Crna Gora i Srbija. Politički odnosi Crne Gore i Srbije imaju svoje početke u srednjem vijeku, kada ove dvije zemlje postoje pod imenima Duklja i Raška. Prvi značajniji događaj u njihovim odnosima je osvajanje Srbije (Raške) od strane dukljanskog kralja → Bodina Vojislavljevića, 1084. godine. Nakon što je pokorio Rašku, on ju je priključio Duklji i podijelio na dvije administrativne oblasti, koje je dao na upravu svojim bliskim rođacima. Ne zna se tačno koliko je trajala njegova vlast nad Raškom, ali je izvjesno da se za kratko vrijeme Raška ponovo osamostalila. Početkom XII vijeka, raški župan Vukan napao je na Duklju i uspio da zarobi i svrgne s vlasti dukljanskog kralja Dobroslava. Novi kralj postao je Vladimir II, unuk kralja → Mihaila Vojislavljevića, koji je bio zet raškog župana. Kralj Vladimir II je vladao 12 godina i tokom njegove vladavine raški uticaj u Duklji bio je dominantan. Raška je bila saveznik Duklje i u njenim sukobima sa Vizantijom, a 1125. raška vojska je učestvovala u svrgavanju dukljanskog kralja Grubeše i vraćanju na vlast kralja Đorđa. Unutrašnji sukobi i višedecenijska politička nestabilnost u Duklji uticali su na njeno državno slabljenje, pa je oslabljenu dukljansku državu osvojio oko 1185. raški (srpski) župan Stefan Nemanja. Nakon što je pokorio Duklju, on je svog najstarijeg sina Vukana imenovao za njenog upravitelja. U izvorima iz XII vijeka Vukan se tituliše kao „kralj Duklje”, odnosno kao „kralj Dioklije, Dalmacije, Trebinja, Toplice i Hvosna”. Duklja je pod upravom Nemanjinog sina Vukana bila do 1208. ili 1209, kada se kao kralj Duklje navodi Vukanov sin Đorđe. Za vrijeme njegovog upravljanja Dukljom, ona je izgubila formalni status kraljevine u okviru države Nemanjića, a Đorđe titulu kralja. Već u vrijeme kralja Uroša (1243–1276) potpuno je ukinut poseban položaj Duklje u okviru Srbije. Istovremeno nestaje i naziv „Duklja” za državnu oblast koju su krajem XII vijeka pokorili Nemanjići i umjesto njega, prvih decenija XIII vijeka, počinje da se koristi naziv „Zeta”. Običaj da članovi vladajuće dinastije upravljaju Zetom, koji je prekinut za vrijeme vladavine kralja Uroša, ponovo je zaživio u vrijeme njegovih nasljednika. Kraljev sin Dragutin, koji je vladao Srbijom od 1276. do 1282, dao je svojoj majci Jeleni Anžujskoj na upravu Zetu (1276). Njena uprava u Zeti uglavnom je prepoznatljiva po pažnji koju je posvećivala uzdizanju Katoličke crkve i osnivanju franjevačkih samostana, ali i staranju o sigurnoj trgovini. Kontrolisala je, ili davala u zakup, trgovinu između Zete i Dubrovnika, kao i između primorskih gradova i Italije. Kraljica Jelena je upravljala Zetom do 1309, kada je srpski kralj Milutin poslao u Zetu svog sina Stefana. Stefan je u Zeti ostao do 1314. godine. Prema svjedočenju srpskog arhiepiskopa Danila II, izgleda da je Stefan uz pomoć zetske vlastele pokušao da zbaci oca s prijestola. Nedugo nakon dolaska Stefana Dečanskog na vlast (1321), u Zetu je ponovo došao za namjesnika kraljev sin. Zasigurno se zna da je kraljev sin Dušan bio u Zeti 1326, upravljajući njome kao „mladi kralj”, sve do prevrata kojim je svrgnuo svog oca s prijestola (1331). Do promjene u držanju zetskih vlastelinskih porodica prema centralnoj vlasti doći će tek nakon smrti cara Dušana (1355), kada će snaga carske vlasti i njenog represivnog aparata početi da nestaje. Koristeći slabost centralne vlasti poslije smrti cara Dušana, najmoćnija zetska vlastelinska porodica, Balšići, dobiće status oblasnih gospodara. Oni će izdvojiti Zetu iz Srpskog carstva i od nje stvoriti nezavisnu državu. Nezavisna država Zeta održavala je političke veze sa srpskom državom, koja je nastala nakon nestanka Srpskog carstva. Zetski vladar → Đurađ II Stracimirović Balšić oženio se 1386. kćerkom srpskog kneza Lazara Hrebeljanovića. Iz ovog braka rodio se budući zetski vladar → Balša III Balšić, koji je vladao od 1403. do 1421. godine. I pored bračnih veza između vladarskih porodica, između dvije države nije bilo intenzivnije političke ili vojne saradnje. Poslije smrti Balše III (1421), koji nije imao potomstva, njegovu državu zaposjeo je njegov ujak, srpski despot Stefan Lazarević. U despotovo ime, Zetom je upravljao njegov vojvoda Mazarek. Tek poslije 1426, kada je Osmansko carstvo napalo na državu Stefana Lazarevića, počinje da slabi njegova vlast u Zeti. Despotovu vlast u Zeti pokušao je da učvrsti njegov sestrić Đurađ Branković. Ali, nakon neuspješne misije u Zeti, od avgusta 1426. do proljeća 1427, Đurađ se vratio u Srbiju. Poslije ove misije, prestaje srpska vlast u Zeti, a padom Srbije pod osmansku vlast (1459), prestaju i politički odnosi između Zete i Srbije. Politički odnosi između Crne Gore i Srbije ponovo su uspostavljeni tek početkom XIX vijeka, kada je Crna Gora bila nezavisna država, a Srbija se borila za dobijanje autonomnog položaja unutar Osmanskog carstva. Nekoliko mjeseci poslije izbijanja Prvog srpskog ustanka, maja 1804, ustaničko vođstvo šalje mitropolitu → Petru I Petroviću Njegošu izaslanika (M. Kutišanca) i moli ga da vojnički podrži njihov oslobodilački pokret. Ustanički izaslanik je došao na → Cetinje i 1805, opet s molbom da im Crnogorci pruže vojničku pomoć. Mitropolit je oba puta iskazao naklonost prema ustaničkom pokretu, ali su njegove mogućnosti da im pomogne bile skromne. Pogotovo je veliki problem predstavljala geografska udaljenost, koja je činila nemogućim transport vojnih efektiva preko teritorije Osmanskog carstva. Jedino što je Crna Gora ustanicima tada mogla pomoći bilo je izazivanje pobune u njenom neposrednom okruženju, kojom bi možda bio oslabljen vojni pritisak na ustanike. Crnogorski mitropolit nije dobio odobrenje za podršku ustanicima i organizovanje opšteg oslobodilačkog pokreta ni od ruskog cara, kome se obratio avgusta 1804. godine. Tokom 1806. mitropolitu se obraćao pismima i vođa ustanka Karađorđe Petrović, takođe tražeći vojničku pomoć, ali mu mitropolit opet nije mogao udovoljiti. U tom periodu, Crna Gora je već bila uključena u ratne operacije u Boki Kotorskoj i Hercegovini, pomažući operacije ruske vojske. Tek 1809, u vrijeme kada se Rusija nalazi u ratu protiv Osmanskog carstva, crnogorski mitropolit je mogao raditi na organizovanju vojne pomoći Karađorđevim ustanicima. Uviđajući da bi Karađorđu mogla pomoći brdska plemena, koja su najbliža granici Beogradskog pašaluka, mitropolit Petar I tražio je od Drobnjaka, Pivljana i Vasojevića da pošalju pomoć