Sava Petrović Njegoš (Njeguši, oko 1700 – Stanjevići, 1781), crnogorski mitropolit i vladar. Mitropolit → Danilo Petrović Njegoš izabrao je Savu Petrovića Njegoša, svog brata od strica, za nasljednika 1719, kada ga je na → Cetinju hirotonisao pećki patrijarh Mojsije. Na čelo → Cetinjske mitropolije i Crne Gore došao je nakon smrti mitropolita Danila, januara 1735. godine. Kao crkveni poglavar, koristio je nekoliko titula: „biskup skandarinski i primorski”, „biskup cetinjski, skandarinski i primorski”, „mitropolit crnogorski, skenderijski i primorski”. Jedan politički memoar potpisao je kao „mitropolit skenderijski i primorski i Crne Gore povelitelj (gospodar)”, što ukazuje da je sebe smatrao duhovnim i svjetovnim gospodarom Crne Gore. Kada je došao na čelo Cetinjske mitropolije i Crne Gore, mitropolit Sava je imao oko 35 godina. Tada je imao i izvjesno iskustvo, jer se na osnovu nekih pisama može zaključiti da je još od 1723. bio uključen u mitropolitove političke i ostale poslove. Ali, već na početku vladavine primjećuje se da on nema nikakvih političkih ambicija ili afiniteta. On kao da jedino nalazi smisao svog djelovanja u rješavanju pograničnih problema između Crne Gore i Mletačke republike ili problema koje mletački podanici pravoslavne vjeroispovijesti imaju sa Crnogorcima. Prvih godina vladavine njegova prepiska u potpunosti se odnosi na ovu problematiku. Poput mletačkog namjesnika u Crnoj Gori, mitropolit Sava krajem 1736. izvještava vlasti u → Kotoru o svom djelovanju na uspostavljanju mira između zavađenih Paštrovića i Crnogoraca, obećavajući da će i ubuduće uložiti sve svoje snage da bi održao mir u pograničnim oblastima. U narednom pismu izražava žaljenje što zbog fizičke nemoći ne može još više biti od koristi mletačkim vlastima, ali obećava da će raditi koliko najviše bude mogao. Mitropolit je osjećao potrebu i da izvanrednog providura obavještava o sukobima do kojih je dolazilo između mletačkih podanika pravoslavne vjeroispovijesti, smatrajući važnim da uz informaciju o događaju saopšti i lični stav, koji treba da pokaže njegovu vjernost Republici. Iako je od 1735. do 1739. trajao rat između Rusije i Osmanskog carstva, u koji se 1737, kao ruski saveznik, uključila i Austrija, iz prepiske mitropolita Save ne može se nazrijeti da ga ovi krupni događaji zanimaju. Tih godina nema nemira na crnogorsko-osmanskoj granici, a crnogorska plemena pokazivala su suzdržanost i prema događajima u njihovom neposrednom susjedstvu, prije svega prema ustanku koji je pod uticajem Austrijanaca podignut u Kučima i Vasojevićima. Mitropolit je u vrijeme priprema ustanka potpuno bio posvećen rješavanju sporova na crnogorsko-mletačkoj granici ili na mletačkoj teritoriji. Uglavnom boraveći u Mainama (→ Mainska rezidencija) (na mletačkoj teritoriji) ili na → Njegušima, on je obilazio oblasti u Primorju i lično učestvovao u smirivanju ili rješavanju sporova. Mirovni rad mitropolita Save bio je bez sumnje od koristi za Crnu Goru i Mletačku republiku, ali je pitanje da li je taj rad koristio njemu kao političkoj ličnosti. U revnosti prema mletačkim vlastima, a često i servilnom ponašanju, ne može se nazrijeti neki njegov politički interes, niti čak opredjeljenje da Mletačku republiku učini glavnim spoljnopolitičkim saveznikom Crne Gore. On je revnostan kao svaki drugi