Crna Gora u vrijeme Petrovića Njegoša. Nakon pada srednjovjekovne crnogorske države pod osmansku vlast, vladari iz dinastije Petrović Njegoš (→ Petrovići Njegoši) imali su ključnu ulogu u organizovanju i profilisanju crnogorskog oslobodilačkog i državotvornog pokreta. Oni su utemeljili ideju o obnovi srednjovjekovne crnogorske države – Ivanbegovine, tvrdeći da Crna Gora ima istorijsko pravo da obnovi vlast na teritorijama koje su joj ranije pripadale. Takođe, vladari ove dinastije imali su važnu ulogu u uspostavljanju veza sa velikim silama, prvenstveno Rusijom, ali i Mletačkom republikom, Austrijom i Francuskom, koje su pružale podršku crnogorskom oslobodilačkom pokretu protiv Osmanskog carstva. Njihova uloga je presudna i u procesu stvaranja prvih državnih institucija, reformama u svim segmentima političkog i društvenog razvoja, modernizaciji i emancipaciji crnogorskog društva. U vrijeme kada je na čelo Crne Gore došao mitropolit → Danilo Petrović Njegoš (1697), Crna Gora ima površinu od oko 1.500 km². To je prostor između planine Lovćen, Skadarskog jezera, Paštrovačke gore i Garča na sjeveru, u kome je živjelo oko 15.000 stanovnika. Krajem XVII vijeka, Crna Gora se već skoro 200 godina nalazi pod vlašću Osmanskog carstva, ali i pored tako dugog perioda vlasti, plemenska organizacija i položaj → Cetinjske mitropolije nijesu bili narušeni. Na to je svakako uticala činjenica da je Crna Gora od XV vijeka imala značajan stepen autonomnosti u okviru Osmanskog carstva, kao i uvođenje filurdžijskog poreskog sistema (1513), koji nije previše opterećivao crnogorska plemena. Upravo će problemi sa naplatom poreza, odnosno nepoštovanje definisanih poreskih obaveza od strane lokalnih osmanskih feudalaca, generisati prve sukobe. Vremenom će te aktivnosti prerasti u organizovani otpor crnogorskih plemena protiv osmanske vlasti, a za vrijeme mitropolita Danila taj otpor dobiće formu organizovanog oslobodilačkog pokreta sa jasnim političkim ciljevima. Presudnu ulogu u daljem utemeljenju ovog otpora daće podrška Mletačke republike, koja će obezbijediti finansijsku podršku i međunarodni oslonac oslobodilačkom pokretu crnogorskih plemena. Odbijanjem plaćanja godišnjeg poreza i otporom prema lokalnim osmanskim feudalcima, na prostoru četiri nahije takozvane Stare Crne Gore biće stvorena prva slobodna teritorija koja će biti osnova za sva dalja teritorijalna širenja. Mitropolit Danilo brzo je postao nosilac tog pokreta. Za vrijeme njegove vlasti obnovljen je manastir na Cetinju (→ Cetinjski manastir), koji će u narednom periodu postati centralno mjesto otpora prema osmanskoj vlasti. Ohrabrivao je stanovništvo na otpor i odbijanje plaćanja poreza osmanskim vlastima, svjestan opasnosti plemenske samovolje, zbog čega je insistirao na stvaranju natplemenskih organa koji bi omogućili zavođenje reda i zakonitosti. Sve do XVIII vijeka, oslobodilački pokret crnogorskih plemena dominantno se oslanjao na vojnu i političku podršku Mletačke republike. Mlečani, koji su tokom XVII vijeka vodili nekoliko ratova sa Osmanskim carstvom, u Crnoj Gori su prepoznali saveznika koji, određenim vojnim aktivnostima, može oslabiti vojnu snagu Osmanlija. Kako bi utvrdili svoj uticaj u Crnoj Gori, Mlečani su 1717. uspostavili svog predstavnika u Crnoj Gori – guvernadura (→ Crnogorski guvernaduri), a naredne godine, nakon insistiranja mitropolita Danila, odlukom mletačkog senata, priznali duhovnu jurisdikciju cetinjskog mitropolita nad pravoslavnim stanovništvom u Boki i Sjevernoj Albaniji. Oslobodilački pokret crnogorskih plemena protiv Osmanskog carstva ulazi u novu fazu početkom