srpskim ustanicima. Mitropolit je planirao i da preduzme vojnu akciju prema Skadarskom i Hercegovačkom pašaluku kako bi bio oslabljen osmanski pritisak na Karađorđeve ustanike. Zbog ove akcije, Karađorđe u pismu od septembra 1809. zahvaljuje crnogorskom vladaru što je napao na okolne Osmanlije i tako ih spriječio da svoje trupe pošalju na ustanike. Od tada se mitropolit i Karađorđe intenzivno dopisuju i uzajamno obavještavaju o najvažnijim političkim i vojnim dešavanjima. Njihova prepiska će biti najintenzivnija u vrijeme krize ustanka, 1813. godine. Karađorđe će tada opet tražiti pomoć. Crnogorski mitropolit je pratio i dešavanja u Srbiji za vrijeme Drugog srpskog ustanka (1815), nadajući se da će novi srpski vođa → Miloš Obrenović uspjeti da ostvari ono što nije pošlo za rukom Karađorđu. Avgusta 1815. Miloš Obrenović obavještava mitropolita Petra I da su podigli ustanak protiv Osmanlija i da će, budući da nemaju saveznika, pokušati da zaključe mir. Naredne godine mitropolit Petar I piše Milošu Obrenoviću da je u Crnoj Gori već četvrta godina zaredom nerodna, pa mu šalje izaslanike koji bi trebalo da dogovore preseljenje najugroženijih porodica u Srbiju. Crnogorski vladar i vođa srpskog ustanka uzajamno su se obavještavali i o političkim događajima, posebno o odnosima sa Osmanskim carstvom. Kako je u tom vremenu ustanička Srbija vodila intenzivne pregovore s Portom oko dobijanja autonomije, Miloš Obrenović izvještava mitropolita Petra I o toku i rezultatima pregovora, napominjući mu da uvijek može da računa na vojničku podršku Crne Gore u slučaju da dođe do oružanog sukoba sa Osmanlijama. Mitropolit mu je odgovorio da računa na njegovu podršku i da Crna Gora može vojnički pomoći Srbiji jedino ako napadne na Osmanlije u Albaniji i Hercegovini. Položaj Srbije postao je sigurniji nakon što je 1830. dobila status autonomne kneževine u okviru Osmanskog carstva, tako da je vojno savezništvo između Crne Gore i Srbije prestalo biti predmet njihove prepiske. Crnogorski vladar i srpski knez su u prepisci analizirali i opšta nacionalnooslobodilačka kretanja na Balkanu (→ Balkan – političke granice) i politiku Rusije prema ovim pokretima. I nasljednik mitropolita Petra I, mitropolit → Petar II Petrović Njegoš, održavao je političke odnose sa srpskim vladarem. Njihova prepiska se najprije održavala preko ruskog konzula u Dubrovniku, koji je, slijedeći stanovište svoje vlade, podržavao njihovo savezništvo. Od srpskog kneza crnogorski vladar je 1832. tražio i novčanu pozajmicu, koja mu je bila potrebna za održavanje državnih institucija. Od srpskog kneza tražena je i podrška za akciju kojom bi se pripojile okolne plodne teritorije. U oba slučaja, Miloš Obrenović je smatrao da bi Rusija, kao crnogorska zaštitnica, trebalo da brine o interesima Crne Gore. On je crnogorskom vladaru preporučivao i opreznost u odnosima s Osmanlijama, podsjećajući ga da je Osmansko carstvo velika sila i da lako može ugroziti crnogorsku nezavisnost. Još dok je na vlasti u Srbiji bila dinastija Obrenović (do 1842), mitropolit Petar II je održavao bliske veze i sa Aleksandrom Karađorđevićem, Karađorđevim sinom. Decembra 1840. mitropolit je Aleksandru Karađorđeviću izdao diplomu o knjaževskom porijeklu, dajući mu vojvodsku titulu. Kada je Aleksandar Karađorđević došao na vlast (1842), crnogorski vladar je iskazao zadovoljstvo zbog tog događaja, smatrajući da se time ispravlja nepravda i prema njegovom ocu. Između dva vladara održavana je intenzivna prepiska, koja se ponajmanje odnosila na političke teme. Mitropolit Petar II tražio je od srpske vlade pomoć za rad osnovnih škola, a dogovorio je i slanje crnogorskih đaka u Srbiju na školovanje. Od srpske vlade tražio je i dozvolu za naseljavanje crnogorskih porodica, koje zbog nedostatka plodnog zemljišta odlaze u Srbiju. Tek poslije 1848. mitropolit Petar II i srpski vladar razmatraju planove o uključivanju u nacionalne pokrete u okruženju (Vojvodina, Bosna). U vrijeme mitropolita Petra II, srpska vlada je 1844. usvojila plan spoljne i nacionalne politike, koji je nazvan „Načertanije” (→ „Načertanije” i Crna Gora). Planom je predviđeno uključivanje Crne Gore u veliku srpsku državu, kao i uspostavljanje potpune političke kontrole nad njom. Da bi se ova kontrola uspostavila, „Načertanijem” je predviđeno da se crnogorskom vladaru svake godine isplaćuje novčana suma, koja bi ga učinila zavisnim od srpskih subvencija. Zato je krajem 1844. Crna Gora dobila prvu novčanu pomoć od Srbije od hiljadu dukata, a novac je na Cetinje donio činovnik srpske vlade. Srpska vlada je u Crnu Goru poslala i specijalnog izaslanika, koji je trebalo da od mitropolita dobije garancije da će ona slijediti nacionalnu politiku srpske vlade. S takvim zadatkom Cetinje je 1848. posjetio agent srpske vlade → Matija Ban. Ban je posjetio mitropolita Petra II i naredne godine, kada je radio na uspostavljanju agenturne mreže u Albaniji i Hercegovini. Crnogorski vladar i Ban sastali su se i 1850. godine. Veliki problem za realizaciju srpskog nacionalnog programa („Načertanija”), kojim se predviđa uspostavljanje političke kontrole nad Crnom Gorom i njeno pripajanje Srbiji, nastao je nakon smrti mitropolita Petra II (1851). Novi crnogorski vladar → Danilo I Petrović Njegoš proglasio se za svjetovnog vladara (knjaza), čime je učvršćena dinastička vlast Petrovića Njegoša i crnogorski državni identitet. Ovaj čin primljen je u Beogradu sa razočaranjem, jer se smatralo da se zbog toga otežava pripajanje Crne Gore Srbiji. Sve dok je na čelu crnogorske države bio mitropolit, Srbija je u slučaju pripajanja Crne Gore njemu mogla dati mjesto crkvenog poglavara, ali kada je crnogorski vladar postao knjaz, onda takva mogućnost ne postoji. Zato je srpski ministar → Ilija Garašanin izjavio da je ovaj događaj velika nesreća za Srbiju. Od početka vladavine knjaza Danila, između Srbije i Crne Gore nije bilo intenzivne političke saradnje, niti pregovora o zajedničkoj nacionalnooslobodilačkoj akciji. U to vrijeme, Srbija je bila posvećena unutrašnjim problemima, tako da se nije pretjerano zanimala planovima o borbi protiv Osmanske imperije, niti odnosima sa Crnom Gorom, koji su za te planove imali poseban značaj. Prepiska između dva vladara, crnogorskog knjaza Danila i srpskog kneza Aleksandra, odlikovala se kurtoaznim uvažavanjem, uz simbolične gestove političke naklonosti. Tako je knjaz Danilo, kada je saznao da je propala zavjera protiv srpskog