činovnik koji je podređen izvanrednom providuru u Kotoru, a to što traži zauzvrat više se tiče njegovog ličnog prestiža nego političkih planova. Svoju odanost Republici uglavnom je pokušavao naplatiti zahtjevima da oslobode nekog krivca, da vrate neko dobro koje su oduzeli ili da odbrani prava pravoslavnog sveštenstva pod mletačkom vlašću. Mitropolit Sava je bio veoma obazriv prema Mletačkoj republici i kada se radilo o njegovom duhovničkom djelovanju u oblastima pod njenom vlašću. Interese pravoslavnog sveštenstva u Primorju branio je suzdržano, plašeći se da takvim angažovanjem ne ugrozi savezništvo s Republikom, koja je, istina, često bila rigorozna prema Pravoslavnoj crkvi u Primorju. Kada je monaštvo Katoličke crkve počelo da prozelitski djeluje na prostoru Luštice, gdje dominantno živi pravoslavno stanovništvo, i da se neprilično ponaša prema tamošnjim pravoslavcima, mitropolit Sava se žalio izvanrednom providuru i tražio od njega da takvo ponašanje spriječi. I u drugim situacijama branio je pokušaje katoličkih sveštenika da nasilno preuzimaju pravoslavne crkve, tvrdeći da za to nema razloga, jer i katolici i pravoslavci imaju dovoljno crkava. Tek osam godina nakon dolaska na čelo Crne Gore i Cetinjske mitropolije, mitropolit Sava je u svom političkom djelovanju otišao korak dalje od Kotora. Septembra 1742. započele su pripreme za njegovu posjetu Rusiji, iako se ne zna da li je on uopšte i bio inicijator ove misije. Ali, ako se ne zna ko je odlučio da se mitropolit uputi u Rusiju, iz pisma koja su pratila pripremu ove posjete jasno se prepoznaju razlozi njenog organizovanja. U pismu crnogorskih i primorskih glavara, kojim obavještavaju rusku caricu → Jelisavetu Romanovu da je Sava Petrović Njegoš naslijedio mitropolita Danila i da novi mitropolit polazi u Rusiju, oni očekuju milost i pomoć zbog teške situacije u kojoj se nalaze. O nekim političkim zahtjevima ovdje nema ni riječi. Iz ovog pisma uočava se koliko se Crna Gora nakon smrti mitropolita Danila udaljila od političkih poslova čim je o smjeni na čelu Mitropolije ruska carica obaviještena osam godina kasnije! Nešto više podataka o političkim motivima ove posjete nalazimo u pismu mitropolita Save ruskom poslaniku u Carigradu, septembra 1742. godine. U tom pismu on kaže da Crna Gora mnogo strada od osmanskih napada i mletačkog neprijateljstva, zbog čega se odavno nalazi u teškom stanju. Da bi se spriječilo da Osmanlije i dalje ugrožavaju njen opstanak, mitropolit Sava traži od ruskog poslanika da utiče na svoju vladu da pomogne Crnoj Gori, koja je još od vremena → Petra I Romanova (Petra Velikog) pokazala odanost Rusiji. Na kraju, mitropolit kao zahtjev navodi i isplatu zaostale novčane pomoći. Pismo slične sadržine, ali sa konkretnim zahtjevima o karakteru ruske zaštite, crnogorski glavari su dostavili i ruskom poslaniku u Carigradu. Krajem septembra (ili početkom oktobra po novom kalendaru) 1742, mitropolit Sava se uputio u Rusiju. Prije polaska, odlučio je da ga zamjenjuje arhimandrit → Vasilije Petrović Njegoš, njegov sinovac. Aprila 1743. on je stigao u Sankt Peterburg, gdje je brigu o njegovom smještaju i izdržavanju preuzeo Sveti sinod Ruske pravoslavne crkve. Dok je čekao da bude primljen kod ruskih zvaničnika, mitropolit Sava je poslao memorandum carici Jelisaveti Petrovnoj, u kome