Crna Gora u Prvom svjetskom ratu. Iako je bila privredno i vojno iscrpljena tokom balkanskih ratova (→ Crna Gora u balkanskim ratovima 1912/13), Crna Gora je nakon austrougarske objave rata Srbiji, 28. jula 1914, bezuslovno stala na stranu Srbije. Ona je odbila prijedlog Austrougarske da bude neutralna i da zauzvrat dobije ekonomske ustupke. Istog dana kada je objavljen rat Srbiji, izvršena je mobilizacija crnogorske vojske. Poslije prijedloga Crnogorske narodne skupštine (→ Skupština Crne Gore) od 1. avgusta da Crna Gora uđe u rat na strani Srbije, kralj → Nikola I Petrović Njegoš je 6. avgusta objavio rat Austrougarskoj. Nakon mobilizacije crnogorske vojske, ona je brojala 35.000 vojnika, a činila su je četiri odreda: Lovćenski (Lovćen – Sutorman, jačine oko 8.000 boraca), Hercegovački (Krstac – Grahovo – Trubjela, jačine oko 15.000 boraca), Sandžački (Bobovo – Boljanići, jačine oko 6.000 boraca) i Starosrbijanski (duž granice prema Albaniji, jačine oko 6.000 boraca). Nakon što su se austrougarske trupe od 6. do 15. avgusta povukle sa uzanog primorskog pojasa od Prčje glave do Spiča, crnogorska vojska je zauzela Budvu. Austrougarska vojska je 19. avgusta zauzela Pljevlja. Stav članica Antante, a naročito Rusije, bio je da crnogorska vojska treba da uskladi svoje operacije sa planovima srpske Vrhovne komande. Usljed toga, početni raspored crnogorske vojske, koji je izvršen pod rukovodstvom kralja Nikole i prema kojem je najveći dio crnogorskih trupa bio koncentrisan na hercegovačkom i lovćenskom frontu, izmijenjen je, a strategijski razvoj crnogorske vojske je usmjeren ka ostvarivanju ratnih ciljeva Srbije. Štab crnogorske Vrhovne komande je formiran 21. avgusta, a na njegovo čelo postavljen je srpski general Božidar Janković. Prema planu djelovanja srpske i crnogorske vojske, koji je izradio načelnik štaba srpske Vrhovne komande Radomir Putnik, dvije trećine crnogorske vojske trebalo je koncentrisati u reonu Pljevalja radi kooperacije sa srpskom vojskom u pravcu Sarajeva. Na ovaj način, kralj Nikola je bio samo formalni komandant crnogorske vojske, dok je ona suštinski bila pod kontrolom srpske Vrhovne komande, do januara 1916. godine. Sandžačka vojska je formirana 25. avgusta, a za njenog komandanta postavljen je → Janko Vukotić. Ona je do kraja 1914. bila najaktivniji dio crnogorskih trupa. Sandžačka vojska je 26. avgusta povratila Pljevlja, a u ofanzivi u pravcu jugoistočne Bosne do 8. septembra ovladala je desnom obalom Drine, zauzevši Čajniče, Goražde i Foču. Nakon prelaska Drine, sandžačka vojska je zauzela Rogaticu 17. septembra i došla na 15 km od Sarajeva. Poslije kontraofanzive austrougarskih trupa, koja je započeta 18. oktobra, jedinice sandžačke vojske su bile primorane da se do 24. oktobra povuku na desnu obalu Drine. Sandžačka vojska je dala značajan doprinos u pobjedi srpske vojske u Kolubarskoj bici. Njena Limska divizija uspješno je branila pozadinu srpske vojske i 12. decembra 1914. zauzela je Višegrad. Zbog inferiornog položaja Crne Gore u odnosu na Srbiju, koji je u budućem procesu ujedinjenja mogao ugroziti njenu nezavisnost, kralj Nikola je, u periodu dok je vladalo zatišje na frontu, pokušao da preduzme određene vojne i diplomatske korake, sa ciljem da se ojača politička pozicija crnogorske države. Zahvaljujući pozivu