Politički spisi crnogorskih vladara. Politički spisi vladara dinastija Vojislavljević i Balšić. O političkom djelovanju vladarskih dinastija → Vojislavljevića i → Balšića sačuvan je i publikovan nevelik broj srednjovjekovnih povelja. O prvim vladarima iz dinastije Vojislavljevića, knezu → Vladimiru Dukljanskom, → Vojislavu i kralju → Mihailu Vojislavljeviću, nijesu uopšte sačuvani politički spisi koji svjedoče o njihovoj vladavini. Na osnovu poznih prepisa iz XVIII vijeka, u zborniku dubrovačkog isusovca Ivana Marije Matijaševića (Gian Maria Mattei) sačuvani su: nedatirani fragment povelje kralja Radoslava (brat kralja Mihaila) o osnivanju manastira na teritoriji Balema (Plata), koji je povjerio monasima Manastira Svetog Benedikta u Lokrumu, povelja kralja → Bodina Vojislavljevića iz 1100. kojom daruje benediktinskom manastiru iz Lokruma Crkvu Svetog Martina u Šumetu i povelja kralja → Đorđa Vojislavljevića (Bodinovog sina) iz 1115. godine kojom se benediktinskom manastiru iz Lokruma potvrđuje Crkva Svetog Martina. Imovinu Crkve Svetog Martina benediktinskom manastiru iz Lokruma potvrdio je i Bodinov sin, kralj → Mihailo II Vojislavljević, 1112. godine. Lokrumske povelje dukljanskih vladara prvi je objavio 1928. Ferdo Šišić u godišnjaku ,,Letopis popa Dukljanina“ (Beograd – Zagreb). O vladavini kralja → Dobroslava Vojislavljevića, → Vladimira II Vojislavljevića, → Grubeše Vojislavljevića, → Gradihne Vojislavljevića i kneza → Radoslava Vojislavljevića ne postoje sačuvani politički spisi. Posljednju povelju vladarske dinastije Vojslavljevića izdala je 20. avgusta 1189. knjeginja Desislava, žena kneza → Mihaila Vojislavljevića (najstariji sin kneza Radoslava), kojom je dubrovačkoj opštini ustupila dva broda. Ovu povelju je objavio Antonije Vučetić u dubrovačkom časopisu Srđ (br. 1), 15. maja 1906. godine. O rodonačelniku dinastije Balšić, → Balši I Balšiću, ne postoje sačuvani politički spisi, dok je iz perioda zajedničke vladavine Balšinih sinova: → Stracimira Balšića, → Đurađa I Balšića i → Balše II Balšića, Franjo Miklošić objavio u zbirci Monumenta Serbica, spectanium historiam Serbiae, Bosniae, Ragusii (Beč, 1858) povelju od 17. januara 1368, kojom Balšići opraštaju Dubrovčanima novouvedenu carinu u Danju. U zbirci dokumenata Spomenici srpski (SKA, XI, Beograd, 1892) Konstantin Jireček publikovao je povelju kojom braća Balšići juna 1368. šalju u Dubrovnik Ulcinjanina Dmitra Dabretića da uzme zlatni Stracimirov pojas, koji je založio kod izvjesnog Renalda. Povelju Đurađa I Balšića pisanu u Konavlima 30. maja 1373, kojom je dozvolio dubrovačkim plemićima i trgovcima bosanskog bana da prelaze preko njegove teritorije, objavio je Pavle Karano-Tvrtković u Spomenicima srbskim (Beograd, 1840), a povelju od 30. novembra 1373, kojom se Đurađ I, Balša II i Đurađev sinovac, → Đurađ II Stracimirović Balšić, zaklinju na mir, prijateljstvo i poštovanje ranijih ugovora sa Dubrovnikom, objavio je Franjo Miklošić u zbirci Monumenta Serbica. O vladavini Balše II Balšića objavljene su svega dvije povelje. Prva povelja, kojom Balša II Dubrovčanima potvrđuje povlastice svoga brata i prethodnika na vladarskom tronu, Đurađa I Balšića, pisana je 20. novembra 1379. u mjestu Ratac, dok se drugom poveljom, pisanom 24. aprila 1385. u Tuzima (,,blizu Ploče“), pored potvrde ranijih povlastica, obavezao da će dubrovačkim trgovcima nadoknaditi eventualne štete koje im budu pričinjene na teritoriji Zete. Obje povelje objavio je Franjo Miklošić u zbirci Monumenta Serbica. I Balšin sinovac i nasljednik na prijestolu, Đurađ II Stracimirović Balšić, izdao je u Skadru povelju kojom potvrđuje povlastice Dubrovniku 