XVIII vijeka kada ruski car → Petar I Romanov (Petar Veliki) pokreće ideju o podizanju velikog hrišćanskog ustanka na Balkanu. Dio tog plana bio je i dolazak ruskih oficira na → Cetinje, koji su imali zadatak da pokrenu Crnogorce na otpor. Taj poziv dočekan je sa oduševljenjem i već u martu 1711. Crnogorci napadaju osmanske gradove u okruženju. Rezultati tih vojnih akcija bili su ograničeni, a nakon protivnapada, osmanska vojska stigla je na Cetinje, a mitropolit je sa ruskim oficirima morao da se skloni na mletačku teritoriju. Ovom vojnom akcijom uspostavljeni su prvi koraci viševjekovnih veza između Crne Gore i Rusije. Mitropolit Danilo je već 1715. bio u Rusiji, gdje je od ruskog cara tražio pokroviteljstvo nad Crnom Gorom. Pokušaj da kod neke od velikih sila dobije podršku za svoje planove, za mitropolita Danila bio je važan i zbog unutrašnjih prilika u Crnoj Gori. Preko institucije Guvernadura, ali i apanažama za jedan broj istaknutih crnogorskih glavara, uticaj Mletačke republike na unutrašnja pitanja u Crnoj Gori bio je presudan. Svjestan te opasnosti, mitropolit je na sve načine pokušavao da za svog nasljednika protežira nekoga iz porodice Petrović Njegoš. Ta prilika ukazala se 1719. tokom posjete pećkog patrijarha Mojsija. Mitropolit Danilo iskoristio je boravak pećkog patrijarha na Cetinju, koji je tom prilikom za novog mitropolita hirotonisao njegovog brata od strica → Savu Petrovića Njegoša. Na taj način, mitropolit Danilo uspio je da obezbijedi nasljednost mitropolitske titule i učvrsti ideju o obnovi crnogorske državnosti. Smatrao je da su mitropoliti legitimni nasljednici → Crnojevića, zbog čega im i pripada pravo da rade na obnovi njihove države. Početkom XVIII vijeka crnogorska plemena sve otvorenije iskazuju nelojalnost osmanskim vlastima, odbijajući da plate godišnje poreze. Osmanske vlasti su u tom periodu organizovale nekoliko vojnih ekspedicija, ali su njihovi rezultati bili skromni, jer su Crnogorci otkazivali poslušnost odmah nakon povlačenja osmanskih snaga. Dodatni problem za osmansku vojnu upravu bio je nevelik poreski dobitak koji su ostvarivali na prostoru Crne Gore. Svi poreski prihodi sa tog područja nijesu bili dovoljni za održanje stalnih vojnih posada osmanske vojske u tom kraju, pa se osmanska vlast zadovoljavala izolacijom crnogorskih plemena i zaštitom ključnih komunikacija, odnosno puta koji je preko današnje Podgorice, Spuža i Nikšića, povezivao Skadarski i Hercegovački sandžak. Izostanak stalnog vojnog prisustva Osmanskog carstva na prostoru Crne Gore, kao i podrška Rusije i Mletačke republike, pokreće novu fazu oslobodilačkog rata u Crnoj Gori. Nasljednik mitropolita Danila, mitropolit Sava Petrović Njegoš, hirotonisan je 16 godina prije nego što je preuzeo funkciju cetinjskog mitropolita. Nespreman za bilo kakvu ozbiljniju političku ili vojnu akciju, mitropolit Sava pokušavao je da održava dobre odnose sa Osmanskim carstvom i Mletačkom republikom. Neposredno pred put za Rusiju 1742. mitropolit Sava je za svog zamjenika izabrao sinovca, arhimandrita → Vasilija Petrovića Njegoša, koji je iskoristio dvogodišnje odsustvo Save i preuzeo ulogu ključne političke ličnosti u Crnoj Gori. Oštrom konfrontacijom sa Osmanskim carstvom, arhimandrit Vasilije brzo je postao centralna politička ličnost Crne Gore, koja je brzo uspostavila i prve međunarodne odnose. Već 1744. Vasilije putuje u Veneciju kako bi kod mletačkog senata riješio nesporazume sa kotorskim providurima, koji su zabranili ulazak Crnogorcima u → Kotor i ukinuli plate crnogorskim glavarima zaduženim za održavanje mira na granici prema