored većine projekata u Dubrovniku, Valenta je radio školu u Dražin Dolu (1932) i Mušku zanatsku školu u Trebinju (1935).
Literatura: Š. Rastoder, J. Rastoder, Dr Nikola Dobrečić, arcibiskup barski i primas srpski 1872–1955, Budva, 1991; V. B. Lupis, „Prilog poznavanju arhitekture jugoistočne Hercegovine krajem XIX. i početkom XX. v.”, Hercegovina, 6–7 (14–15), Mostar, 2000; Grupa autora, Istorijski leksikon Crne Gore, Podgorica, 2006; A. Baće, Arhitektura Dubrovnika između dva svjetska rata, doktorska disertacija na Filozofskom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu, 2015; Dr S. Žinjić, Arhitektura u Crnoj Gori 1918–1941, doktorska disertacija na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, 2019.
S. Mitrović