27. januara 1386. u Skadru, a objavio ju je Franjo Miklošić u zbirci Monumenta Serbica. Povelju o trgovačkim povlasticama Mlečanima, koju je Đurađ II izdao u Ulcinju 28. februara 1388, publikovao je na latinskom jeziku Šime Ljubić (Listine o odnošajih između Južnih Slavenstva i Mletačke republike, knj. IV, Zagreb, 1875), dok je povelju Konstantina Balšića od 13. novembra 1395, kojom daje povlastice Dubrovniku, objavio Franjo Miklošić u zbirci Monumenta Serbica. Na osnovu prepisa monaha Gavrila iz 1721, Ivan Jastrebov (Glasnik srpskog učenog društva, XLVII, ,,Prepis Hrisovulje na Cetinju o manastiru sv. Nikole na Vranjini“, Beograd, 1879) objavio je povelju Đurađa II Balšića iz 1403, kojom se polovina sela Rake prilaže Manastiru Svetog Nikole na Vranjini. O političkom djelovanju posljednjeg vladara iz dinastije Balšić, → Balše III Balšića, publikovano je pet povelja. Povelju od 3. avgusta 1409. kojom se sklapa mir između → Jelene Balšić, njenog sina Balše III i Mletačke republike objavio je na latinskom jeziku Šime Ljubić (Listine o odnošajih između Južnih Slavenstva i Mletačke republike, knj. IV, Zagreb, 1875), dok je povelju Balše III o osnivanju Manastira Svetog Nikole u Praskvici publikovao, na osnovu prepisa iz kotorskih notarskih knjiga, Konstantin Jiriček u zbirci dokumenata Spomenici srpski (SKA, XI, Beograd, 1892). Ugovor o miru između Balše III i Mletačke republike od 26. novembra 1412. objavio je na latinskom jeziku Šime Ljubić (Listine o odnošajih između Južnih Slavenstva i Mletačke republike, knj. VII, Zagreb, 1875), povelju Balše III od 16. juna 1417, kojom se Manastiru Moračnik na Skadarskom jezeru dodjeljuje jedno guvno soli, prvi put je u cjelosti objavio Božidar Šekularac (Vranjinske povelje: XIII–XV vijek, Titograd, 1984), dok je osnivačku povelju Balše III Manastiru Svetog Nikole na Vranjini iz 1420, na osnovu prepisa monaha Gavrila iz 1721, objavio Ivan Jastrebov (Glasnik srpskog učenog društva, XLVII, ,,Prepis Hrisovulje na Cetinju o manastiru sv. Nikole na Vranjini“, Beograd, 1879).

M. Šćekić

Politički spisi vladara dinastije Crnojević. Političke spise vladara dinastije Crnojević čine: povelje, pisma, ugovori i testament → Đurađa (Đurđa) Crnojevića. Vojvoda → Stefan Crnojević je 1451. postigao sporazum sa Mletačkom republikom kojim su uređeni njihovi odnosi. On je preko kotorskih izaslanika u julu 1451. uputio pismo u kojem je tražio da ga Venecija imenuje za generalnog kapetana u Zeti, da mu se osiguraju njegova imovina i posjedi, i da u → Kotoru dobije kuću za sebe, braću i baštinike u kojoj bi stanovali on i njegovi carinici. Predložio je i obostranu razmjenu bjegunaca. Tražio je da Venecija, u slučaju sklapanja mira sa srpskim despotom, velikašima Albanije i Bosne, u te ugovore uvrsti Crnojeviće kao svoje pristalice. Stefan je Veneciji ponudio da o svome trošku ratuje na njenoj strani do dva mjeseca u Albaniji ili u Zeti i da, ako bude služio preko dva mjeseca, za to dobije platu. Stefan je tražio da mu Venecija pomogne ako bi njega ili njegovu braću neko napao. Od Venecije je tražio oprost za sve prethodne sukobe. Molio je Veneciju da mu pomogne u oslobađanju njegovog sina → Ivana Crnojevića, koji se kao talac nalazio kod hercega → Stefana Vukčića Kosače. Stefan je za sebe i svoje potomke od Venecije tražio proviziju od 600 dukata iz kotorske blagajne kako bi pristojno živio i pošteno služio. Za njegova dva brata i dva vlastelina tražio je proviziju od 600 perpera. Ako bi Venecija prihvatila njegove uslove, Stefan se obavezao da će Veneciji pomoći da zavede vlast u Grblju i drugim mjestima koja su se odmetnula od mletačke vlasti. Odnos između vojvode Stefana