Kotoru. Diplomatska misija u Veneciji nije imala neki veliki uspjeh, ali je ona arhimandrita Vasilija promovisala u najznačajniju političku ličnost u Crnoj Gori. Iznenadna smrt mitropolita Vasilija (1766) onemogućila je stupanje na vlast njegovog nasljednika, devetnaestogodišnjeg jerođakona → Petra I Petrovića Njegoša, koji je pratio vladiku Vasilija tokom njegovog puta u Rusiju, i koga je testamentom odredio za svog nasljednika. Ovu situaciju pokušao je da iskoristi mitropolit Sava, koji je preko pećkog patrijarha Vasilija Brkića pokušao da za novog mitropolita nametne svog sestrića → Arsenija Plamenca. Ovaj izbor nije u narodu prihvaćen sa odobravanjem. Dodatnu konfuziju unijela je i pojava jednog travara iz Dalmacije koji se 1766. pojavio na Crnogorskom primorju i počeo da se predstavlja kao odbjegli ruski car Petar III. Crnogorci su već tada pod uticajem mitropolita Vasilija imali razvijen kult prema Rusiji, zbog čega su vjerovatno i povjerovali u priču o ruskom caru, nakon čega je travar iz Dalmacije, pod imenom → Šćepan Mali, uspio da preuzme kontrolu nad najvažnijim državnim poslovima u Crnoj Gori. Uspostavio je apsolutističku vlast, uveo sudske organe, ličnu gardu i represivne organe koji su brzo zaveli red u zemlji, oštro kažnjavajući svaku krađu, ubistvo i krvnu osvetu. Iako su velike sile brzo utvrdile da se Šćepan Mali lažno predstavlja kao ruski car Petar III, njegov uticaj kvario je njihove planove pa su i Rusija i Venecija i Osmansko carstvo željeli da uklone Šćepana Malog. To se konačno dogodilo u zavjeri, koju je 1773. organizovao skadarski paša. Iako je imao podršku značajnih porodica i bratstava, nasljednik mitropolita Vasilija – Petar Petrović Njegoš nije mogao da ostvari prevlast. Ključnu ulogu u mitropoliji vodio je Sava, a nakon njegove smrti (1781) mitropolit Arsenije Plamenac. Nijedan od njih nije imao politički uticaj, pa je već 1782. arhimandrit Petar postao ključna politička ličnost u zemlji, a taj status potvrdio je 1784. nakon smrti Arsenija Plamenca, kada je u Sremskim Karlovcima hirotonisan za mitropolita. Kao i njegovi prethodnici, i mitropolit Petar I je u više misija koje je organizovao pokušavao da dobije diplomatsku podršku Rusije i Austrije. Prve godine njegove vlasti obilježila je jedna od najsnažnijih osmanskih vojnih kampanja prema Crnoj Gori (1785), kada je nakon neuspjelih pregovora skadarski paša Mahmut-paša Bušatlija osvojio Cetinje. Zbog sukoba sa Portom, Bušatlija se jedno vrijeme nije interesovao za Crnu Goru, ali je svoje aspiracije obnovio sredinom 1796. kada je organizovao novu vojnu kampanju prema Crnoj Gori. Napad skadarskog paše na Crnu Goru simbolički je označio prekretnicu u oslobodilačkom pokretu, zbog inicijative mitropolita Petra I da se osmanskoj vojsci suprotstavi organizovano. Zato je Petar I sa oko 3.000 vojnika krenuo u Bjelopavliće da pruži podršku sunarodnicima u pograničnim oblastima. Ta zajednička akcija donijela je jednu od najznačajnijih pobjeda nad osmanskom vojskom, pobjedu u Bici kod Martinića 11. jula 1796. godine. Već sljedećeg mjeseca, Bušatlija je obnovio vojne aktivnosti prema Crnoj Gori, ali je tokom nove vojne kampanje svijest crnogorskih plemena o neophodnosti zajedničkog djelovanja bila sazrela. Zato dolazi do prvog sporazuma (17. avgusta 1796) između crnogorskih plemena o zajedničkom vojnom otporu, poznatijem kao „zakletva” → Stega, u kome su se obavezali da će „jedan drugom biti u pomoć i za blagočestivu vjeru našu hristijansku vojevati i svoju krv proliti, i ljubeznoe otečestvo i dražajšuju voljnost i slobodu zaščiščati“. Do sukoba je došlo 22. septembra 