se opširno izlaže istorijat crnogorsko-ruskih veza, kao i ratne žrtve i stradanja Crnogoraca zbog savezništva s Rusijom. Mitropolit navodi da je car Petar Veliki odredio redovnu novčanu pomoć za → Cetinjski manastir, cijeneći žrtve i stradanja koja su Crnogorci podnijeli za njene interese. Carskom gramatom je određeno da svake treće godine predstavnik Cetinjske mitropolije dolazi na Dvor da preuzme pomoć u iznosu od 500 rubalja, što, zbog velike udaljenosti i troškova putovanja, cetinjski mitropoliti nijesu činili. Pozivajući se na carsku odluku o stalnoj novčanoj pomoći, mitropolit iskazuje očekivanje da ruski dvor neće prestati da pruža materijalnu pomoć Crnoj Gori. Shodno tome, on se nada da će Crnoj Gori biti isplaćena ruska subvencija, koja je posljednji put primljena 1721. godine. Crnogorski mitropolit je zatražio da mu bude isplaćeno 5.700 rubalja, što je zaostala suma za protekle 23 godine. Ujedno je zatražio novac za obavljanje vjerske misije u oblastima pod njegovom jurisdikcijom, obnavljanje crkava i manastira, kupovinu crkvenih knjiga i odeždi za njega i sveštenstvo. Ruskoj carici je upućena molba za pomoć od 6.000 dukata, što je bio iznos duga koji je mitropolit Danilo napravio da bi obnovio Cetinjski manastir, mnoge razrušene crkve i da bi otkupio istaknute glavare koje su Osmanlije zarobile i poslale u zatočeništvo. To su bili jedini zahtjevi koje je uputio ruskoj carici, a izgleda i jedini razlog njegove posjete Rusiji. Ni u prepisci sa Kolegijom inostranih djela on ne pokreće neko političko pitanje, niti iznosi zahtjeve političkog karaktera. Septembra 1743. carica Jelisaveta je donijela ukaz kojim je odlučeno da se mitropolitu Savi isplati zaostala subvencija, kao i da se pošalje tri hiljade rubalja kao pomoć crnogorskom narodu i crkvi. Takođe, mitropolit je dobio na dar crkvene knjige i odežde, s tim da od ruskog Svetog sinoda zatraži i preuzme sve što mu je potrebno. To su bili najvažniji rezultati njegove posjete Rusiji, tokom koje je razgovarao sa predstavnicima Kolegije inostranih poslova i predstavnicima Svetog sinoda Ruske crkve. Za razliku od svog prethodnika, on nije primljen na carski dvor. Iako je tokom jeseni 1743. dobio sve što je tražio od ruske carice, crnogorski mitropolit se morao zadržati u ruskoj prijestonici sve do proljeća naredne godine. Učinio je to na osnovu preporuke ruskih zvaničnika da na putovanje od Sankt Peterburga do Crne Gore ne kreće tokom zimskih mjeseci. Tek sredinom naredne godine mitropolit Sava je krenuo u Crnu Goru. Sa sobom je nosio i gramatu koju je carica Jelisaveta uputila crnogorskom narodu, u kojoj se navodi da su usvojene sve mitropolitove molbe za pomoć narodu i crkvi, kao i da je isplaćena zaostala novčana subvencija, koju je car Petar Veliki odredio Crnoj Gori. Carica se nada da će crnogorski narod ove znake velike milosti primiti sa zahvalnošću, obećavajući da se njena naklonosti neće prekidati. Vrativši se u Crnu Goru, mitropolit Sava je zatekao novu situaciju: arhimandrit Vasilije (od 1750. mitropolit), koga je ostavio kao svog zamjenika, uspio je da pridobije većinu glavara na svoju stranu i da se nametne kao politički vođa. On je neposredno prije Savinog povratka boravio u Veneciji, gdje se predstavljao kao prva politička ličnost u Crnoj Gori, a tokom 1743. uticao je i na izazivanje