Crnojevića i Mlečana, odnosno između Zete i Venecije, regulisan je ugovorom koji je potpisan na ostrvu Vranjina 6. septembra 1455. godine. Ugovor su potpisali mletački providur Zuan Bolani i veliki vojvoda Stefan sa „svim zetskim zborom”. Stefan i zetski zbor su pristali da uđu pod upravu Venecije pod uslovom da zadrže običaje koje su imali u vrijeme „gospodina Balše”. Ugovorom su Mlečani oprostili sve sporove koje su imali sa Zećanima. Mlečani su im garantovali crkvenu autonomiju, odnosno pravo da Stefan i zetski zbor postavljaju mitropolita „slovenske vjere”, da nastojnici crkava budu „od naše vjere” i da ne budu „pod latinskim arhiepiskopom iz Krajine”. Ugovorom je za Zetu predviđena i sudska nezavisnost. Stefan i zetski zbor su tražili da ih Venecija primi pod zaštitu, da prema njima bude blagonaklona i da se prema njima odnosi kao i prema ostalima koji joj dobro služe. Pristali su da služe u mletačkoj vojsci do Drima i Zadrima i sve „dokle budu granice Sinjorije na njenoj teritoriji”. Tražili su da dobijaju platu od Sinjorije (mletačke vlade) kao što su bili nagrađeni i plaćeni u „vrijeme gospodina Balše”. U maju 1460. Stefan je uputio pismo mletačkom duždu i Vladi (Sinjoriji) u kome se osvrnuo na odnose sa Mlečanima, srpskim despotom i Osmanlijama. Stefan je u ovom pismu naveo da je preuzeo obavezu da kao vojvoda zajedno sa sinovima služi Mletačkoj republici, dok je Mletačka republika imala obavezu da mu isplaćuje 600 dukata godišnje i da mu pruži zaštitu. Stefan je obezbijedio da okolina Kotora, Crmnica, Paštrovići, Luštica, Lješevići i Bogdašići priznaju mletačku vlast. Naveo je da je zbog toga srpski despot napao Zetu. Srpsku vojsku, koja je imala oko 12.000 vojnika i u kojoj su bili i osmanski odredi, predvodio je vojvoda Altoman. Stefan u ovom pismu tvrdi da je tu vojsku porazio uz pomoć Mlečana. Potom je srpski despot na Zetu posalo vojsku od 25.000 vojnika koju je predvodio njegov šura Toma Kantakuzin. Stefan navodi da je porazio i ovu vojsku i da je tada zauzeo teritoriju do rijeke Morače, odnosno plemena i katune: Malonšiće, Pješivce, Bjelopavliće i Lužane. Potom je srpski despot naredio svom vojvodi Milošu, koji je bio zapovjednik tvrđave Medun, da napadne Stefana, ali je Stefan i njega porazio. Stefan kaže da je nakon toga zauzeo „ostatak Zete i Morače” uključujući i Podgoricu. Srpskom despotu je u Zeti ostao samo Medun, dok su plemena i katuni bili pod Stefanovom vlašću. Ovi uspjesi su, prema Stefanovom mišljenju, bili osnova za potpisivanje ugovora na Vranjini 1455. godine. Stefan je naveo da je vojvoda Miloš bio spreman da njemu ili Mlečanima preda Medun za 200 dukata, ali da je zbog dugog čekanja na odgovor odustao od te ponude i, uz odobrenje srpskog despota, Medun je predao Osmanlijama. Stefan navodi da su Osmanlije nakon toga šest puta napadale na Zetu i da ih je on svaki put porazio. Stefan je tvrdio i da je od decembra 1459. konstantno bio na granici prema Osmanlijama i da su borbe vodili isključivo on i njegovi ljudi, jer je mletačka pomoć izostala. Stefan je izjavio da su njegovi ljudi bez prekida na straži, a da je on sa svojim sinovima u škripcu. Zato je molio Veneciju da mu pomoge u ratu s Osmanlijama kako bi se on njegovi sinovi „mogli održati”. U ovome pismu Stefan je molio Mlečane da dozvole njegovim prijateljima iz Grblja, braći Grubačević, da se vrate na svoje imanje u Grblju jer su ih Mlečani protjerali. Tražio je da mu Mlečani upute 30 ljudi iz Kotora i → Skadra kako bi ojačao tvrđave u Sokolu i → Žabljaku Crnojevića. Apelovao je da Mlečani zaštite imovinu (prihode) četiri manastira na Skadarskom jezeru jer su dio njihovih posjeda zauzele Osmanlije.

