Balkan – političke granice početkom XX vijeka

Balkan – političke granice. Geografi nijesu saglasni gdje su granice Balkana. Istočne, južne i zapadne granice su oivičene morima, a sjeverna granica je upitna (Sava i Dunav, Panonska nizija, Karpati ili Dnjestar). Geografska nepreciznost je uslovila i političku, od koje zavisi šta se uključuje u ovaj prostor. Tokom prošlosti, granice su se mijenjale sa najvećom objedinjenošću u Rimskom carstvu, potom Vizantijskom i Osmanskom, kada je veći dio Balkana bio u istom političkom entitetu, a manji u sastavu Mletačke republike. Početkom XIX vijeka Balkan je podijeljen između tri carstva – Osmanskog, Habzburškog i Francuskog. Francuzi su 1797. kratko posjeli Jonska ostrva i uključili u sastav svog carstva Ilirske provincije (pripale Austriji 1815). Osmansko-habzburška granica je bila ustaljena na sjeveru Savom, Dunavom, Vlaškom i Moldavijom, a na zapadu Unom. Velike promjene granica započele su priznavanjem rezultata ustaničkih pokreta u Srbiji i Grčkoj: stvaranjem autonomne Kneževine Srbije na sjeveru Beogradskog pašaluka i nezavisnošću Grčke. Nove političke granice nastale su odlukama Berlinskog kongresa 1878. (→ Berlinski kongres i Crna Gora), kada je priznata nezavisnost Crne Gore, Rumunije i Srbije. Crna Gora je pripojila dio Hercegovine, Nikšić, Kolašin, Podgoricu, Bar i Ulcinj, Srbija četiri okruga, Rumunija Sjevernu Dobrudžu. Nastale su Kneževina Bugarska i Istočna Rumelija (ujedinjene 1885, nezavisna kraljevina 1908). Habzburška monarhija je 1878. okupirala Bosnu i Hercegovinu i dobila pravo držanja garnizona u Novopazarskom sandžaku, a Grčka je dobila Tesaliju i dio Epira (1881). Nakon balkanskih ratova (→ Crna Gora u balkanskim ratovima 1912/13), nastala je država Albanija (1913), a Bukureškim mirom (→ Bukureški mir 1913. i Crna Gora) većina balkanskih država je dobila proširenje: Crna Gora dio nekadašnjeg Novopazarskog sandžaka i zapadni dio Metohije, Grčka Južni Epir, Egejsku Makedoniju, egejska ostrva i Krit, Srbija Makedoniju, Kosovo i dio Novopazarskog sandžaka. Nova razgraničenja slijedila su poslije Prvog svjetskog rata (→ Crna Gora u Prvom svjetskom ratu) mirovnim ugovorima u Sen Žermenu, Trijanonu, Nejiu, Sevru, Rapalu i Lozani. Nastala je Kraljevina SHS (kasnije Jugoslavija) od država Crne Gore i Srbije i južnoslovenskih djelova Austrougarske. Umjesto Osmanskog carstva nastala je Republika Turska, koja je poslije 1923. ostala na Balkanu u Istočnoj Trakiji. Od Bugarske su oduzeti djelovi oko Strumice (dati Kraljevini SHS), Zapadna Trakija (pripala Grčkoj) i Južna Dobrudža, date Rumuniji, koja se proširila i na Transilvaniju i Bukovinu. Drugi svjetski rat (→ Crna Gora u Drugom svjetskom ratu) je uveo nove granice tokom okupacije nekih balkanskih država od strane Njemačke (djelovi Jugoslavije i Grčke), Italije (pripajanje Albanije, djelova Grčke, Dalmacije, Crne Gore i Slovenije), te zaposijedanjem djelova Jugoslavije od strane pridruženih članica Trojnog pakta, Mađarske i Bugarske. Pariskim mirovnim ugovorom 1947. granice su pomjerene oduzimanjem teritorija koje su pripadale državama koje su izgubile rat. Jugoslaviji su priznati Rijeka, Zadar i Istra bez Trsta (konačno rješenje Osimskim sporazumima 1975), a Dodekanezi Grčkoj. Rumunija je ustupila Južnu Dobrudžu Bugarskoj, a Besarabiju i Sjevernu Bukovinu ustupila je SSSR. U narednim decenijama, političke granice postale su i ideološke, jer su tokom Hladnog rata dijelile Balkan na socijalističke i kapitalističke države, članice NATO-a (Grčka, Turska) i Varšavskog pakta (Bugarska, Rumunija), dok je Jugoslavija poslije 1948. ostala izvan ovih blokova. Nove podjele nastale su raspadom Jugoslavije, kada su se od nje izdvojile i proglasile nezavisnost Slovenija, Hrvatska i Makedonija (1991), Bosna i Hercegovina (1992) i Crna Gora (2006). Na teritoriji nekadašnje jugoslovenske pokrajine Kosovo i Metohija proglašena je Republika Kosovo (2008).

Literatura: Lj. Trgovčević, „O istorijskoj promenljivosti Balkana kao političke metafore”, Tokovi istorije, 1–2, 2007; S. K. Pavlović, Istorija Balkana, Beograd, 2001; M. Mazover, Balkan: kratka istorija, Beograd, 2003; M. Gleni, Balkan, 1804–1999: nacionalizam, rat i velike sile, I–II, Beograd, 2001.

Lj. Trgovčević-Mitrović