kneza Aleksandra, naredio da se u crnogorskim crkvama održi služba u čast kneževog izbavljenja. Knjaz Danilo je od srpske vlade tražio pomoć za crnogorske škole u knjigama, a uspijevao je i da izdejstvuje stipendije za crnogorske đake za školovanje u Srbiji. Srpska vlada je udovoljavala ovih zahtjevima, pa je jednom prilikom poklonila 615 udžbenika za crnogorske škole. Sa srpskim zvaničnicima knjaz Danilo je pregovarao i o preseljenju crnogorskih porodica u Srbiju. Odnosi između Srbije i Crne Gore postali su intenzivniji prvih godina vladavine knjaza → Nikole I Petrovića Njegoša i kneza → Mihaila Obrenovića, jer su obje države radile na podizanju ustanka u Osmanskom carstvu. Politički odnosi Crne Gore i Srbije imali su u stvaranju vojnopolitičkog saveza protiv Carstva jak pokretački motiv. Nedugo poslije stupanja na vlast knjaza Nikole u Crnoj Gori (avgust 1860), i kneza Mihaila u Srbiji (septembar 1860), došlo je do prvih kontakata između njih, sa ciljem da se postigne dogovor o međusobnoj saradnji na planu nacionalnooslobodilačke borbe. Novembra 1860. knez Mihailo je, kao svog povjerljivog izaslanika, poslao u Crnu Goru → Vuka Karadžića. Iako nema podataka o sadržaju razgovora između knjaza Nikole i Vuka Karadžića, pretpostavlja se da su se pregovori ticali zajedničkog djelovanja u slučaju izbijanja ustanka. Prema izvještaju francuskog konzula u Skadru, Karadžić je u ime kneza Mihaila obećao vojničku pomoć Crnoj Gori i saopštio da knez smatra da bi se sa zajedničkim vojnim operacijama moglo početi na proljeće 1861. godine. U isto vrijeme kada je Karadžić upućen u Crnu Goru, u Beograd je od strane knjaza Nikole upućen → Mašo Vrbica. On je trebalo da sa knezom Mihailom razgovara o zajedničkoj saradnji Srbije i Crne Gore na planu nacionalnooslobodilačke borbe, i posebno o pomoći koju bi Srbija mogla uputiti Crnoj Gori ukoliko Hercegovački ustanak (→ Hercegovački ustanci i Crna Gora 1852–1882) dobije šire razmjere. Na osnovu informacija do kojih su o ovoj tajnoj misiji došli inostrani konzuli, knez Mihailo je iskazao spremnost da zajedno sa Crnom Gorom radi na pokretanju ustanka srpskog naroda u Osmanskom carstvu. Kada je početkom 1861. došlo do ustaničkih borbi u Hercegovini, podrške iz Srbije nije bilo, pa knjaz Nikola šalje u Beograd sekretara Senata Todora Ilića. On je trebalo da od kneza Mihaila dobije potvrdu da će sve što je dogovoreno, prilikom boravka Vuka Karadžića na Cetinju i Maša Vrbice u Beogradu, biti ispunjeno. Knez Mihailo je saopštio Iliću da će Srbija materijalno pomoći Crnu Goru, ali da nije spremna da uđe u rat protiv Osmanske carevine. Ovakav odgovor poremetio je crnogorske planove o pokretanju ustanka većih razmjera i uključivanju Srbije i Crne Gore u taj ustanak. Odbijanje Srbije da plan podrži dovelo je Crnu Goru u tešku poziciju, pa je sa Cetinja pokušavano da se srpska vlada primora na djelovanje. Zato je sredinom 1861. prema Sandžaku upućen Mašo Vrbica, koji je imao zadatak da organizuje ustanički pokret nedaleko od granice Srbije. Istu je svrhu imalo i upućivanje 260 Vasojevića preko Sandžaka u Srbiju, juna 1861. godine. Njihov junački čin trebalo je da podstakne srpsku vladu na akciju i da napravi pritisak na javno mnjenje. Pokušaji Crne Gore da utiče na promjenu stava srpske vlade prema ustaničkom pokretu u Hercegovini nijesu donijeli željene rezultate. Srbija je uprkos naporima Cetinja zadržala pasivno držanje, ostajući čvrsto pri stavu da bi bilo opasno izazivati konflikte sa Osmanskim carstvom. To je knez Mihailo saopštio i izaslaniku knjaza Nikole – vojvodi Đuru Matanoviću, kada je septembra 1861. posjetio Beograd. Posredstvom ruske diplomatije, krajem 1862. došlo je u Beču do susreta između vojvode → Mirka Stankova Petrovića Njegoša i izaslanika kneza Mihaila – Miloja Lešjanina. Lešjanin je trebalo da predoči vojvodi Mirku uslove koje Crna Gora mora ispuniti ukoliko želi da se odnosi između dvije zemlje poprave. Knez Mihailo je smatrao i da Crna Gora mora priznati politički primat Srbije. Ukoliko tako ne bude, Srbija će, kako kaže srpski knez, ostvariti svoje ciljeve i bez Crnogoraca, dok će oni bez njene pomoći ostati u izolaciji i siromaštvu. Susret vojvode Mirka i predstavnika srpske vlade označio je početak ponovnih pregovora o vojnopolitičkom savezništvu. Knjaz Nikola je februara 1863. uputio u Beograd svog ađutanta Mihaila Zegu, koji je sa knezom Mihailom razgovarao o oblicima buduće vojnopolitičke saradnje, želeći ujedno da sazna kakvo bi bilo držanje Srbije u slučaju novih ustaničkih nemira u crnogorskom okruženju. Istog mjeseca, u Beograd je stigla i knjeginja → Darinka Petrović Njegoš. Njena posjeta izazvala je veliku pažnju, pošto je njena misija imala mnogo veći politički značaj od Zegine. Na osnovu šturih informacija o razgovorima koje je imala sa knezom Mihailom, knjeginja je izjavila da u Crnoj Gori postoji spremnost da se međusobne nesuglasice prevaziđu, dok joj je srpski knez saopštio da u Crnoj Gori ne treba da se zanose idejom o predvodništvu, već da budu spremni da tu ulogu prepuste drugome. Tokom 1865. počelo se, na inicijativu Srbije, raditi na tome da se odnosi Srbije i Crne Gore regulišu ugovorom. Ugovor je potpisan septembra naredne godine. Ovim ugovorom, čiji je nacrt urađen u Beogradu, srpska vlada je htjela da utiče na osnovne pravce nacionalnooslobodilačke politike Crne Gore, da ih ograniči i usaglasi sa potezima koje je na tom planu sama povlačila. Sa nacrtom ugovora, početkom septembra 1866, Miloje Lešjanin i Nićifor Dučić uputili su se u Crnu Goru. Lešjanin je predočio knjazu Nikoli tekst ugovora, uz napomenu da nema ovlašćenja da bilo šta u njemu mijenja. Ugovor je trebalo prihvatiti onako kako je formulisan, iako je crnogorski knjaz bio nezadovoljan njegovim sadržajem. Ali pritisak ruske diplomatije primorao ga je da ugovor prihvati. U ugovoru koji je zaključen 23. septembra (5. oktobra po novom kalendaru) 1866, Srbija i Crna Gora se obavezuju da će sporazumno raditi na oslobođenju i ujedinjenju srpskog naroda, tako što će pokrenuti ustanak unutar Osmanskog carstva. Drugim članom ugovora utvrđeno je da će u tom slučaju knjaz Crne Gore pridružiti Crnu Goru toj novoj državi, priznajući kneza Mihaila za vladaoca ujedinjene srpske države. Crnogorski knjaz bi imao rang princa vladajuće porodice i bio bi materijalno dobro obezbijeđen. U slučaju da vladalac ujedinjene srpske države ne bi imao muškog potomka, on bi imao prvenstvo u nasljeđivanju