Prvi sačuvani spis Ivana Crnojevića potiče iz februara 1469, kada je na Žabljaku izdao povelju kojom je manastiru na Vranjini priložio selo Zabes i odredio njegove granice (međe). Naredni spis je ugovor o državnom razgraničenju kojim su Ivan Crnojević i bosanski ban Stefan utvrdili granicu između Crne Gore i Hercegovine sredinom 1471. godine. Ivan Crnojević je u Žabljaku 1. marta 1474. napisao pismo Veneciji u kojem je od Sinjorije tražio finansijsku pomoć kako bi napao Osmanlije koji su utvrđivali Podgoricu „smještenu usred Zete” i mjesto Baleč između Skadra i Drivasta. Ivan je tražio materijalnu i vojnu pomoć od Mlečana kako bi suzbio nadiranje Osmanlija. Ivanov plan je bio da povrati sve oblasti Zete koje su Osmanlije zauzele i da mu Mlečani priznaju pravo na te teritorije. Za to priznanje Ivan je ponudio Veneciji plaćanje danka od 700 dukata. Od Mlečana je 1476. tražio vojnu pomoć kako bi napao i zauzeo Medun, ali mletački senat to nije prihvatio. Ivan se u julu 1476. obratio Dubrovčanima koji su mu poslali majstore za izrađivanje topova. U Crmnici je 1482. sa predstvnicima mletačke vlasti iz Kotora i Budve utvrdio granicu između Crne Gore i Mletačke republike. Najpoznatija povelja Ivana Crnojevića odnosi se na osnivanje → Cetinjskog manastira. Ivan je ovu povelju izdao 4. januara 1485. na Rijeci (Crnojevića). Naveo je da se tokom egzila u Italiji zavjetovao da će, ukoliko uspije da se vrati u Crnu Goru, sagraditi crkvu i da će je posvetiti Bogorodici. O gradnji crkve i manastira Ivan kaže: „I ogradih hram u mjestu koje se zove → Cetinje, u slavu i hvalu te Gospođe i majke Božije u ime Njenog Roždastva. I napravih pri njemu manastir za upokojenje monaha, i nazvah ga Mitropolijom zetskom, ako bude ugodno milostivoj Gospođi”. Potom je Ivan naveo koje je priloge kao ktitor darovao manastiru. Izjavio je i da je, u dogovoru sa mitropoltom Visarionom, episkopom Kirilom „i sa svom bratijom” utvrdio pravila života u manastiru. Ova povelja ima i širu verziju u kojoj su detaljnije pobrojani prilozi koje je Ivan darovao manastiru. Ivan u ovoj povelji svoju državu naziva „otačastvom” i „zemljom otačastva moga”. Ivan je istog dana 1485. izdao povelju kojom je imovinu crkve na ostrvu Kom darovao crkvi cetinjskoj. Prema Cetinjskom ljetopisu Ivan Crnojević je 1485. kao „gospodin Zete” ustanovio „Sud carski i patrijaršijski”. Direktno je učestvovao u radu ovoga suda i donosio presude, o čemu svjedoči zapis iz juna 1489. nastao na → Dvoru Ivana Crnojevića na Cetinju, a koji se nalazi u Cetinjskom ljetopisu. U maju 1490. Ivan je na Cetinju izdao povelju kojom je ispravio granice manastira na Vranjini.