1796. na Krusima, u blizini Podgorice, i crnogorska vojska je izvojevala još jednu pobjedu. Ovim pobjedama vlast mitropolita Petra I proširena je na oblasti Bjelopavlića i Pipera, čime je započeo proces teritorijalnog širenja Crne Gore, koji će biti nastavljen 1820. priključenjem još dvije plemenske oblasti: Rovca i Morača. Ohrabren velikim pobjedama, mitropolit Petar I je vjerovao da će i ruska vlada u novim okolnostima prihvatiti prijedlog o zvaničnom pokroviteljstvu nad Crnom Gorom, ali i pored nekoliko delegacija koje su bile na ruskom dvoru, pozitivnog odgovora nije bilo. Ruska vlada je u novim okolnostima još jednom potvrdila stalnu finansijsku pomoć Crnoj Gori, čime su postavljeni temelji za uspostavljanje prvih organa državne vlasti. Na Skupštini narodnih glavara u Manastiru Stanjevići (→ Stanjevićka rezidencija) krajem 1798, donesena je odluka o formiranju suda – „Praviteljstva suda crnogorskog i brdskog“, poznatijeg kao „Kuluk“, sastavljenog od pedeset glavara iz svih krajeva Crne Gore. To je bio prvi organ natplemenske vlasti u Crnoj Gori i osnova pravnog sistema koji će se izgrađivati u narednom periodu. Osim suda, ustanovljen je → Zakonik opšči crnogorski i brdski, koji je sankcionisao krađe, ubistva, nasilje, bračne odnose, krvnu osvetu i neka imovinska pitanja. Početkom XIX vijeka dolazi do pogoršanja odnosa između Crne Gore i Rusije, pa mitropolit Petar I pokušava da uspostavlja čvršće veze sa Francuskom. Mitropolit je Francuzima 1802. ponudio savezništvo, što je naišlo na oštru reakciju ruske vlade, koja je na sve načine pokušavala da ga ukloni. U spor je uključena i Ruska crkva, koja je tvrdila da je mitropolit izdao ruske interese i da se okrenuo Francuskoj. Posebnim pismom Crnogorcima se obratio ruski car koji je tražio da izaberu novog mitropolita, a u Crnu Goru je poslao i izaslanika koji je trebalo da organizuje smjenu vlasti. Ruske prijetnje nijesu imale uticaja na Crnogorce, koji su na Zboru odbacili optužbe Rusije, tvrdeći da oni ne mogu odlučivati o izboru crnogorskog mitropolita. Oštar odgovor iz Crne Gore promijenio je prvobitne planove Rusije, koja je odlučila da bude umjerenija. Došlo je do smanjenja tenzija, a posljedica toga bilo je otvaranje ruskog konzulata u Kotoru (1804), kojim je ruska vlada željela da na drugačiji način utvrdi savezništvo sa Crnom Gorom. Ubrzo je na Cetinje stigla i gramata ruskog cara kojom su potvrđena prava Crne Gore na stalnu godišnju pomoć i blagonaklonost Rusije. Početak nove etape savezništva sa Rusijom biće ozvaničen već 1806. kada zajedničke rusko-crnogorske snage učestvuju u osvajanju Boke Kotorske. Vojne aktivnosti biće obnovljene krajem 1813. kada crnogorske snage zauzimaju: Budvu, Herceg Novi i sva mjesta u Boki osim Kotora, koji će biti osvojen u januaru 1814. godine. Nakon vojnih operacija, u Dobroti je 29. oktobra 1813. održana Skupština predstavnika Crne Gore i Boke na kojoj je donijeta odluka o ujedinjenju. Crna Gora nije mogla zadržati ove oblasti zbog dogovora austrijskog i ruskog cara, koji je tražio od Crnogoraca da napuste osvojene krajeve i predaju ih Austriji. Crnogorci se nijesu željeli pomiriti sa takvim odlukama, ali su popustili nakon vojne kampanje koju su Austrijanci pokrenuli u junu 1814. godine. Austrijanci su uspostavili kontrolu nad Crnogorskim primorjem, na kome će se zadržati narednih stotinu godina. Austrijsko prisustvo u neposrednom okruženju Crne Gore uticalo je na jačanje uloge guvernadura, koji su nakon propasti Mletačke republike (1797) u Austriji pokušali da nađu zaštitnika, čime su oponirali proruskoj struji u crnogorskom društvu, koju