prijestola. Ugovorom je predviđeno i da obje knjaževine, u skladu sa svojim mogućnostima, rade na pripremanju ustanka protiv osmanske vlasti, uporedo se trudeći da pridobijaju saveznike za takav poduhvat i da za njega obezbijede diplomatsku podršku. Posebno se naglašava da je knjaz Crne Gore obavezan da na tom planu radi u saglasju sa Srbijom. Kad bude došlo vrijeme, on će na poziv Srbije, i u savezu s njom, ući u rat protiv Osmanskog carstva. Srbija će se starati o materijalnoj opskrbi crnogorske vojske. Da bi se spriječilo da Crna Gora na svoju ruku započne rat sa Osmanskim carstvom, i tako Srbiju dovede u nezavidnu poziciju, desetim članom ugovora knjaz Crne Gore se obavezuje da bez znanja Beograda i dogovora sa njim neće otpočeti akciju protiv Osmanskog carstva, niti će, kada otpočnu neprijateljstva, ulaziti u separatne pregovore sa Portom. Isto tako, crnogorski knjaz je bio dužan da u toku rata radi u najvećoj saglasnosti sa srpskim knezom, kao i da poštuje jedinstveni ratni plan. Poslije potpisivanja ugovora, kojim se odrekao prijestola i pristao da svoju zemlju dovede u gotovo vazalni položaj prema Srbiji, knjaz Nikola je vještim političkim manevrima odlagao njegovu realizaciju. Ubistvo kneza Mihaila, sredinom 1868, poslužilo mu je kao povod da objavi prestanak važnosti ugovora. Naime, crnogorski vladar je tvrdio da je on ugovor sklopio sa knezom Mihailom, tako da njegovom smrću nestaje jedna od ugovornih strana. Pronašavši formalni razlog za odbacivanje ugovora i dobivši nakon posjete Sankt Peterburgu (1869) nagovještaje da je on glavni ruski saveznik na Balkanu, knjaz Nikola mijenja odnos prema pitanju zajedničke vojnopolitičke saradnje sa Srbijom. Iako je smatrao da je saradnja neophodna, on nije htio pristati da se ona reguliše ugovorom ili konvencijom, insistirajući, takođe, na ravnopravnosti dvije države. Poslije smrti kneza Mihaila, vlast u Srbiji preuzelo je tročlano Namesništvo, sa kojim je Crna Gora nastavila pregovore o vojnopolitičkoj saradnji. Na Cetinju su željeli da znaju kakav bi stav zauzela Srbija ukoliko bi došlo do rata Crne Gore protiv Osmanskog carstva, a iz Beograda je odgovoreno da su spremni da o eventualnom savezništvu potpišu vojnu konvenciju. Namjesnici su predlagali konvenciju kojom bi se Crna Gora obavezala da se, u slučaju rata, pridržava jedinstvenog ratnog plana koji bi bio napravljen u Beogradu, te da prihvati vrhovnu komandu Srbije nad zajedničkom vojskom. Crnogorski vladar je ovakve prijedloge odbio. Sve do početka Velike istočne krize (1875), pregovora o vojnopolitičkom savezu nije bilo. Kada je Hercegovački ustanak (1875) dobio velike razmjere, na Cetinju se smatralo da to može biti povod za odlučniju akciju, pa i uzrok crnogorsko-osmanskog rata. Stoga je knjaz Nikola, avgusta 1875, tražio od srpske vlade da pošalje izaslanika na Cetinje, sa kojim bi se pregovaralo o vojnoj saradnji. Knjaz je smatrao da je zbog širenja ustanka rat neizbježan. Na ovaj crnogorski prijedlog nije odgovoreno, jer je novi srpski vladar, knez → Milan Obrenović, vjerovao da su ove inicijative knjaza Nikole manipulacija. Tek krajem godine srpski vladar mijenja stav i na Cetinje šalje izaslanika Filipa Hristića. Hristić je predložio da Crna Gora i Srbija, na proljeće naredne godine, objave rat Osmanskom carstvu, a da se do tada ustanak u Bosni i Hercegovini politički i materijalno podržava. Knjaz je prihvatio prijedlog, iskazujući spremnost da se sretne s knezom Milanom i da sa njim zaključi vojnu i političku konvenciju. Smatrajući da je pitanje interesnih sfera veoma važno, te da ono ponajviše i opterećuje odnose Srbije i Crne Gore, knjaz Nikola je Hristiću izložio svoje poglede na ovo pitanje. Prema njegovom mišljenju, Srbija i Crna Gora trebalo bi da oslobode prostor sjeverno od linije Niš – Kačanik – Bar. Oslobođenu teritoriju trebalo bi podijeliti na sljedeći način: Crnoj Gori bi pripao dio Skadarskog pašaluka do Drima, i Hercegovina do Neretve, dok bi Bosna i Stara Srbija pripala Srbiji. Što se političkih odnosa dvije knjaževine tiče, knjaz Nikola je rekao Hristiću da oni ne mogu biti izgrađivani na osnovi koja je određena ugovorom iz 1866. godine. Knjaz smatra da i u političkom i u vojnom pogledu knjaževine treba da imaju potpunu samostalnost i da svaka od njih dejstvuje u svojoj interesnoj sferi bez miješanja druge strane. Nakon Hristićeve misije na Cetinju, pregovori o zaključivanju vojnopolitičkog saveza nastavljeni su početkom februara 1876, kada je u Crnu Goru upućen državni savjetnik Ranko Alimpić. Alimpić je donio nacrt političkog ugovora i vojne konvencije. U nacrtu tajnog ugovora o savezu između Srbije i Crne Gore navodi se da neposredni cilj saveza treba da bude oslobođenje srpskog naroda u evropskoj Turskoj. Da bi se na ostvarenju tog cilja uspješnije radilo, ističe se da je neophodno da obje knjaževine postignu potpunu saglasnost, kako na političkom, tako i na vojnom planu, i da ni jedna ni druga ne djeluju u tom pravcu bez međusobnog sporazuma. Takođe, obje strane se obavezuju da svaka u svom okruženju stvara uslove za pokretanje opšteg ustanka, a da same budu spremne za ulazak u rat do marta 1876. godine. Ako bi do rata došlo, predviđalo se da Srbija na bojno polje izvede 120.000 vojnika, a Crna Gora 15.000. Rat bi bio okončan tek kada se obje strane o tome saglase. U nacrtu vojne konvencije predviđa se broj vojnika koji bi obje strane mobilisale u slučaju rata, koordinacija njihovih dejstava, oblasti operacija i način komandovanja. Najveći dio konvencije posvećen je operacijskom prostoru, odnosno njegovoj podjeli između dvije knjaževine. Prostor južno od linije Drim – Berane – Mojkovac – Tara – Šćepan Polje – Neretva, operacijska je oblast Crne Gore. Sjeverno od te linije operacijska je oblast Srbije. Ratni plan za ove oblasti članice saveza prave samostalno i samostalno komanduju trupama. Izuzetak čini prostor Novopazarskog sandžaka, gdje će biti formirani zajednički odredi, kojima će komandovati srpski oficir. Knjaz Nikola je imao izvjesne primjedbe na nacrt ugovora i konvencije, pa je odbio da ih prihvati. Njegove primjedbe su se odnosile na tehničke detalje ugovora i bile su povod da odbije potpisivanje političkog ugovora i vojne konvencije. Suštinski razlog njegovog odbijanja bilo je očekivanje da će ono što traži od Osmanskog carstva uspjeti da dobije mirnim putem. Ali, razvoj ustanka u Bosni i Hercegovini i držanje osmanske vlade prema ovom