Prvi sačuvani spis Đurađa Crnojevića je presuda koju su objavili on i njegov brat → Stefan Crnojević na Rijeci 10. januara 1492. godine. U presudi je izrečena kazna za ubistvo, a potom odluka o dodjeljivanju pronije i o njenim granicama. U martu 1492. Đurađ je na Cetinju izdao povelju kojom je utvrdio granice između Majina, Brajića, Crmnice i Paštrovića do Sutormana. Iste, 1492. Đurađ je u Zeti izdao povelju kojom je ustupio posjed Šćepanu Malonšiću, koji su prije njega držali Baločević i Grubičević, a potom je odredio granice ovog posjeda. Đurađ je ovu odluku korigovao novom odlukom, koju je izdao na Cetinju 29. decembra 1494, kada je ispravio međe imanja koje je dao Šćepanu Malonšiću. Na Cetinju u novembru 1492. Đurađ je izdao povelju kojom je utvrdio granicu (među) između Čeva i Pješivaca, Brežina i Stanisalića. Đurađ je kao sudija na Cetinju 14. decembra 1492. donio odluku da se jednoj prognanoj porodici vrati imanje, jer je to bila odluka njegovog oca Ivana, ali ta odluka nije izvršena. Zato je Đurađ izdao nalog da 24 vlastelina utvrde činjenice i isprave nepravdu. U januaru 1494. završeno je štampanje knjige Oktoih od prva četri glasa (prvoglasnik) u čijem predgovoru i pogovoru je Đurađ naveo razloge zbog kojih je odlučio da štampa ovu knjigu. Đurađ je na Rijeci 8. maja 1494. izdao ovlašćenje za svoja dva predstavnika da ga zastupaju u drugostepenom sudskom imovinskom sporu u Veneciji. Povelja koju su Đurađ i njegov brat Stefan Crnojević izdali na Cetinju 15. juna 1495. potvrđuje osnivačku povelju Ivana Crnojevića Cetinjskom manastiru, a braća Crnojevići manastiru prilažu nove posjede. U povelji je predstavljen pravni poredak u Crnoj Gori. Đurađ i Stefan navode da su se trudili da sude pravedno, a prije svega da se poštuje svačija imovina i „da ne bi ko jači od slabijega što prigrabio”. Kao i u periodu vladavine Ivana Crnojevića, postojao je sud koji su činila 24 vlastelina (boljara) iz svih djelova Crne Gore koji su se zakleli „da ne sude ni po naklonosti ni iz osvete”. Posljednji spis čiji je autor Đurađ Crnojević je njegov testament koji je napisan u Milanu, gdje je Đurađ boravio kao emigrant kod svog ujaka Konstantina Arijanita. Testament je nastao 22. oktobra 1499. godine. Đurađ je u testamentu, između ostalog, izjavio da Venecija mora brinuti o njegovoj porodici, jer je on Veneciju „dobro i pravedno služio” i da mu pripada i novčana nadoknada koju su Mlečani dali Ivanu Crnojeviću nakon što se borio na njihovoj strani protiv Osmanlija oko Skadra. Đurađ u testamentu navodi da su Paštrovići, Luštica i Grbalj njegova teritorija koju su Mlečani zauzeli nakon što je Ivan morao da napusti Crnu Goru 1479. i nakon što je Đurađ napustio Crnu Goru 1496. godine. Đurađ je smatrao da mu Mlečani na osnovu toga moraju isplatiti 600 franaka za svaku godinu tokom koje su držali ove teritorije. Đurađ je u testamentu naveo da su ga Mlečani nepravedno hapsili i zatvarali. U slučaju da mletačka uprava ne izmiri ove obaveze, Đurađ je svojoj ženi → Jelisaveti Crnojević poručio da njihovog sina Konstantina pošalje njegovom ujaku Konstantinu Arijanitu koji će ga predati francuskom kralju, a da njihovog drugog sina Solomona pošalje kod Đurađevog brata → Skenderbega (Staniše) Crnojevića koji je bio na sultanovom dvoru. Na taj način je Đurađ htio da obezbijedi svoju porodicu, ali je to istovremeno bio i politički plan kako bi njegovi potomci mogli da zadrže uticaj na dešavanja u Crnoj Gori. Na isti način je Đurađ odlučio da se nakon njegove smrti njegovi dvorjani po sopstvenom izboru odluče da li će ostati u Veneciji. Druga opcija je bila da pođu kod francuskog kralja ili kod Skenderbega na sultanov dvor. Svu imovinu Đurađ je ostavio svojoj ženi Jelisaveti.

