Povelja Balše III Balšića, NMCG

Balša III Balšić (1386 – Beograd, 1421), crnogorski (zetski) vladar od 1403. do 1421. godine. Podržavan od majke → Jelene Balšić, poveo je borbu protiv Mlečana za obnovu starih posjeda svoje porodice. Početkom 1405. izbio je ustanak u skadarskom kraju. Balša III se otvoreno umiješao i počeo neprijateljstva sa lokalnim vlastima i metačkim trgovcima. Republika je angažovala kapetana Jadranskog mora Marina Karavelu da pritekne u pomoć Skadru. Mlečani su u sukobu protiv Balšića pridobili nekoliko starješina ratničkih družina iz Zabojane, okoline Ulcinja i Bara. Stanovnici Ulcinja, Bara i Budve bili su nezadovoljni Balšinom vladavinom. Pod pritiskom mletačkog kapetana, ove komune predale su se Republici. Tim dešavanjima započeo je tzv. Prvi skadarski rat (1405–1412). Glavne borbe vodile su se u okolini Skadra i Skadarskog jezera. Balša III i Jelena našli su se u veoma teškom položaju, pa se povlače u Gornju Zetu. U nastojanju da što prije pobijedi, Republika je pokušavala da pridobije za saveznika bosanskog vojvodu Sandalja Hranića. Raspisana je nagrada za Balšinu glavu u vrijednosti od 2.000 dukata. Prvi ozbiljniji napad zetski gospodar je izveo u ljeto 1406. godine. Ne mogavši da se suprotstave Mlečanima na duže staze, Jelena i Balša III su shvatili bezizlaznost situacije, pa su često vodili ratove i sklapali primirja. Prvi ugovor je sklopljen u junu 1408, ali nije bio dugog vijeka, pa ponovo dolazi do sukoba. Tokom 1409. Jelena je pošla u Veneciju da se dogovori oko mira. Ponovo je zaključeno primirje na godinu i dogovoreno da ostane status quo. Međutim, prije nego što je Jelena stigla u Zetu, Mlečani su prekršili sporazum. Krajem 1409. i početkom 1410. neprijateljstva su obnovljena. Balša III je žestoko napadao mletačke gradove. U Veneciju su stizali izvještaji od skadarskog kneza o napadima, zaključeno je da se upute pojačanja u ljudstvu i oružane galije. Ponovo dolazi do mira – ovog puta posredovao je Balšin ujak Vuk Lazarević. Do primirja nije odmah došlo, već je ono sklopljeno 7. aprila 1411. godine. U decembru 1411. Jelena se udala za Sandalja Hranića, koji je tako postao Balšin očuh, moćni saveznik i zaštitnik. Tokom 1412. Balša III je povratio Bar i Ulcinj, a u novembru iste godine sklopljen je mir, po kome je dobio sve ono što je držao prije rata i proviziju od 1.000 dukata. Time je završen Prvi skadarski rat. Poslije mira, Balša III je pomagao Sandalju u opsadi Kotora, a kao nagradu dobio je godišnji danak od prodaje soli (1.000 dukata). U odnosima sa Republikom pravog mira nije bilo. Dolazilo je do manjih sukoba oko Skadra, a godišnja provizija neuredno je isplaćivana. Tokom 1418. odlučio je da ponovo uđe u otvoreni sukob s Mlečanima. Balša III je u početku imao uspjeha, vjerovatno zato što je Republika ratovala sa furlanskim kraljem (1418–1420). U februaru 1419. Venecija je poslala pojačanje u Skadar, a od aprila su počeli jači sukobi. Balšina glava bila je ponovo ucijenjena (8.000 dukata). Veću vojnu aktivnost Mlečani su razvili od sredine 1420, kada su pod svoju vlast primili Kotor, koji se uključuje u rat. Kotorani su zetskom gospodaru oduzeli Lušticu, a ubrzo je izgubio i Budvu. Balša III je teško obolio. Pred smrt, pozajmio je 1.505 perpera od Ratačke opatije i otišao u Srbiju kod ujaka, despota Stefana Lazarevića. Međutim, ubrzo po dolasku na srpski dvor, u Beograd, umro je 28. aprila 1421. godine. Balša III nije imao muških nasljednika, pa je zetski prijesto naslijedio njegov ujak, despot Stefan. Smrću Balše III, gasi se zetska (crnogorska) vladarska kuća Balšića.

Literatura: Istorija Crne Gore, knj. 2, tom 2, Titograd, 1970; B. Milutinović, „Borba Balšića sa Mlečanima za zetske primorske gradove”, Srednjovjekovna istorija Crne Gore kao polje istraživanja, Podgorica, 1999; J. Jelčić, Zeta i dinastija Balšića: dokumentovane istorijske studije, Podgorica, 2010; B. Šekularac, Crna Gora u doba Balšića, Cetinje, 2011; Đ. Borozan, Crnogorske dinastije: Vojislavljevići, Balšići, Crnojevići, Cetinje, 2017.

M. Premović