pokretu, ubrzo su pokazali da su takva očekivanja nerealna. Zato je prvih mjeseci 1876. postalo jasno da je rat protiv Carstva neminovan. Između Beograda i Cetinja ponovo su obnovljeni pregovori o savezu. Maja 1876. srpska vlada je kao osnovu za pregovore podnijela izmijenjeni nacrt ugovora i vojne konvencije. U Beogradu su prihvatili zahtjev knjaza Nikole da vojne operacije otpočnu deset dana po ratifikaciji sporazuma i da Srbija isplati Crnoj Gori 40.000 dukata na ime pomoći. Takođe, prihvaćeno je i da se odustane od formiranja zajedničke vojske u Sandžaku. To su, uglavnom, bile jedine izmjene u nacrtu ugovora i vojne konvencije. Modifikovani ugovor o savezu između Crne Gore i Srbije ratifikovan je 16. juna 1876. u Veneciji. Slijedeći odredbe tog sporazuma, one su ubrzo objavile rat Osmanskom carstvu. Tokom rata, uprkos sporazumu, vojne snage Crne Gore i Srbije dejstvovale su bez koordinacije, držeći se sopstvenih ratnih planova. Porazi srpske vojske na početku rata učinili su nerealnim plan o zajedničkoj operacijskoj zoni. Ali, shodno konvenciji, dvije zemlje su izmijenjale izaslanike kod vrhovnih komandi. Srbija je u Crnu Goru delegirala bivšeg ministra vojnog Jovana Belimarkovića, a Crna Gora senatora Maša Vrbicu. Belimarković na Cetinju nije imao znatniju ulogu, dok je Vrbica u Srbiji formirao odred od 600 Crnogoraca i Hercegovaca, nazvan „Leteći kor” ili „Jataganska legija”. Odred je učestvovao u borbama i izgubio je gotovo trećinu boraca. Krajem 1876, kada je potpisano primirje, „Leteći kor” je raspušten. Nakon Berlinskog kongresa (→ Berlinski kongres i Crna Gora) (1878), počinje nova faza u odnosima između Crne Gore i Srbije. U ovom periodu Crna Gora je glavni saveznik Rusije na Balkanu, dok je Srbija u savezničkim odnosima sa Austrougarskom. Takve njihove spoljnopolitičke orijentacije biće glavni uzrok loših odnosa između dvije države. Odnose će pogoršati i udaja Zorke, kćerke knjaza Nikole, za kneza Petra Karađorđevića, sina svrgnutog srpskog kneza Aleksandra (1883). U Beogradu su smatrali da knjaz Nikola želi da uz pomoć kneza Karađorđevića izazove promjenu na srpskom prijestolu i da preko njega vlada Srbijom. Da ima istine u ovakvim tvrdnjama, svjedoče i planovi o ekspedicijama u Srbiju, koji su na Cetinju pravljeni od 1884. do 1886. godine. U najvećoj tajnosti planirano je da se, uz učešće najboljih crnogorskih vojnika i dobrovoljaca iz Vasojevića, preko Sandžaka izvrši upad u Srbiju i izazove pobuna. Ovaj odred je trebalo da predvode pristalice kneza Petra Karađorđevića, od kojih su se mnogi nalazili u Crnoj Gori. Većina njih bili su prvaci Radikalne stranke. Na osnovu naloga knjaza Nikole i kneza Petra, vojvoda → Gavro Vuković je krajem 1884. išao u Beograd ne bi li pridobio za ovaj plan → Jovana Ristića. Devet mjeseci kasnije, na planini Jelovici kod Berana, okupljen je odred koji je trebalo da preko Sandžaka upadne u Srbiju. Djelovanje iz Crne Gore protiv režima u Srbiji nastavljeno je i kasnije, tako da je Crna Gora sve do abdikacije kralja Milana (1889) bila važno središte radikalske opozicije i antiobrenovićevskog rada. Nakon abdikacije kralja Milana, odnosi između Crne Gore i namjesničkog režima u Srbiji (1889–1893) postali su bolji. Takva je promjena bila očekivana, budući da je na vlast došla Radikalna stranka, čija je proruska spoljnopolitička orijentacija bila prepoznatljiva. I novi srpski kralj → Aleksandar Obrenović imao je pozitivniji stav prema Crnoj Gori u odnosu na oca. U namjeri da učini gest dobre volje, knjaz Nikola je kod novog srpskog kralja poslao specijalnog izaslanika, vojvodu → Sima Popovića, koji mu je prenio knjaževe čestitke i uručio najveće crnogorsko odlikovanje. Sa srpske strane došao je i poziv knjazu Nikoli da posjeti Beograd (1893). Do posjete je došlo tek 1896. godine. Bio je to prvi zvanični susret vladara Crne Gore i Srbije i prva posjeta jednog crnogorskog vladara Srbiji. Naredne godine kralj Aleksandar je uzvratio posjetu knjazu Nikoli, posjetivši Cetinje. U vrijeme posjete kralja Aleksandra Cetinju, vođeni su pregovori o podjeli interesnih sfera u Staroj Srbiji, Makedoniji i Albaniji. Crna Gora je tražila dio Albanije do rijeke Škumbe i Drača, dio Makedonije od Mavrova do Ohrida, i dio Stare Srbije sa gradovima Peć, Đakovica i Prizren. Nedugo prije ove posjete, uspostavljeni su i zvanični diplomatski odnosi između Crne Gore i Srbije. Aprila 1897. otvoreno je Poslanstvo Kraljevine Srbije u Crnoj Gori, a prvi srpski poslanik bio je general Jevrem Velimirović. On je ovu dužnost obavljao do kraja godine, a zamijenio ga je Aleksandar Mašin (1898–1900). Nakon Mašina, srpski poslanik u Crnoj Gori bio je Vasilije Antonić (1901). On je dužnost obavljao kratko, a početkom 1901. za poslanika je imenovan Miloš Vasić. Njegov mandat će se okončati 1903. i tek će 1907. na Cetinje kao poslanik doći → Jovan M. Jovanović Pižon. Poslije njega, poslanik će biti Todor Petković (1909–1911), a nakon Petkovića – Mihailo Gavrilović (1911–1915). Posljednji srpski poslanik u Crnoj Gori biće Ljuba Mihailović (1915–1916). Srbija će imati svog diplomatskog izaslanika (otpravnika poslova) na crnogorskom dvoru i tokom djelovanja kralja Nikole u emigraciji (1916–1918). Ovu dužnost obavljaće Ljuba Mihailović (maj 1915 – januar 1916) i Tihomir Popović (novembar 1916 – decembar 1918). Promjena na prijestolu u Srbiji (1903) nije znatnije uticala na karakter odnosa između dvije zemlje. Namjera Srbije da uspostavi političku dominaciju nad Crnom Gorom, ostaće konstanta srpske zvanične politike i poslije dolaska na vlast Petra Karađorđevića. Njegov izbor za srpskog vladara knjaz Nikola je primio sa razočaranjem, budući da je i on imao izvjesne vladarske pretenzije kada je u pitanju Srbija. Nekoliko mjeseci nakon dolaska Petra Karađorđevića na prijesto, sa crnogorske strane je upućena inicijativa da se radi na sklapanju ugovora o savezu. Vojvoda Gavro Vuković, crnogorski ministar inostranih djela, uputio je prijedlog ugovora srpskoj vladi. Ugovorom se željela izvršiti podjela interesnih sfera na teritorijama koje su u sastavu Osmanskog carstva. U prijedlogu ugovora se navodi da će se obje zemlje zalagati za očuvanje mira na Balkanu, da će zajednički štititi interese srpskog naroda u Osmanskom carstvu i njihove zajedničke interese, kao i da će sklopiti vojni savez ukoliko neka treća zemlja pokuša da ugrozi njihove nacionalne interese u Osmanskom carstvu. Kada dođe do njegove podjele, dvije