D. Papović

Politički spisi vladara dinastije Petrović Njegoš. Politički spisi vladara dinastije Petrović Njegoš (→ Petrovići Njegoši) čine dio njihove pisane zaostavštine, koji najdirektnije svjedoči o njihovom državničkom i vladarskom djelovanju. Politički spisi vladara dinastije Petrović Njegoš različitog su karaktera. Najveći dio čini njihova korenspondencija sa predstavnicima drugih država, a zatim prepiska sa unutrašnjim akterima crnogorskog političkog života. Pored pisama, u njihove političke spise ubrajaju se i politički memorandumi, govori, proglasi, sentence, odluke, naredbe. Politički spisi crnogorskih vladara nijesu u cjelosti sačuvani niti su u cjelosti poznati istoričarima, ali je njihov najveći dio poznat ili objavljen. Političke spise rodonačelnika dinastije Petrović Njegoš, mitropolita → Danila Petrovića Njegoša, čini njegova prepiska sa mletačkim zvaničnicima u Kotoru i Veneciji, uticajnim ličnostima u mletačkoj upravi u Kotoru, ruskim zvaničnicima, sveštenstvu, obraćanja crnogorskim, primorskim i brdskim glavarima, te crnogorskim, primorskim i brdskim plemenima (Njegušima, Ćeklićima, Cucama, Bjelicama, Ozrinićima, Paštrovićima, Grbljanima, Mainjanima, Klimentima...) i njihovim plemenskim sudovima, pisma ruskom caru, bratu → Radulu Šćepčevom Petroviću Njegošu, proglasi plemenima, sentence, ratni planovi. Do sada je objavljeno oko stotinu njegovih političkih spisa. Najveći dio političkih spisa mitropolita Danila čine pisma upućena mletačkim izvanrednim providurima u Kotoru. U ovim pismima se očituju njegovi napori na rješavanju sporova između Crnogoraca i mletačkih podanika, smirivanju međusobnih sukoba i izgradnji političkog savezništva sa Mletačkom republikom. Mnoga mitropolitova pisma upućivana su i pravoslavnim plemenima na mletačkoj teritoriji, najviše zarad umirivanja njihovih sporova sa Crnogorcima, što svjedoči o njegovom političkom uticaju i vjerskom autoritetu izvan crnogorske teritorije. Pisma slične sadržine mitropolit je upućivao i pravoslavnim plemenima pod osmanskom vlašću. Za pretpostaviti je da se veliki dio njegove političke prepiske odnosi i na rješavanje pograničnih odnosa sa osmanskim upraviteljima, jer o tome indirektno svjedoče podaci iz literature, no do sada nijesu obavljena istraživanja u turskim arhivima koja bi ukazala i na ovaj dio njegove prepiske. Kao dio političkih spisa mitropolita Danila objavljen je i njegov zapis o „istrazi poturica“ iz 1707, za koji je kasnije utvrđeno da nije autentičan. Isto se može reći i za zapis njegovog govora, koji je održao 1711. nakon prijema gramata ruskog cara na Cetinju. Do sada je objavljeno oko 240 političkih spisa mitropolita → Save Petrovića Njegoša, što je, nesumnjivo, najveći dio njegove prepiske. Među ovim političkim spisima najzastupljenija je korenspondencija mitropolita i mletačkih vlasti, uglavnom sa izvanrednim providurom u Kotoru. Predmet njegove prepiske uglavnom su sporovi između Crnogoraca i mletačkih podanika, u kojima mitropolit pokušava da bude posrednik, zatim intervencije kod mletačke vlasti u korist nekog Crnogorca ili mletačkog podanika, informacije o vjerskim poslovima koje je obavljao u Primorju ili informacije o dešavanjima u Crnoj Gori. Mitropolit je u prepisci iskazivao mletačkim vlastima svoju naklonost i nudio se da im bude u službi. Od poznatih političkih spisa mitropolita Save, samo je desetak upućeno zvaničnicima drugih država – vlastima Dubrovačke republike, agama i kapetanu Spuža, ruskim zvaničnicima. Zajedno sa mitropolitom → Vasilijem Petrovićem Njegošem uputio je desetak pisama mletačkom izvanrednom providuru u Kotoru, ruskoj carici → Jelisaveti Romanovoj, mletačkom principu, osmanskim vlastima u Podgorici, kao i proglas srpskom narodu pod Osmanlijama, ali se pouzdano može utvrditi da nije učestvovao u nastajanju ovih spisa, već ga je mitropolit Vasilije samo potpisao, kako bi svojim obraćanjima pribavio veći značaj. O političkom djelovanju mitropolita Vasilija svjedoči oko 130 njegovih objavljenih pisama, memoranduma i proglasa. Njegove