kraljevog zeta, velikog kneza Nikolaja Nikolajeviča, koji je bio vrhovni komandant ruske vojske, divizijar → Mitar Martinović u aprilu 1915. odlazi u Rusiju, gdje je postavljen za vojnog delegata pri ruskoj Vrhovnoj komandi. Glavna namjera kralja Nikole bila je da Mitar Martinović postane diplomatski predstavnik Crne Gore u Rusiji i od ruske vlasti dobije podršku za teritorijalno proširenje crnogorske države, čime bi značajno ojačala pozicija Crne Gore na međunarodnom planu. Kraljeva kćerka → Milica Nikolajevna Romanova je u aprilu 1915. iznijela ruskom caru stav o teritorijalnom proširenju crnogorske države prema Bosni, Hercegovini, Dalmaciji i Albaniji. Međutim, pošto je ruska zvanična politika težila potčinjavanju Crne Gore Srbiji, u vojnom i političkom pogledu, i podržavala politiku ujedinjenja ove dvije zemlje, ovi pokušaji nijesu donijeli rezultate, a Mitar Martinović je sredinom novembra otišao iz Rusije. Nakon što su Srbija, Grčka i Italija okupirale djelove Albanije, crnogorska vojska je u junu 1915. zauzela Skadar. Crnogorska vlast je ovaj akt pravdala čestim upadima Albanaca na teritoriju Crne Gore u prvoj polovini 1915. godine. Potez Crne Gore je izazvao oštru reakciju Saveznika i oni su ga dovodili u vezu sa sastankom knjaza Petra sa → Gustavom Hubkom, bivšim austrijskim vojnim atašeom na → Cetinju, u junu 1915, na osnovu čega je izražena sumnja da je Crna Gora zauzela Skadar u dogovoru sa Austrougarskom. General Božidar Janković je, iz protesta, napustio mjesto načelnika štaba crnogorske Vrhovne komande, a na njegovo mjesto došao je pukovnik Petar Pešić. Kriza je riješena tako što su Saveznici priznali akt okupacije, a crnogorska vlast se obavezala da će prihvatiti konačno rješenje za Skadar, koje donesu velike sile. Ofanziva austrougarske, njemačke i bugarske vojske na Srbiju u oktobru 1915. značila je početak novih intenzivnih operacija crnogorske vojske. Do kraja godine najžešće borbe su vođene na frontu sandžačke vojske. Usljed povlačenja srpske vojske, ona je morala da proširi svoj front od ušća Lima do Javora. Od 22. oktobra do 15. novembra u borbama kod Višegrada i Javora usporila je napredovanje austrougarske vojske u pravcu Sandžaka, čime je štitila lijevi bok i pozadinu srpske vojske, koja se postepeno povlačila prema Kosovu. Odlukom srpske Vrhovne komande da se najveći dio srpskih trupa povuče kroz Crnu Goru, crnogorskoj vojsci je od kraja novembra dodijeljena uloga strategijske zaštitnice srpske vojske. Potpomognuta jedno vrijeme od strane I srpske armije, sandžačka vojska je imala zadatak da brani pravce Peć – Andrijevica i Mojkovac – Kolašin – Mateševo i time omogući iscrpljenoj srpskoj vojsci da se putem Peć – Andrijevica – Podgorica – Skadar domogne albanske obale. Najintenzivnije borbe vođene su na području između Lima i Tare. Zbog jakog otpora jedinica sandžačke vojske, austrougarske trupe su tek sredinom decembra stigle na desnu obalu Tare, da bi u žestokim borbama od 17. do 23. decembra bile onemogućene da se preko Mojkovca probiju u pravcu Mateševa, čime je crnogorska vojska uspješno obavila svoj zadatak i osujetila namjeru neprijatelja da ugrozi povlačenje srpske vojske. U decembru je austrougarska Vrhovna komanda izradila plan po kojem je trebalo izvršiti opšti napad na Crnu Goru, pri čemu je težište operacije