zemlje će izvršiti podjelu teritorija prema podnesenim žrtvama. U Beogradu su prihvatili prijedlog ugovora, pa su u posebnu misiju na Cetinje poslali Jašu Nenadovića, bliskog rođaka kralja Petra. Nenadović je donio prijedloge oko razgraničenja interesnih sfera u Staroj Srbiji, Novopazarskom sandžaku, Makedoniji i Albaniji. Ugovorom se predviđa i stvaranje zajedničke granice između Crne Gore i Srbije. Iako bi logično bilo očekivati da se pregovori o savezu nastave, ubrzo je došlo do naglog pogoršanja odnosa između dvije države. Polovinom 1904. u beogradskoj štampi se počelo sa objavljivanjem serije negativnih tekstova o knjazu Nikoli, a bilo je napisa u kojima je bilo poziva na ubistvo crnogorskog knjaza. I crnogorska politička opozicija u Beogradu, koja je uglavnom pripadala univerzitetskoj omladini, povela je kampanju kojom je zagovarala revoluciju u Crnoj Gori, odnosno nasilnu smjenu vlasti. Srpska vlada se blagonaklono odnosila prema ovim napadima na crnogorskog suverena, što je na Cetinju izazvalo revolt. Zatim je novembra 1905. grupa crnogorskih studenata, koja je studirala u Beogradu, objavila proglas pod nazivom Riječ crnogorske univerzitetske omladine, kojim se kritički odnosi prema crnogorskoj vlasti. Nekoliko mjeseci kasnije, marta 1906, grupa crnogorskih studenata iz Beograda publikovala je i drugi proglas. Proglas je naslovljen Riječ crnogorske univerzitetske omladine o prilikama u Crnoj Gori. Na Cetinju se tvrdilo da je Crna Gora, u vrijeme dok su se u Beogradu spremale zavjere protiv Crne Gore, radila da pomogne Srbiji da lakše podnese ekonomsku blokadu koju joj je nametnula Austrougarska. Sa crnogorske strane izražavano je i nezadovoljstvo što se na teritoriji Srbije pruža utočište neprijateljima crnogorske vlasti i što se oni ne kažnjavaju za nedjela i klevete uperene protiv Crne Gore. Odnose je dodatno pogoršala zavjera protiv knjaza Nikole, nazvana Bombaškom aferom (1907). Bombe koje su pripadnici crnogorske političke emigracije iz Srbije donijeli u Crnu Goru, s namjerom da liše života knjaza Nikolu i njegovu porodicu, date su im iz magacina srpske vojske. Podršku ovoj akciji pružali su i srpski zvaničnici, koji su bili članovi tajnih terorističkih organizacija. U vrijeme krize u odnosima između Crne Gore i Srbije, dolazi do aneksije Bosne i Hercegovine (1908). Ovaj akt austrougarske vlade Srbija i Crna Gora su doživjele kao atak na njihova državna prava i nacionalne interese. Dvije zemlje tada prekidaju rasprave i iskazuju potpuno jedinstvo u otporu Austrougarskoj. Srbija i Crna Gora planiraju zajedničku diplomatsku akciju za anuliranje aneksije, ali i za ostvarivanje izvjesnih kompenzacija na račun Osmanskog carstva. Oktobra 1908. one potpisuju i ugovor, kojim utvrđuju da je aneksija Bosne i Hercegovine atak na interese srpskog naroda, da su dvije zemlje potpuno saglasne i odlučne da oružjem brane zajedničke interese, te da će posebnim sporazumom utvrditi oblike njihove vojne saradnje. Ali, nedugo nakon što je → Aneksiona kriza okončana, dvije zemlje su nastavile sa pređašnjim razmiricama, koje su dostigle vrhunac u vrijeme proglašenja Crne Gore za kraljevinu (1910). Crnogorska vlada je zamjerala srpskoj što dopušta novinsku kampanju protiv Crne Gore i vladarske porodice, ali i zbog toga što potpomaže djelovanje crnogorske političke emigracije. Krajem 1910. ponovo dolazi do pregovora o savezu između Crne Gore i Srbije. Dvije države su na pregovore bile primorane zbog istovjetnosti njihovih interesa u vezi sa podjelom preostalih osmanskih teritorija na Balkanu. Posebno je ustanak Albanaca natjerao dvije vlade da razmisle o zaštiti svojih interesa. Kralj Nikola je decembra 1910. predložio srpskoj vladi da u pogodnom času napadnu Osmansko carstvo, jer postoji opasnost da teritorije na koje pretenduju zauzmu albanski ustanici. Srpska vlada nije podržala ovaj crnogorski zahtjev, smatrajući da je takva akcija nemoguća bez podrške Bugarske ili barem bez neutralnosti Austrougarske. Početkom 1911. ponovo se pregovaralo između Beograda i Cetinja o zajedničkoj politici prema Osmanskom carstvu. Dvije zemlje su se sporazumjele o podjeli teritorija Osmanske imperije nakon njenog istjerivanja sa Balkana. Shodno ovom sporazumu, Crnoj Gori je trebalo da pripadne polovina Novopazarskog sandžaka, dio Stare Srbije do Šar-planine i dio Sjeverne Albanije. Pregovori između crnogorske i srpske vlade o podjeli osmanskih teritorija ponovo su postali aktuelni tokom ljeta 1912, kada se počelo raditi na sklapanju Balkanskog saveza (→ Balkanski savezi 1866–1912) i pripremi rata protiv Osmanskog carstva. Septembra 1912. srpska i crnogorska vlada započele su pregovore o vojnom i političkom savezu. Pregovori su zbog tajnosti vođeni u Lucernu (Švajcarska). U ime Crne Gore, pregovarali su ministar unutrašnjih djela → Jovan S. Plamenac i major → Jovo Bećir, dok je srpsku stranu predstavljao pukovnik Petar Pešić. Krajem septembra potpisane su politička i vojna konvencija između Kraljevine Crne Gore i Kraljevine Srbije. Političkom konvencijom dvije države se obavezuju na uzajamnu pomoć u slučaju da jedna od njih bude napadnuta, ali se saglašavaju i da najkasnije do 1. oktobra treba objaviti rat Osmanskom carstvu. Vojnom konvencijom između Srbije i Crne Gore izvršena je podjela operacijskih zona. Prema utvrđenom planu, crnogorska vojska je trebalo da glavninom svojih snaga dejstvuje prema Skadru i Sjevernoj Albaniji, a manjim jedinicama prema Novopazarskom sandžaku. Kada su ugovorima utvrdile ratni savez, Crna Gora i Srbija su sa ostalim balkanskim saveznicama (Bugarskom i Grčkom) napale na Osmansko carstvo, čime je počeo Prvi balkanski rat (→ Crna Gora u balkanskim ratovima 1912/13). Tokom Prvog balkanskog rata, srpska i crnogorska vojska ratovale su nezavisno jedna od druge, sve do posljednjih dana rata. Povod da planiraju zajedničke operacije bila je dugotrajna crnogorska bitka za Skadar. Kralj Nikola je zatražio od kralja Petra da mu uputi nekoliko topovskih baterija za osvajanje Skadra. Srpski kralj je zahtjev proslijedio Vrhovnoj komandi, koja je odlučila da formira tzv. „Primorski kor” od 30.000 ljudi, sa četrdesetak artiljerijskih oruđa i četiri aviona. „Primorski kor” je formiran krajem februara 1913, a na položaje oko Skadra došao je krajem marta. Nedugo nakon završetka Prvog balkanskog rata, došlo je do izbijanja Drugog balkanskog rata (1913), koji je vođen između Srbije i Grčke, s jedne, i Bugarske, s druge