Stefan Crnojević (početak XV vijeka – 1464/65), zetski vladar od 1451. do 1464/65. godine. Stefan (Stefanica) Crnojević, osnivač dinastije → Crnojevića, glavni je akter brojnih dešavanja na teritoriji današnje Crne Gore sredinom XV vijeka u kojima je na prostoru Gornje Zete izrastala posebnost Crne Gore, sazdana u borbi protiv pretendenata nad njom, srpskog despota Đurađa Brankovića, hercegovačkog hercega → Stefan Vukčića Kosače, Mletačke republike i Osmanske imperije. Pred ovim izazovima i opasnostima, Stefan Crnojević suočavao se sa problemima za koje najčešće nije imao ni materijalne ni ljudske moći. Nakon smrti despota → Stefana Lazarevića (1427) prilike u Zeti su se komplikovale. Koristeći slabost centralne vlasti, Crnojevići se postupno osamostaljuju, a od vremena prvog pada Despotovine pod osmansku vlast (1439), glavni suparnici nad Gornjom Zetom postali su Stefan Crnojević i Stefan Vukčić Kosača. Mletačka sklonost ka Crnojevićima bila je posljedica uvjerenja da budući položaj Gornje Zete zavisi od sve uticajnijih Crnojevića. Suparništvo i saradnja između Stefana Crnojevića i hercega Stefana Vukčića Kosače istisla je i dovela u pitanje vlast despota Brankovića. Ipak, otkada je Stefan Crnojević sa braćom stao na stranu Venecije, počelo je i istiskivanje Kosače sa posjeda Donje Zete. Prepušteni sopstvenoj nemoći i riziku od posljedica, Crnojevići su bili prinuđeni da se pomire sa planom bosanskog vojvode Stefana Vukčića Kosače koji je namjeravao zagospodariti prostorom Gornje Zete. Despot Đurađ Branković poslije prvog pada Despotovine (1339) nije mogao sačuvati i odbraniti posjede od osmanskih i mletačkih ambicija. Naime, dok je kovao planove sa ugarskim dvorom i preko mletačkog senata tražio → Ulcinj, njegov dolazak i dvomjesečni boravak u Zeti razbio mu je sve iluzije. Nasuprot njemu, Stjepan Vukčić Kosača sistematično je pripremao zaposijedanje Zete, održavao dobre odnose sa kotorskim knezom, privlačio zetsku vlastelu primamljivim ponudama i pazio da ne izazove surevnjive Mlečane. Crnojevići, navikli da u brdima samovoljno vladaju, izbjegavali su svaku priliku da im se despot obrati kao nadređeni i pažljivo osluškivali rasplet između vojvode Stjepana Vukčića Kosače i despota Đurađa. Mletački senat želio je po svaku cijenu izbjeći sukobe sa Portom i njenim povjerenicima (vazalima) kakav je tada već bio Stefan Vukčić Kosača, pa je sporazum Stefana Crnojevića i kotorskog kneza smatran nepotrebnim. Još dok su Osmanlije zaposijedale Srbiju despot Đurađ Branković, nakon pada Despotovine 1439, pokušavao je sačuvati posjede u Zeti. Kada su njegovi izaslanici u Veneciji tražili da im se ustupi Ulcinj, mletački senat je, uvjeren da su i Stefan Vukčić i Đurađ Branković osmanski vazali, smatrao da se njihovih zahtjeva najlakše osloboditi time što su tvrdili kako oni žele prvenstveno očuvati mir sa Osmanskim carstvom. Nastojanje despota Brankovića, nakon obnove Despotovine, da se nagodi sa Venecijom o povratku zaposjednutih djelova Zete, ostalo je bez uspjeha. Stvarni gospodar Zete van primorskih gradova bio je Stefan Crnojević i njegova braća sa kojima Mlečani vode pregovore, a nakon smirivanja pobune u Grblju, kao nagradu za učinjene usluge, zaključuju ugovor o datim povlasticama na prihode od solana u Grblju, kuću u → Kotoru, godišnju platu od 800 dukata i obećanje da će iz zatočeništva osloboditi Stefanovog sina → Ivana Crnojevića. Shodno ovom ugovoru, Stefan je naimenovan za „vrhovnog vojvodu Zete” sa obavezom da dva mjeseca godišnje ratuje za Veneciju. Naime, vrijeme