nemira na granici prema Hercegovini. Poslije Savinog povratka, Crna Gora se, prema zapažanju mletačkog providura, podijelila na dvije partije, a arhimandrit Vasilije postao je „šef jedne stranke”. Čim se vratio u zemlju, mitropolit Sava se žalio mletačkom duždu na arhimandrita Vasilija optužujući ga da je svojim nepromišljenim potezima izazvao nemire i nasilja u Crnoj Gori i njenom okruženju. Pored toga što iskazuje kajanje zbog Vasilijevog izbora za zastupnika tokom njegovog odsustva jer je navodno uzbunio i pomutio čitavu zemlju, mitropolit ga optužuje da je varalica, te da je prilikom boravka u Veneciji doveo u zabludu mletačke vlasti. I izvanrednom providuru mitropolit Sava je objašnjavao da je arhimandrit Vasilije falsifikovao pečate crnogorskih glavara šaljući u Veneciju lažna pisma, kao i da je svojim nepromišljenim postupcima izazvao smutnju i nemire u pograničnim mletačkim oblastima. Uprkos osporavanjima, politički uticaj arhimandrita Vasilija će od 1744. stalno rasti i on će se nametnuti kao vodeća ličnost u zemlji. On će, u pravom smislu riječi, voditi crnogorsku politiku od 1744, dok će mitropolit Sava nesmetano nastaviti da radi ono što je i prije radio – da služi Mletačku republiku i održava mir u pograničnim oblastima. On nije bio željan, a ni sposoban da se bavi politikom na način na koji je to činio arhimandrit Vasilije, a arhimandrit Vasilije to čime se mitropolit Sava bavio uopšte nije ni smatrao politikom. Nakon ulaska arhimandrita Vasilija u politički život, mitropolit Sava je, na isti način kao i ranije, obavljao svoje duhovničke i političke dužnosti. On uglavnom izvršava ono što od njega traži izvanredni providur, kojeg i dalje često naziva svojim gospodarom, djelujući mirotvorno na mletačkoj teritoriji. Mitropolitov otklon od nacionalnopolitičkog djelovanja donio mu je skromne koristi. Zahvaljujući tome što nije djelovao kao politički vođa, on je na teritoriji Mletačke republike, kao duhovni poglavar, imao možda i veći uticaj na pravoslavno stanovništvo nego u Crnoj Gori. Mitropolit Sava radio je i na rješavanju crnogorsko-osmanskih sporova, koji su uglavnom bili izazivani crnogorskim četovanjem u Hercegovini ili odbijanjem redovnog plaćanja poreskih obaveza. Sredinom 1754. on je prihvatio da pregovara s bosanskim vezirom o plaćanju neizmirenih poreskih dažbina osmanskoj državi, smatrajući da će se, makar i djelimičnim udovoljavanjem veziru, za izvjesno vrijeme osigurati mir. Politički angažman mitropolita Save neće se promijeniti ni nakon iznenadne smrti mitropolita Vasilija, 1766. godine. Niti je tada pokušao da stekne više uticaja nego što je imao, niti da u bilo čemu mijenja svoj način djelovanja. Uglavnom je, kao i ranije, boravio na mletačkoj teritoriji, u manastirima Maine i Stanjevići (→ Stanjevićka rezidencija). Nedugo poslije smrti mitropolita Vasilija, u Crnogorskom primorju pojavio se → Šćepan Mali, koji se predstavljao kao svrgnuti ruski car Petar III. Njegova pojava izazvala je veliko uznemirenje među pravoslavnim stanovništvom u Primorju i Crnoj Gori, jer su uvjerljivo zvučale glasine da je on uistinu ruski car. Mitropolit Sava primjećuje da se sva zemlja uzbunila na vijest o pojavi ruskog cara i da pravoslavno stanovništvo, bez obzira na to da li pripada Mletačkoj republici ili Osmanskom carstvu, želi da im bude