strane. U ovom ratu Crna Gora je stala na stranu Srbije, uputivši na prvu liniju srpsko-bugarskog fronta Dečanski odred, koji je imao 13.000 vojnika. U ovom ratu, koji je trajao od juna do avgusta 1913, Crna Gora je, ratujući na strani Srbije, izgubila oko 150 vojnika, dok je skoro 700 ranjeno. Balkanski ratovi doveli su na dnevni red pitanje razgraničenja između dvije države, pa su krajem avgusta 1913. započeli pregovori o podjeli teritorija i uspostavljanju granične linije. Pregovori su trajali do kraja oktobra, kada je potpisan ugovor o razgraničenju. Ugovorom je utvrđena granična linija između Kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore, i to od sela Dekare na bosansko-hercegovačkoj granici do Bijelog Drima. Tada su Srbija i Crna Gora, po prvi put u svojoj novovjekovnoj istoriji, dobile zajedničku granicu. U isto vrijeme došlo je i do otvaranja → Crnogorskog poslanstva u Beogradu. Krajem oktobra 1913. kralj Nikola je za crnogorskog poslanika u Beogradu imenovao → Lazara Mijuškovića. Poslije završetka rata i dobijanja zajedničke granice, bilo je u Crnoj Gori prijedloga da se radi na stvaranju unije ili saveza između dvije zemlje. Dr Sekula Drljević, poslanik Crnogorske narodne skupštine (→ Skupština Crne Gore), podnio je početkom 1914. prijedlog Skupštini o sklapanju carinske, vojne i diplomatske unije između dvije kraljevine. Taj prijedlog Drljević je obrazlagao činjenicom da bi unija omogućila ekonomski i kulturni prosperitet Crne Gore, te da bi u potpunosti odgovarala njenim državnim interesima. Crnogorska vlada je odbila ovaj prijedlog, što je podržala većina poslanika u Skupštini (njih 68 od ukupno 74). Protiv ove ideje bio je i kralj Nikola, koji je smatrao da bi na taj način Crna Gora, u uniji sa višestruko većom Srbijom, izgubila individualnost. Političko savezništvo između Crne Gore i Srbije manifestovalo se u vrijeme krize zbog atentata na austrougarskog prijestolonasljednika Franca Ferdinanda u Sarajevu (1914). Crnogorska vlada i Skupština iskazale su podršku Srbiji, a nakon austrougarske objave rata Srbiji, kralj Nikola je donio odluku o ulasku u rat (→ Crna Gora u Prvom svjetskom ratu) protiv Austrougarske. Pod uticajem ruske vlade, napravljen je zajednički plan vojnih dejstava dvije kraljevine, kojim je predviđeno da dvije trećine crnogorske vojske budu stavljene na raspolaganje srpskoj Vrhovnoj komandi za operacije u Bosni, a da ostatak snaga, tj. jednu trećinu, Crna Gora upotrijebi za neposrednu odbranu svoje teritorije. Srpska vlada je prihvatila da dostavlja potrebnu vojnu i materijalnu pomoć crnogorskoj vojsci. Kralj Nikola je, pod pritiskom ruske vlade, morao prihvatiti i da se formira zajednički generalštab za srpsku i crnogorsku vojsku, te da na čelu crnogorske Vrhovne komande bude srpski oficir. Na taj položaj kralj je imenovao generala Boža Jankovića, a za njegovog pomoćnika pukovnika Petra Pešića. Time je crnogorska vojska stavljena pod srpsku komandu. Iako je crnogorski vladar morao prihvatiti da svoju vojsku stavi na raspolaganje srpskoj Vrhovnoj komandi, on uistinu nije namjeravao da se ovih obaveza pridržava. Samo nekoliko dana poslije imenovanja srpskih oficira na čelo crnogorske Vrhovne komande, počele su da stižu pritužbe na kraljevo držanje. Srpski oficiri su se žalili da crnogorska vojska nije izvršila nijednu zapovijest u potpunosti. Pretpostavljalo se da kralj hoće da sačuva vojsku za zaposijedanje Boke Kotorske i Skadra. Zbog ovakvog držanja kralja Nikole, srpska vlada je protestovala, prijeteći da će povući svoje oficire i obustaviti snabdijevanje crnogorske vojske. Kada su propali svi pokušaji generala Jankovića da natjera kralja Nikolu na izvršavanje preuzetih obaveza, on je odlučio da podnese ostavku na položaj načelnika crnogorske Vrhovne komande. Umjesto njega, za načelnika Vrhovne komande imenovan je srpski pukovnik Petar Pešić (1915). Austrougarskom okupacijom Crne Gore i odlaskom crnogorskog kralja i vlade u emigraciju, započinje posljednja faza crnogorsko-srpskih odnosa, u kojoj će glavni izvor sporova biti namjera srpske vlade da eliminiše Crnu Goru i njenu dinastiju kao državni i politički faktor. Stvaranje jugoslovenske države bio je cilj na kome je srpska vlada radila od 1914. i u toj državi nije bilo mjesta za samostalnu Crnu Goru i njenu dinastiju. Srpska vlada je smatrala da kralj Nikola treba da prihvati ideju jugoslovenskog ujedinjenja i da se odrekne vladarskog položaja. Zauzvrat, on i članovi dinastije dobili bi doživotnu apanažu i pravo da zadrže titule. Crnogorski suveren nije htio pristati na ovakva rješenja, tako da je srpska vlada morala preduzeti akciju za njegovu političku eliminaciju. Unionistička politika srpske vlade legalizovana je → Krfskom deklaracijom (1917), kojom je utvrđeno da će poslije rata biti stvorena zajednička država Srba, Hrvata i Slovenaca, na čijem će čelu biti vladar iz dinastije Karađorđević. Položaj Crne Gore nije bio definisan Krfskom deklaracijom, budući da je srpska vlada smatrala da ovo pitanje treba tretirati kao unutrašnju stvar Srbije. Politička i propagandna akcija srpske vlade kojom se trebalo suprotstaviti djelovanju crnogorske emigrantske vlade i njenom osnovnom cilju – očuvanju nezavisne Crne Gore i dinastije Petrović Njegoš, započela je krajem 1916. godine. Srpska vlada je formirala Crnogorski odsek u okviru Ministarstva inostranih dela, preko kojeg je trebalo da vodi poslove oko ujedinjenja Crne Gore i Srbije. Srpska vlada je formirala i Privremeni odbor za ujedinjenje Srbije i Crne Gore, sa sjedištem na Krfu. U Odboru su bili crnogorski državljani koji su bili u službi srpske vlade. Političko-propagandna akcija protiv kralja Nikole i njegove vlade dobila je svoje najznačajnije institucionalno i organizaciono središte početkom 1917. osnivanjem → Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje. Tokom djelovanja crnogorske vlade u emigraciji, srpska vlada je preko svojih povjerenika i medija radila protiv kralja Nikole i njegove vlade, a nakon završetka rata, ona je u Crnoj Gori organizovala prevrat. Septembra 1918. → Nikola Pašić, predsjednik srpske vlade, naredio je formiranje vojnog odreda koji je trebalo uputiti u Crnu Goru, nakon što je napuste austrougarske trupe. Osnovni zadatak odreda trebalo je da bude političkog, a ne vojnog karaktera. Ova vojna formacija dobila je naziv „Jadranske trupe” i u njihovom sastavu, pored srpskih jedinica, bile su i jedinice francuske