premješteno na Lovćenski front, sa ciljem da se osvoji Lovćen, koji je predstavljao značajan oslonac za dalje operacije austrougarskih trupa u Crnoj Gori i Albaniji. Pred opšti napad, Crna Gora je imala 43.000 vojnika, dok je brojno stanje austrougarske vojske bilo oko 150.000 vojnika. I u pogledu artiljerije, neprijatelj je bio višestruko jači. Austrougarska vojska je imala oko 950, a Crna Gora oko 140 artiljerijskih oruđa. Početkom 1916. bila je nepovoljna situacija na Balkanu (→ Balkan – političke granice) za sile Antante i njene saveznice Srbiju i Crnu Goru, pa se usamljena crnogorska vojska teško mogla suprotstaviti nadmoćnijem neprijatelju. Austrougarska vojska je 5. januara započela napad na front sandžačke vojske sa namjerom da onemogući slanje vojske sa ovog fronta na pravac glavnog udara. Iako je sandžačka vojska odnijela veliku pobjedu u borbama kod Mojkovca 6. i 7. januara, pozicija crnogorske vojske se nije suštinski popravila. Austrougari su 7. januara počeli napad na Lovćenski front. Usljed izrazite superiornosti austrougarskih trupa, već 9. januara su zauzeti značajni položaji za odbranu Lovćena – Kuk i Solar, a crnogorska vojska je 12. januara napustila posljednju liniju odbrane Lovćena (Jezerski vrh – Presjeka – Trštenik). Austrougarska vojska je 13. januara ušla u Cetinje. Zbog teške situacije u kojoj se nalazila crnogorska vojska, započeti su 11. januara pregovori o primirju, kao i o mogućnosti sklapanja mira. Pošto se Austrougarska držala stava o bezuslovnoj kapitulaciji crnogorske vojske, kralj Nikola je 19. januara otputovao za Skadar, a zatim za Medovu i dalje za Italiju. Nakon toga je dio Vlade (→ Crnogorska vlada / Ministarski savjet Knjaževine/Kraljevine Crne Gore (1879–1916)), koju su činila tri ministra, donio 21. januara odluku o raspuštanju crnogorske vojske. Na Cetinju su 25. januara potpisane odredbe o polaganju oružja, kojim je crnogorska vojska u suštini kapitulirala, iako sa formalno-pravnog stanovišta to nije bio slučaj, jer je po Ustavu Crne Gore jedino kralj Nikola imao pravo da objavljuje rat i zaključuje mir. Austrougarska je od početka 1916. zavela okupacionu vojnu upravu u Crnoj Gori, čije je sjedište bilo na Cetinju. Na čelu uprave bilo je Vojno generalno guvernerstvo, koje je bilo potčinjeno austrougarskoj Vrhovnoj komandi. Vojno generalno guvernerstvo imalo je Odjeljenje za vojna i Odjeljenje za civilna pitanja, koja su rukovodila cjelokupnom državnom upravom i u njima nije bilo crnogorskih činovnika. Umjesto ranije administrativne podjele na oblasti, Crna Gora je od jula 1917. podijeljena na 8 okruga, a u okružnim i lokalnim organima vlasti radilo je oko 500 Crnogoraca. Od sredine 1916. protiv okupatorske vlasti počeo je da se formira komitski pokret, a od avgusta se javljaju oružani otpor i stalni sukobi. Kao odgovor na pojavu komitskog pokreta, austrougarske vlasti su preuzele kaznene mjere prema crnogorskom stanovništvu. U cetinjskom, pogoričkom, nikšićkom i kolašinskom okrugu strijeljano je oko 500 ljudi, a do 1918. internirano je u logore Nežider, Boldogason, Nađmeđer i Karlštajn oko 9.500 hiljada crnogorskih oficira, intelektualaca i građana. Kralj Nikola je sa predsjednikom Vlade → Lazarom Mijuškovićem i još nekoliko ministara prešao iz Italije u Francusku, gdje se u Nejiu, kod Pariza, od