sukoba despota Brankovića sa Mlečanima koristio je Stefan Crnojević za postupni uspon i unutrašnje uređenje zemlje, obnavljajući ranije podignute zadužbine i grad → Žabljak Crnojevića, koji su prije 50 godina Balšići pretvorili u snažno trgovačko uporište. Njegov prestiž u prostoru Gornje Zete osjetio se kada je ugovorom s Mletačkom republikom o ofanzivnom i defanzivnom savezu, krajem tridesetih godina XV vijeka, postao uticajni sljedbenik dinastičkog nasljeđa Balšića. Osumnjičen da sa sinovima, koji su bili na sultanovom dvoru, kuje zavjeru, despot Đurađ Branković je jedva umakao iz Zete polovinom aprila 1441. godine. Pokušaj Stefana Crnojevića da, dok je boravio u Dubrovniku, postigne izmirenje sa despotom, propao je zbog obostranog nepovjerenja. Kada se despot uvjerio da su svi planovi protiv osmanske prevlasti uzaludni, krajem jula 1441. napustio je Dubrovnik i sklonio se u Ugarsku. I dok je Đurađ Branković pleo političku mrežu na ugarskom dvoru kako bi pridobio mletački senat, a zatim preko Dubrovnika ostvario planove o očuvanju Zete, Stefan Vukčić pripremao je pohod na Zetu, pridobijajući obećanjima zetsku vlastelu. Prateći mletačke namjere da ovladaju čitavom Zetom, provalio je Stjepan Vukčić Kosača s vojskom u Gornju Zetu i zauzeo krajeve do Morače. Pridobio je Stefana Crnojevića, tada još u slozi s braćom i ustupio mu pet katuna: Goljemade, Goričane, Kruse, Beri i Ozriniće. Stefanica je za sebe zadržao katune Goričane i Kruse, a ostale podijelio braći. Zaposijedanje Gornje Zete okončao je Stefan Vukčić Kosača početkom novembra 1441. godine. Tada je, vjerovatno, Stefan dao kao taoca svog sina Ivana, koji je sticajem okolnosti ostao na dvoru bosanskog vojvode jedanaest godina. Vukčićeva gospodarstva Gornjom Zetom i nastojanja da ovlada i Donjom Zetom, gdje se sa mletačkim vlastima stalno sukobljavao, okončana su postupnim uzmicanjem pred mletačkom kampanjom. Kada je Vukčić zagospodario Barom, Senat je odlučio da s njim i Crnojevićem nastavi pregovore s proljeća 1442, uz istovremeno pripremanje flote za opomenu i upozorenje. Ne čekajući da do sukoba dođe, Vukčić je u Veneciju uputio poslanike da izraze despotovu spremnost o ustupanju Donje Zete i Drivasta. Tome je razlog bio neuspjelo nastojanje Stefana Vukčića i Stefana Crnojevića da zagospodare Budvom i njenom okolinom. S proljeća 1442. Kosača je s vojskom stigao u Bar, a Mlečani su zauzeli Budvu, Lušticu i ostale despotove posjede u Primorju. Kada se Kosača vratio u svoje matične krajeve, u Bar je tokom jula iste godine dospio Stefan Crnojević, dočekan od Paštrovića i ostalog lokalnog stanovništva nezadovoljnog mletačkom upravom. U daljoj borbi protiv Kosače, na stranu Mlečana stali su Budva, Lastva paštrovska i Stefanov stariji brat Kojičin, kojemu je Senat za ove usluge dodijelio titulu vojvode Zete. Stefan Crnojević nije bio u prilici da pomogne Mlečanima, zbog toga što je kod hercega Kosače njegov sin već bio uzet za taoca. Od kada su događaji odveli braću na razne strane, Stefan je uticajem iz utvrđenog Đurđevca na grbaljske pobunjenike i pregovorima sa kotorskom vlastelom postajao ličnost od koje će zavisiti sudbina Gornje Zete. U takvim okolnostima tri brata Stefana Crnojevića stali su na stranu Mletačke republike. Tako se vraćanjem posjeda i lokalnog stanovništva Stefanov brat Kojčin dokopao zvanja velikog vojvode sa godišnjim prinadležnostima (platom) od 900 perpera. Ove novce izdavala je kotorska blagajna za njega, njegova dva brata i šest njihovih sinova. Za pridobijanje Stefana Crnojevića