vojske. „Jadranske trupe” su oktobra 1918. krenule za Crnu Goru. Nakon formiranja „Jadranskih trupa”, srpska vlada je formirala i Centralni izvršni odbor za ujedinjenje. Njegov zadatak bio je da u Crnoj Gori neposredno organizuje i izvrši prisajedinjenje Crne Gore Srbiji i detronizaciju vladajuće dinastije. Svi članovi Odbora bili su iz Crne Gore. Oktobra 1918. prema Crnoj Gori su krenule trupe srpske vojske, pod komandom pukovnika Milutinovića, koje su se stacionirale na teritoriji Crne Gore. Odlukom srpske komande, tada su raspušteni svi samoorganizovani odredi Crnogoraca i komitske čete. U zemlji je uspostavljena privremena vlast. Pod nadzorom povjerenika srpske vlade i vojnih snaga Kraljevine Srbije, krajem novembra 1918, organizovana je tzv. → Podgorička skupština, na kojoj je grupa građana, uglavnom pristalica bezuslovnog ujedinjenja, donijela odluku da se Crna Gora prisajedini Srbiji i da kao dio Srbije uđe u zajedničku južnoslovensku državu. Odlučeno je i da se kralj Nikola i dinastija Petrović Njegoš detronizuju. Na osnovu ove odluke, Crna Gora je postala dio Srbije i kao njen dio ušla je u sastav Kraljevine SHS.

Ž. Andrijašević

Crna Gora i Srbija od 2006. Diplomatski odnosi između Crne Gore i Srbije ponovo su uspostavljeni nakon što su obje zemlje stekle nezavisnost (2006). Srbija je priznala Crnu Goru 15. juna 2006, a otvaranje ambasada uslijedilo je nakon uspostavljanja diplomatskih odnosa – Ambasade Crne Gore u Srbiji 2006, a Srbije u Crnoj Gori 2007. godine. Prvi ambasador Crne Gore u Srbiji bila je → Anka Vojvodić (2006–2009), a potom su ambasadori bili: → Igor Jovović (2009–2014), → Branislav Mićunović (2014–2019) i → Tarzan Milošević (2019–2021). Prvi ambasador Srbije u Crnoj Gori bio je Zoran Lutovac (2007–2013), zatim je od 2013. do 2019. ambasador bio Zoran Bingulac, a od 2019. do 2020. Vladimir Božović. Nakon ambasada, otvoreni su i konzulat Srbije u Herceg Novom (2014) i konzulat Crne Gore u Sremskim Karlovcima (2015). U prvom razdoblju odnosa između dvije zemlje, za vrijeme vlade premijera Srbije Vojislava Koštunice (2006–2008), odnosi su bili izrazito loši i gotovo su u potpunosti bili svedeni na tehnički nivo. U ovoj fazi bilo je zaključeno i ratifikovano sedam međudržavnih sporazuma i protokola. Od 2008. do 2012. → Vlada Crne Gore često je govorila o miješanju susjedne Srbije u unutrašnje poslove Crne Gore kroz podršku opozicionim političkim partijama i organizacijama, koje su se deklarisale kao zaštitnici srpskih nacionalnih interesa u Crnoj Gori. Sa druge strane, Srbija je sa negodovanjem primila odluku o crnogorskom priznanju Kosova, oktobra 2008, te je ambasadorku Anku Vojvodić proglasila personom non grata. Takođe, vlasti u Beogradu su do 2012. često isticale stav o nepovoljnom statusu Srba u Crnoj Gori, a bilo je i zvaničnih prijedloga da oni postanu „konstitutivni narod”. Od 2008. do 2012. bila su zaključena i ratifikovana ukupno 24 ugovora i protokola između Crne Gore i Srbije. U ovom periodu dvije države nijesu uspjele da razriješe nekoliko značajnih otvorenih pitanja u svojim bilateralnim odnosima. To se odnosi na definitivno utvrđivanje granice i potpisivanje međudržavnog sporazuma s tim u vezi, kao i nepostojanje pravnog instituta dvojnog državljanstva između Crne Gore i Srbije. Srpski zvaničnici su u ovom periodu ukazivali i na, kako su navodili, neadekvatnu zastupljenost etničkih Srba u Crnoj Gori u organima državne uprave, kao i na probleme u vezi sa službenom upotrebom srpskog jezika. U isto vrijeme, došlo je do izrazitog smanjenja broja nacionalnih Crnogoraca u Srbiji, kojih je prema popisu stanovništva iz 2002. bilo 69.049, a 2011. – 38.527. Pored uočljivog poboljšanja međudržavnih odnosa u razdoblju između 2012. i 2016, odnosi između Crne Gore i Srbije se ponovo pogoršavaju u periodu neposredno prije pristupanja Crne Gore Sjevernoatlantskom savezu (5. jun 2017). Nepostojanje komplementarnosti vanjskopolitičkih ciljeva Crne Gore i Srbije, posebno u vezi sa članstvom u NATO-u, dodatno je opteretilo odnose dviju zemalja. Istovremeno je došlo i do značajnog razmimoilaženja u odnosima ovih zemalja prema Rusiji, kojoj je Crna Gora uvela sankcije, u skladu sa mjerama EU, zbog njenog involviranja u ukrajinsku krizu (19. mart 2014), za razliku od susjedne Srbije. Nakon što je u Skupštini Crne Gore usvojen Zakon o slobodi vjeroispovijesti, 27. decembra 2019, došlo je do novih razmimoilaženja između rukovodstava dviju država. Zvanični Beograd je ovaj zakon ocijenio kao pokušaj države Crne Gore da oduzme (prisvoji) imovinu Srpske pravoslavne crkve, a ambasador Republike Srbije u Crnoj Gori Vladimir Božović proglašen je za personu non grata novembra 2020. zbog, kako je u obrazloženju odluke navedeno, kontinuiranog miješanja u unutrašnje stvari Crne Gore. Zvanična Podgorica nije zvanično prihvatila ni Inicijativu za implementaciju četiri osnovne slobode EU na Zapadnom Balkanu (neformalno poznatija kao „Mali Šengen”, kasnije „Otvoreni Balkan”) nakon oktobra 2019, a koja je bila zajednički inicirana od strane Srbije, Sjeverne Makedonije i Albanije. Veoma je intenzivna saradnja između Crne Gore i Srbije u oblasti evrointegracija i ekonomije. Postojeći parametri robne razmjene pokazuju veoma dobre trendove daljeg razvoja odnosa u ekonomskoj sferi (tokom 2018. iznosila je 585 miliona eura). Značajno je i povećanje investicija iz Srbije u Crnu Goru, koje su samo za 2018. iznosile 618 miliona eura. → Predsjednik Crne Gore → Filip Vujanović boravio je u posjeti Srbiji 2009, 2014, 2015, 2016. (kada je otvorena Crnogorska kuća u Beogradu) i 2017. (kada je prisustvovao inauguraciji predsjednika Srbije Aleksandra Vučića), predsjednik Vlade Crne Gore → Igor Lukšić 2011, predsjednik Vlade → Milo Đukanović 2013, a predsjednik Vlade → Duško Marković 2017. godine. Predsjednik Srbije Boris Tadić posjetio je Crnu Goru juna 2006. i ponovo 2010. (kada je otvorio sjedište Privredne komore Srbije u Podgorici) i 2011. (kada je otvorio Generalni konzulat Republike Srbije u Herceg Novom), a predsjednik Tomislav Nikolić 2013. i 2015. godine. Posjete Crnoj Gori ostvarili su i predsjednici Vlade Srbije Mirko Cvetković – 2008. (kada je prisustvovao i otvaranju Deltinog šoping mola u Podgorici), 2009. (kada je bio na svečanom otvaranju radova na auto-putu od Bara do granice sa Srbijom) i 2011. (kada je prisustvovao otvaranju Srpsko-crnogorskog poslovnog kluba) i Ivica Dačić – 2013. godine.

D. Đukanović