maja 1916. nalazilo sjedište dvora i crnogorske vlade. Crnogorski kralj i vlada su se nalazili u nepovoljnoj diplomatskoj poziciji usljed toga što su ih savezničke vlade i saveznička javnost sumnjičile zbog pregovora o miru i kapitulaciji crnogorske vojske u januaru 1916. godine. Saveznici su ignorisali političke inicijative crnogorske vlasti kojima je ona težila da dobije podršku za teritorijalno proširenje crnogorske države nakon oslobođenja, čime bi obezbijedila ravnopravnu ulogu u procesu ujedinjenja jugoslovenskog naroda. Ruski car → Nikolaj II Romanov, u martu 1916, nije prihvatio prijedlog kralja Nikole da posjeti Rusiju, a iste godine je ruska vlast ukinula subvencije Crnoj Gori. Crnogorska vlada obratila se Rusiji memorandumom, u kojem je iznijela svoj stav o teritorijalnim aspiracijama Crne Gore, po kojem bi crnogorskoj državi, između ostalog, pripala obala od Neretve do Medove. Ni ovaj crnogorski prijedlog nije naišao na razumijevanje Rusije. Pošto je samo italijanska vlast, u određenoj mjeri, podržavala crnogorsku diplomatsku inicijativu, kralj Nikola se u Rimu sastao sa italijanskim kraljem → Viktorom Emanuelom III Savojskim. Italija, kojoj nije odgovaralo stvaranje velike jugoslovenske države koja bi ugrožavala njene interese na Jadranu, bila je protiv ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom, a crnogorskom kralju je obećala i podršku za teritorijalno uvećanje crnogorske države. Od avgusta do kraja 1916. predsjednik crnogorske vlade → Andrija Radović više puta se obraćao kralju Nikoli, nudeći mu da prihvati prijedlog o ujedinjenju Crne Gore i Srbije, po kojem bi on abdicirao u korist regenta → Aleksandara Karađorđevića. Oslanjajući se na podršku Italije, kralj je odbio ove prijedloge, a Andrija Radović je u januaru 1917. podnio ostavku. Pod uticajem Srbije, Andrija Radović je u martu 1917. osnovao u Parizu → Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje, koji se zalagao za ujedinjenje Crne Gore i Srbije u jednu državu, kojoj bi se zatim priključile i ostale jugoslovenske zemlje. Srpska vlada je, uz podršku savezničkih vlada, od 1916. radila na kompromitaciji crnogorskog kralja i dvora, sa ciljem da ih isključi iz procesa – kako ujedinjenja Crne Gore i Srbije tako i opštejugoslovenskog ujedinjenja. Zbog toga crnogorski predstavnici nijesu učestvovali na konferenciji na Krfu, tokom koje je, u razgovorima između predstavnika srpske vlade i Jugoslovenskog odbora, donesena Krfska deklaracija, u julu 1917. godine. Njome su definisana načela organizacije buduće jugoslovenske države, koja je trebalo da bude ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija, na čelu sa dinastijom Karađorđevića, u kojoj bi živjeli Srbi, Hrvati i Slovenci sa prostora Srbije, Crne Gore i Austrougarske. Crnogorski kralj i vlada oštro su osudili Krfsku deklaraciju zbog toga što bi njena realizacija eliminisala Crnu Goru kao ravnopravnog subjekta u procesu ujedinjenja i detronizovala dinastiju Petrović Njegoš. U septembru 1917. kralj Nikola je uputio memorandum britanskoj vladi, u kojem je istakao istorijske zasluge Crne Gore, zbog čega je smatrao da nakon završetka rata Crna Gora treba da dobije adekvatno teritorijalno proširenje. Crnoj Gori je trebalo pripojiti Skadar i Medovu u Albaniji, dio Bosne sa Sarajevom i Hercegovinu sa