bila je predviđena znatno veća suma u iznosu 600 dukata. Mletačka angažovanost na pridobijanju lica koja su omogućila preuzimanje kontrole nad stanovništvom u Zetskom primorju i skadarskoj Albaniji ostvarivala se uz uporno istiskivanje Stefana Vukčića krajem 1442. godine. Mlečani su nastojali da Stefana Crnojevića odvoje od Vukčića, a ovaj je u strahu za svog sina Ivana, taoca na Vukčićevom dvoru, bio prinuđen da odbija mletačke ponude. Nakon upornih borbi oko Skadra i gradova u Crnogorskom primorju, Vukčiću su ostali djelovi Gornje Zete kojima je ranije gospodario Stefan Crnojević. Međutim, događaji u Bosni i akcije ugarskog kralja Vladislava, despota Đurađa Brankovića i Janoša Hunjadija protiv Osmanlija, doveli su Vukčića u težak položaj jer kao sultanov vazal nije mogao računati na očekivanu pomoć. Stefan Crnojević, u sukobu s braćom, našao se u situaciji da Senatu ponudi vjernost i prihvatanje sporazuma ukoliko mu oslobode sina iz zarobljeništva. Odnosi između Stefana Crnojevića i njegove braće nijesu postali srdačniji ni nakon njegovog priklanjanja Mlečanima tokom 1444. i 1445, jer se Vukčićev uticaj u Gornjoj Zeti još osjećao. Uz mnogo peripetija, Mlečanima je pošlo za rukom da uđu u Bar 1443. i pridobiju Paštroviće. Time je Kosača istisnut iz Donje Zete, a zatim i iz Gornje tokom naredne 1444. godine. Iz Albanije je u ovo vrijeme snažno istiskivao Osmanlije ratoborni → Đerđ Kastriot Skenderbeg. Slijedeći tradiciju rodbinskih veza, Stefan Crnojević, oženjen Marom, kćerkom → Ivana Kastriota i sestrom legendarnog Skenderbega, koji je iz utvrđene Kroje predvodio albanski otpor osmanizmu, obnavljao je posrnulu državu Balšića, krčeći put dinastiji Crnojevića. Prijateljski rodbinski odnosi između Crnojevića i Kastriota od tog vremena simbolizovali su crnogorski i albanski otpor osmanskom nadiranju u prostore koji su se tokom minulih vjekova često odupirali zavojevačima. Sve to je pomoglo da dođe do sporazuma između mletačkog kneza u Skadru – Frančeska Kvirina i Stefana Crnojevića (26. marta 1444), kojim je Mletačka republika priznala vrhovnu vlast Stefanu i obavezala se da sa Kosačom neće potpisati mir dok mu ne vrati iz zarobljeništva sina Ivana. Ovakvo stanje pokušao je poremetiti despot Đurađ Branković po povratku iz Ugarske, kada je kao sultanov namjesnik nastavio da upravlja Despotovinom i u namjeri da povrati Zetu, zajedno s Kosačinim snagama, upao s vojskom u Gornju Zetu. Mlečani su uz pomoć Crnojevića nastojali da dođe do mira, koji je zaključen februara 1445. godine. Pobjeda nad despotovom vojskom pod Barom dočekana je u Veneciji s oduševljenjem, kao i vijest da je sa Skenderbegom zaključen mirovni ugovor uz priznavanje mletačke vrhovne vlasti. Despot Đurađ Branković do 1448. nije preduzimao ništa na obnovi vlasti u Donjoj Zeti. Sa Crnojevićima je bio u sporazumu i nije se protivio njihovim povlasticama i platama dobijenim od mletačkog senata. Mletačko prisustvo u Sjevernoj Albaniji nije izazvalo otpor Đerđa Kastriota Skenderbega, utoliko prije što se upravo njegova vojska i teritorija našla na udaru osmanske vojske. Uostalom, značajan uspjeh mletačke politike u Zeti i Albaniji bio je mir sa Skenderbegom i saradnja sa Stefanom Crnojevićem. Smatrali su da bi upravu nad Primorjem mogli obezbijediti sporazumom sa Crnojevićima. Nakon uspješnih pregovora, gospodar Gornje Zete Stefan Crnojević priznat je od srane mletačkog senata za „vrhovnog vojvodu Zete” sa godišnjom platom od 500 dukata, uz obavezu da godišnje dva mjeseca ratuje za Republiku o svom