predvodnik. Mitropolit Sava nije volio bilo kakve velike nacionalne pokrete ili tenzije, pa u jednom pismu izražava žaljenje što samozvanog ruskog cara ne može protjerati. „Tu hoće carstvo da bude”, kaže mletačkom generalnom providuru, dodajući da mu je pojava samozvanog cara donijela mnogo problema i briga. On je bio i jedan od onih koji je bezrezervno povjerovao da je Šćepan Mali zaista svrgnuti ruski car. Januara 1768. mitropolit s radošću obavještava generalnog providura da se iz razgovora sa Šćepanom Malim uvjerio da je on zaista onaj za koga se izdaje, te da Šćepan ima namjeru da s Mletačkom republikom održava najbolje odnose. Mitropolit je bio zadovoljan što je tako značajna ličnost – imperator jednog velikog hrišćanskog carstva, došla na teritoriju Mletačke republike. Ali samo dan nakon što je poslao pismo kojim obavještava generalnog providura da je Šćepan Mali zaista svrgnuti ruski car, mitropolit Sava je od ruskog poslanika u Carigradu dobio zvaničnu informaciju da se radi o varalici. O svom saznanju odmah je pisao generalnom providuru, pravdajući se da je bio prevaren i zaveden, jer se Šćepan Mali zakleo na časni krst i sveto Jevanđelje da je on ruski car. Za mitropolita je to, očigledno, bilo dovoljno da mu povjeruje, jer nije mogao zamisliti da bi se neko mogao lažno zakleti na krst i Jevanđelje. Zbog protivljenja Šćepanu Malom i nastojanjima da ga raskrinka kao varalicu, mitropolit Sava privukao je na sebe bijes Crnogoraca koji su Šćepana podržavali, pa i neprijateljstvo samog lažnog cara. U jednom pismu žali se da je godinu dana zatvoren u kuću i da ne smije izaći iz nje, dok se u drugom žali da je već nekoliko mjeseci u kućnom pritvoru. Crnogorci koji su ga zatvorili plašili su se da ne pobjegne u Kotor, a kada su mu ukinuli zabranu napuštanja manastira, zaprijetili su mu da ne smije pisati izvanrednom providuru. Poslije smrti Šćepana Malog (1773), u Crnoj Gori je najuticajnija ličnost postao guvernadur (→ Crnogorski guvernaduri) Jovan Radonjić. Ni mitropolit Sava, niti njegov izabranik, mitropolit → Arsenije Plamenac, nijesu mogli suzbiti guvernadurovu moć, jer su podjednako bili politički neupućeni i neautoritativni. I u vrijeme dok je u Crnoj Gori najuticajnija ličnost bio Šćepan Mali, kao i nakon njegove smrti, mitropolit Sava se zanimao rješavanjem pograničnih sporova i posredovanjem između mletačke vlasti i njenih pravoslavnih podanika. Mitropolit je takođe posredovao i u imovinskim sporovima između pravoslavnog stanovništva u Primorju. Kao duhovni poglavar pravoslavaca u Primorju, mitropolit Sava je krajem sedamdesetih godina XVIII vijeka radio i na uspostavljanju mira između zavađenih bratstava. Svjestan da sa guvernadurom ne može da se bori, a strahujući da s porastom guvernadurskog uticaja ne izgubi i naklonost Mletačke republike, mitropolit Sava podržava ulazak u politički život arhimandrita → Petra I Petrovića Njegoša, svog bliskog rođaka. Već od 1775. arhimandrit Petar se uključuje u crnogorsku politiku i Cetinjskoj mitropoliji počinje da vraća politički uticaj koji je ranije imala. Mitropolit Sava Petrović Njegoš umro je 26. februara 1781. (3. marta po novom kalendaru), u Manastiru Stanjevići. Sahranjen je tri dana docnije na manastirskom groblju. Njegovi zemni ostaci preneseni su 1967. iz Stanjevića u Cetinjski manastir.