političke spise uglavnom čini prepiska sa izvanrednim providurom u Kotoru, najvišim zvaničnicima Rusije, kao i sa ruskom caricom Jelisavetom, osmnskim vlastima u Bosanskom pašaluku, caricom → Marijom Terezijom Habzburg-Loren, velikodostojnicima Pravoslavne crkve, zajednicama pravoslavnog stanovništva u Boki Kotorskoj... Prepiska sa mletačkim vlastima uglavnom je posvećena rješavanju pograničnih sporova ili sporova između stanovnika Crne Gore i mletačkih podanika u Primorju, kao i crnogorsko-mletačkim odnosima. Sličnog je karaktera i njegova prepiska sa predstavnicima osmanske vlasti, iako je ovaj dio njegovih političkih spisa nevelikog broja. Za analizu njegove političke ličnosti najznačajnija je prepiska sa ruskom vladarkom i zvaničnicima Rusije. Pored pisama u kojima se iznose zahtjevi ili se prezentuju političke prilike u Crnoj Gori, mitropolit Vasilije je carici i zvaničnim ličnostima dostavljao političke memorandume, u kojima se izlaže koncepcija crnogorske istorije i program državnog i političkog razvoja Crne Gore. Od pisane zaostavštine mitropolita → Petra I Petrovića Njegoša objavljeno je do sada oko 900 dokumenata, koji se svrstavaju u njegove političke spise. Među ovim političkim spisima najviše je njegovih poslanica, više od tri stotine, i one čine osobenu formu vladarskog obraćanja podanicima. U poslanicama koje je upućivao crnogorskim plemenima, ali i plemenima u crnogorskom okruženju, on uglavnom traži od njih da se povinuju zahtjevima vlasti, da poštuju mir i ne čine nasilja, kao i da uspostave unutrašnju slogu. Nakon poslanica, u njegovim političkim spisima najbrojnija su pisma koja je upućivao inostranim vlastima i vladarima. Kao vladar Crne Gore on se obraćao najprije mletačkim vlastima u Kotoru, a od 1815. godine austrijskim. Dio njegove diplomatske komunikacije su i pisma upućena ruskim vladarima i zvaničnicima, austrijskom caru, ruskom konzulu u Dubrovniku, predstavnicima osmanske vlasti u okolnim pašalucima, srpskom vazalnom knezu → Milošu Obrenoviću... Pisao je i plemenskim starješinama i plemenskim sudovima u Crnoj Gori i njenom okruženju, crnogorskom sveštenstvu i vjerskim velikodostojnicima, guvernaduru, a obimna je njegova prepiska sa svojim povjerenicima u crnogorskom okruženju, kojima je davao instrukcije ili slao molbe za obavljanje nekog diplomatskog ili administrativnog posla. Poseban dio njegovih političkih spisa su i sentence, kojima uglavnom utvrđuje imovinska ili neka druga prava podanika, koja su utvrđena nakon sudskog spora. U političke spise mitropolita Petra I ubrajaju se i govori koje je održao prije bitaka na Martinićima i Krusima, kao i prije bitke iz 1806. godine. Autentičnost ovih govora teško je potvrditi. Objavljenu prepisku mitropolita → Petra II Petrovića Njegoša čini skoro 1.800 dokumenata, a većina ovih dokumenata mogu se svojim sadržajem ubrojiti u političke spise. Najveći dio njegove političke prepiske čine pisma upućena G. Ivačiću, austrijskom okružnom kapetanu u Kotoru, i J. Gagiću, ruskom vicekonzulu u Dubrovniku. U ovim pismima izvještavao je o političkim dešavanjima u Crnoj Gori i stanju na crnogorsko-osmanskoj i crnogorsko-austrijskoj granici, o sporovima između crnogorskih i austrijskih podanika, svojoj politici prema Osmanskom carstvu, Rusiji i Austriji... Mitropolit Petar II je pisao i drugim ruskim i austrijskim diplomatama, ruskom i austrijskom caru, predsjednicima vlada (kancelarima) i ministrima spoljnih poslova Rusije i Austriji, guverneru Dalmacije, ruskim izaslanicima za Crnu Goru... Imao je prepisku i sa osmanskim upraviteljima u okruženju, a posebno sa hercegovačkim vezirom Ali-pašom Rizvanbegovićem. Političke spise knjaza → Danila I Petrovića Njegoša čini oko 800 dokumenata, od kojih je objavljeno oko 250 pisama, memoranduma, sentenci, naredbi, proglasa. Među njegovim političkim spisima najveći je broj pisama upućenih diplomatskim predstavnicima drugih država (ruskom konzulu u Dubrovniku, francuskom konzulu u Skadru, ruskom poslaniku u Beču), vladarima (car → Nikolaj I Romanov, car → Franjo Josif I Habzburg-Loren, car → Napoleon III Bonaparta, kralj Oton I), najvišim državnim zvaničnicima velikih sila (A. M. Gorčakovu, A. Valevskom), austrijskim vojnim i civilnim namjesnicima, namjesnicima u Dalmaciji i Boki Kotorskoj... Političke spise knjaza Danila čine i dokumenta koja svjedoče o njegovom radu na uspostavljanju državne vlasti u Crnoj Gori i sprovođenju zakona i vladarskih odluka. Političke spise kralja → Nikole I Petrovića Njegoša čine njegova zvanična pisma i druge vrste zvaničnih obraćanja (telegrami, čestitke, zahvalnice, saučešća), proglasi, govori, izvještaji, memorandumi, politička oporuka. Do sada je objavljeno oko 400 raznih vrsta njegovih političkih spisa, dok je u crnogorskim arhivima ostalo neobjavljeno oko 350 zvaničnih pisama i drugih vrsta političkih spisa. Tokom 58 godina vladavine on je imao prepisku sa vladarima velikih sila i članovima vladarskih kuća, najvišim državnim zvaničnicima inostranih zemalja (predsjednicima država i vlada, ministrima inostranih poslova), sopstvenim činovnicima – senatorima, ministrima, predsjednicima najviših crnogorskih državnih institucija, lokalnim činovnicima (kapetanima), vojnim komandantima, sekretarima, diplomatskim predstavnicima Crne Gore i diplomatskim predstavnicima inostranih država u Crnoj Gori, ali i sa običnim podanicima, kojima je često i lično odgovarao na molbe i žalbe. Političku prepisku imao je i sa vjerskim velikodostojnicima, crnogorskim i inostranim, uglednim stvaraocima iz oblasti umjetnosti i nauke, kao i članovima porodice ili bliskim rođacima. U prepisci sa inostranim vladarima najčešće je komunicirao sa ruskim carevima → Aleksandrom II Romanovim, → Aleksandrom III Romanovim i → Nikolajem II Romanovim, sa austrijskim (austrougarskim) carem Franjom Josifom, srpskim knezom → Mihailom Obrenovićem i kraljem → Aleksandrom Obrenovićem, sultanom → Abdul Azizom, francuskim carem Napoleonom III. U prepisci sa državnim zvaničnicima inostranih zemalja najveći broj pisama upućen je ruskim, austrijskim (austrougarskim), osmanskim i sprskim predsjednicima vlada ili ministrima inostranih poslova. Brojna su i njegova pisma upućena osmanskim upraviteljima u Bosni, ruskim konzulima u Dubrovniku, ruskim poslanicima na Cetinju, kao i instrukcije koje je slao crnogorskim diplomatama u Skadru i Carigradu. U političkim spisima kralja Nikole I postoji i obimna tematska prepiska, koja se odnosi na rješavanje nekog važnog državnog problema ili na neki međunarodni spor. Takva je njegova prepiska u vezi sa crnogorsko-osmanskim razgraničenjem poslije rata 1862. (1863–1872), usaglašavanjem politike Crne Gore i Srbije prema Hercegovini (1862–1872), kao i politike prema ustanku u Hercegovini (1875) i planiranju rata protiv Osmanskog carstva, sklapanju ugovora Crne Gore i Svete Stolice (1879–1886), borbi za održanje crnogorske nezavisnosti poslije 1918. godine. Poseban dio političkih spisa kralja Nikole I čine proglasi i govori, koji su, najvećim dijelom, objavljivani u zvaničnoj štampi i drugim zvaničnim publikacijama, ali su manjim dijelom zastupljeni u njegovim objavljenim sabranim spisima. Prvi proglas uputio je crnogorskom narodu 1860, a zatim se periodično obraćao povodom važnih mirnodopskih i ratnih događaja, kao i prilikom obilježavanja značajnih godišnjica. Prvi govor održao je danom stupanja na prijesto i od tada se vrlo često neposredno obraćao podanicima raznim prigodama, a od 1905. obraćao se besjedama i poslanicima crnogorske skupštine. Poseban segment njegovih političkih spisa su memorandumi kojima se obraćao velikim silama povodom međunarodnih kriza u koje je bila uključena i Crna Gora ili u kojima je obrazlagao političke i teritorijalne zahtjeve Crne Gore. U dio političkih spisa kralja Nikole I ubrajaju se i njegovi odgovori na molbe i žalbe podanika, kolokvijalno nazvane „molbenice“. Iako su njegovi odgovori na „molbenice“ uglavnom lapidarni, a često i anegdotskog tipa, oni su originalno svjedočanstvo o karakteru njegove političke i vladarske ličnosti.

Ž. Andrijašević