trošku. Vlasti Republike su polovinom jula 1451. izdale svečanu povelju o postignutom sporazumu, ali zbog uplitanja Dubrovčana i sukoba u porodici Crnojevića, do ratifikacije nije došlo. Stefan je uskoro potom potisnuo svoju braću, uklanjajući ih s političke pozornice. Senat mu je priznao teritorije koje je oduzeo braći (Kojčinu i Đurašinu i njihovim sinovima) i saglasio se da prihodi od carina u Kotoru pripadnu njemu uz obavezu da umiri Grbalj i obezbijedi Kotoranima da nesmetano koriste posjede u tom kraju. Saradnja prema ovom dogovoru otpočela je polovinom februara 1452. kada je Crnojević za zakletvu vjernosti Republici Svetog Marka primio od kotorskog kneza vojvodsku palicu i zastavu. Ne sa svojom vojskom, već sa Vlasima koji su se ranije doselili u kotorski distrikt, Stefan je opustošio Grbalj, pohvatao i poubijao vođe pobune. Ova treća po redu pobuna Grbljana od kada se Kotor (1420) našao pod mletačkom vlašću bila je po posljedicama najteža i najtragičnija (30 osuđenih na smrt vješanjem, a preko 200 otjeranih u izgnanstvo). Stefan Crnojević se nakon gušenja grbljanske pobune dva puta borio protiv vojske kojom su komandovale vojvode despota Đurađa Brankovića – Altoman i Toma Kantakuzin – i u oba slučaja im nanio teške poraze 1451. i 1452, šireći granice do rijeke Morače, tako da su Bjelopavlići, Malonšići, Pješivci i Lužani došli pod njegovu vlast. Mletački senat mu je kao nagradu za ovaj uspjeh odobrio znatnu novčanu pomoć i omogućio da njegov sin Ivan prestane biti talac na dvoru Stefana Vukčića. U izvorima je zabilježeno da je Stefan Crnojević, očekujući nove napade vojske despota Đurađa Brankovića, tražio od kotorskog providura da mu pošalje pomoć za odbranu Žabljaka, Soko Grada i Meduna. Iako se Senat nije složio sa ovim zahtjevima, Stefan Crnojević je potisnuo despotove snage s čitavog prostora Gornje Zete, slomio otpor medunskog vojvode Miloša, zaposjeo krajeve oko Zete i Morače, u Podgorici razvio zastavu Sv. Marka i ojačao svoju prijestonicu Žabljak. Despotu Đurađu Brankoviću u Zeti je ostao samo Medun, koji je pao pod osmansku vlast 1455. godine. Ovim su teritorijalne veze između Crne Gore i Despotovine bile prekinute. Ugovor koji je Mletačka republika zaključila sa Osmanskom imperijom polovinom aprila 1454. omogućio joj je da uredi odnose od ulaza u Boku Kotorsku do Bojane, da otkloni opasnosti i pretenzije sultanovog štićenika hercega Stefana Vukčića Kosače na Gornju Zetu i omogući zetskom vojvodi Stefanu Crnojeviću da legalizuje mletačku zaštitu nad oblašću kojom je upravljao. Sporazum zaključen u Vranjini 6. septembra 1455. između Stefana Crnojevića u ime „zetskog zbora” koji su činili predstavnici 51 „družine ili opštine” i Zuana Bolanija o prihvatanju mletačke vlasti „bez ikakve prinude” uz obavezu ratovanja za Republiku do Lješa i Zadrima, dokle se protezala mletačka vlast, uz prihvatanje poreskih obaveza kakve su bile u vrijeme Balšića i mletačku spremnost da prizna nadležnosti zetskog mitropolita, govore o prvom uzajamnom i samostalnom pravnom aktu kojim se izražava nastavljanje državotvorne tradicije iz vremena dinasta Balšića. Iako su ovim sporazumom regulisani odnosi između Mletačke republike i gornjozetskog vojvode i ratničkih družina, u realnosti ova mletačka zaštita bila je samo nominalna. Ovim sporazumom Stefan Crnojević postao je gospodar Gornje Zete, tako da od njega počinje dinastička loza Crnojevića. I u Albaniji su mletačke vlasti zaštitu svojih posjeda uredile sporazumom sa Đorđem Arijanitom Komninom, imenujući ga za vojvodu od