Mostarom, tako da bi sjeverozapadna granica Crne Gore išla Neretvom, obuhvatajući i Dubrovnik. Ovaj memorandum nije izazvao značajnije interesovanje britanske vlade. Usljed izolacije od strane Saveznika u Evropi, crnogorski kralj i vlada su pokušali, od jula 1917, da dobiju političku podršku od SAD. Pored uspostavljanja diplomatskog predstavništva, oni su težili i da dobiju ekonomsku pomoć od SAD. Podršku za ovu inicijativu dao je kralju Nikoli italijanski kralj Viktor Emanuel III, tokom njihovog susreta u Rimu, u septembru 1917. godine. Ovaj potez izazvao je oštru reakciju francuske, britanske i srpske vlade, pa je, i pored prihvatanja američkih vlasti da Crna Gora ima diplomatskog predstavnika u Vašingtonu, on zvanično stupio na funkciju tek u oktobru 1918. godine. Zbog sugestija Francuske i Britanije, upućenih američkim vlastima, ni ova diplomatska akcija Crne Gore nije poboljšala njenu poziciju. Nakon što su u drugoj polovini 1918. Saveznici odlučili da sruše Austrougarsku i nakon što su se saglasili sa formiranjem južnoslovenske države, kralj Nikola je zalaganjem da njeno državno uređenje bude konfederativnog tipa pokušavao da obezbijedi ravnopravan status Crne Gore u budućoj državi. Ipak, Saveznici su odlučili, poslije proboja Solunskog fronta, da saveznička vojska okupira Crnu Goru. Da bi onemogućila kralja Nikolu da uz pomoć Italije ometa proces jugoslovenskog ujedinjenja, Francuska je u oktobru 1918. zabranila crnogorskom vladaru da dođe u Albaniju, a zatim mu je, pod prijetnjom prekida diplomatskih odnosa, zabranila da pređe i u Italiju. Sa druge strane, iako to nije bilo dogovoreno, Francuska je dozvolila da srpske trupe učestvuju u okupaciji Crne Gore. Nakon proboja Solunskog fronta, u Crnoj Gori je došlo do pojačane aktivnosti komita i oružanog ustanka crnogorskog naroda. Ustanak je na samom početku bio najintenzivniji u Vasojevićima, pa je 13. oktobra 1918. oslobođena Andrijevica, a dan kasnije Berane. U narednih desetak dana oslobođeni su Plav, Gusinje, Rožaje, Bijelo Polje i Kolašin. Austrougarska posada u Nikšiću se predala komitama i ustanicima 2. novembra, dok je 4. novembra austrougarska vojska napustila Cetinje. Jedino su crnogorski ustanici imali pomoć od srpske vojske u borbama za oslobođenje Podgorice, vođenim od 29. do 31. oktobra. Na osnovu naredbe srpske Vrhovne komande od 25. oktobra 1918, raspušteno je pet bataljona samoorganizovanih crnogorskih vojnih jedinica, a odlukom od 12. novembra raspuštene su i komitske čete. Nakon što je ušla na teritoriju Crne Gore, srpska vojska je uz pomoć članova Crnogorskog odbora za ujedinjenje i predstavnika srpske vlade započela proces ujedinjenja Crne Gore i Srbije. Taj proces je rezultirao odlukama → Podgoričke skupštine (24–29. novembra 1918), među kojima su bile najvažnije one da se kralj Nikola i njegova dinastija zbace s prijestola i da se Crna Gora ujedini sa Srbijom u jednu državu pod dinastijom Karađorđevića, a da zatim tako ujedinjene stupe u zajedničku državu Srba, Hrvata i Slovenaca. Crnogorska vojska imala je veliki broj žrtava u Prvom svjetskom ratu. Ukupno poginulih, ranjenih i nestalih crnogorskih vojnika bilo je oko 20.000, što je činilo 10% stanovništva Crne Gore, prije početka balkanskih ratova, dok su materijalni gubici Crne Gore procijenjeni na 723 miliona franaka.