Drača do Skadra uz godišnju platu od 300 dukata. Međusobne obaveze podrazumijevale su i da svojim postupcima poštuje vojvodsku čast „veličanstvenog Stefana Crnojevića”, što upravo kazuje o vrlo povoljnom odnosu Republike prema Crnoj Gori i njenom gospodaru. Za vrijeme Stefana Crnojevića nije zapamćen nijedan veći napad osmanske vojske na Crnu Goru. Jedino su iz Meduna, koji je despotov zapovjednik Miloš predao Turcima, vršeni povremeni pljačkaški upadi. U namjeri da pomogne svom zetu, Skenderbeg je jula 1457. tražio od mletačkog senata prelaz preko mletačke teritorije na prostore Gornje Zete, ali dozvolu nije dobio. Česti upadi vojske Stefana Crnojevića na susjedne oblasti hercega Stefana Vukčića bili su predmet tužbi kojima se herceg obraćao Senatu, napominjući da je od sultana dobio Zetu na upravu. U postupcima mletačkog senata i načinu plaćanja određene provizije, vidi se da je Stefan Crnojević bio pouzdaniji saveznik i miljenik Republike Sv. Marka. S padom Smedereva 20. juna 1459. hercegu Stjepanu Vukčiću je postalo sasvim jasno da će i on uskoro doći na red, ukoliko se ne poveže sa nekim od evropskih dvorova. Tako su napadi i provokacije protiv zetskog gospodara prepušteni vojvodama Meduna tokom 1458. i 1459. godine. Stefan Crnojević tražio je pomoć i od kotorskog providura dobio 300 boraca koji su, nakon kraćeg boravka, vraćeni. U aprilu 1460. stigao je mletačkoj vladi zahtjev sultana da se Gornja Zeta preda shodno ugovoru zaključenom između despota Đurađa Brankovića i sultana → Mehmeda II iz 1456. godine. Senat je ovaj zahtjev odbio navodeći da se radi o mjestima koja su srpski despot i bosanski herceg izgubili u sukobima sa njihovim štićenikom Stefanom Crnojevićem. Tokom 1460. Stefan Crnojević je u više navrata tražio pomoć od Mlečana za zaštitu tvrđava Žabljak i Soko i isplatu ugovorene plate. Česti odlasci mletačkih izaslanika sultanu u Carigrad kazuju o nevoljama sa kojima su se zetski gospodar i njegovi sinovi Ivan i Đurđe suočavali iščekujući sudar sa sultanovom vojskom, čemu se nadao i Stefan Vukčić, javljajući Mlečanima o tome u februaru 1462. godine. Padom Smedereva 1459. završila se srednjovjekovna državotvorna istorija Srbije. Crna Gora je tokom druge polovine XV vijeka u prostoru poznatom pod nazivom Gornja Zeta, kasnije nazvanim Stara Crna Gora, baštinila srednjovjekovne državotvorne tradicije, vezujući se za evropski, mediteranski i balkanski prostor svojim ukupnim političkim nacionalnim i vjerskim bićem. Do većih opasnosti po Crnu Goru od osmanskih napada moglo je doći od početka mletačko-osmanskog rata započetog sukobom u Moreji i pada Bosne 1463. godine. Ipak, zetski gospodar uspio je očuvati dobre odnose sa Mletačkom republikom. Na robe nabavljane u primorskim gradovima nije plaćao carine, koristio je stare solane u Grbaljskom polju, uspješno je rješavao granične sporove prema Budvi i sa Ratačkom opatijom i jedino je sa kotorskim vlastima dolazio u česte sporove oko zaposjednutih posjeda iznad Grblja. Stoga je kotorski providur, kako se navodi u dokumentima, zabranio prevoz oko 400 stari žita, koje je u vrijeme opšte oskudice uputio svom zetu Đerđ Skenderbeg. Posredujući u tom sporu, Vijeće desetorice u januaru 1464. poništilo je ovu zabranu, podsjećajući kotorskog kneza na zasluge koje je Stefan Crnojević u ranijim slučajevima učinio Republici. Kako je ovo posljednji podatak iz mletačkih izvora, pretpostavlja se da je Stefan Crnojević umro 1464. ili tokom 1465. godine. Sahranjen je na ostrvu Kom na Skadarskom jezeru u porodičnoj grobnici.