su predstavljali mitropoliti iz porodice Petrović Njegoš. Mitropolit Petar I ipak je bio mnogo uticajniji, pa je u oktobru 1818. na crnogorskom zboru donijeta odluka o ukidanju guvernadurstva, ali je ta odluka povučena dvije godine kasnije. Sukobi između mitropolita iz porodice Petrović Njegoš i guvernadura iz porodice Radonjić biće nastavljeni i u narednom periodu, sve do 1832. kada crnogorski zbor donosi odluku o ukidanju guvernadurstva i protjerivanju Radonjića iz Crne Gore, čime je formalno potvrđen dominantan proruski uticaj u Crnoj Gori. Mitropolita Petra I naslijedio je sin njegovog brata → Toma Markova Petrovića Njegoša, Radivoje, odnosno, → Petar II Petrović Njegoš. Budući mitropolit bio je tek treći izbor mitropolita Petra I nakon što je njegov prvi izabranik sinovac Mitar Stijepov umro 1807, a drugi izabranik – sinovac → Đorđije Savov Petrović Njegoš prekinuo crkvenu školu i upisao Vojnu akademiju u Sankt Peterburgu. Mitropolit Petar I je umro u oktobru 1830, a crnogorski zbor, po njegovom testamentu, za nasljednika je izabrao Radivoja (Rada) Petrovića, koji je tada imao 17 godina. Novi gospodar Crne Gore dobio je duhovno ime Petar II, tokom rukopoloženja naredne godine, a u čin mitropolita hirotonisan je 1833. u Rusiji. Na početku vladavine Petar II se suočio sa problemom koji je opterećivao i njegove prethodnike. To je bilo pitanje guvernadura, koji je u novim okolnostima (austrijsko prisustvo na Crnogorskom primorju), pokušao da uz pomoć Austrije ostvari značajniji uticaj u crnogorskom društvu. Guvernadur Radonjić optužen je da održava tajne kontakte sa austrijskim vlastima u Boki. Uz podršku crnogorskih glavara, crnogorski vladar je uspio da iskoristi ovo pitanje i eliminiše guvernadura iz političkog života. Guvernadur Vuko Radonjić izgubio je položaj krajem 1830, a dvije godine kasnije došlo je i do konačnog obračuna, protjerivanjem njegove porodice iz Crne Gore. Petar II Petrović Njegoš nastavio je politiku oslanjanja na Rusiju kao glavnog spoljnopolitičkog zaštitnika. On je, kao i njegovi prethodnici, istrajavao na ideji o istorijskom pravu Crne Gore na susjedne oblasti, prevashodno na oblasti sa plodnom zemljom na prostoru Skadarskog sandžaka. Ovi zahtjevi obrazloženi su u memorandumu koji je januara 1837. uputio ruskom caru → Nikolaju I Romanovu. Još jednom su crnogorski mitropoliti tražili od Rusije „pokroviteljstvo nad Crnom Gorom“, ali i teritorijalna proširenja, odnosno plodno zemljište za ishranu stanovništva. To proširenje Crna Gora je očekivala na prostoru „Gornje Zete sa gradovima: Spužom, Podgoricom i → Žabljakom Crnojevića“. Površina Crne Gore za vrijeme vlasti Petra II iznosila je oko 3.000 km², na kojoj je živjelo oko 100.000 stanovnika. To je bio prostor između planina Lole, Sutormana, Skadarskog jezera i Budoša, odnosno prostor Stare Crne Gore (Katunska, Crmnička, Riječka i Lješanska nahija), Brda (Bjelopavlići, Rovca, Piperi, Morača, dio Kuča). Osim diplomatske, Rusija je pružala Crnoj Gori i novčanu pomoć. Ova pomoć omogućila je dalji razvoj državnih institucija i „polaganje temelja građanskom prosvjećivanju i obrazovanju“. Finansijska podrška Rusije imaće ključni uticaj na dalje procese institucionalizacije državne vlasti i uspostavljanje natplemenskih organa vlasti. Vladika Petar II, već u prvim godinama vlasti (1831), formirao je Senat kao najviši organ sudske vlasti, sastavljen od 16 senatora iz cijele Crne Gore. Takođe, organizovane su i prve institucije represivnog aparata sa zadatkom „da čuvaju unutrašnji red i narodnu bezbjednost i da izvršava senatske odluke“. Prva institucija represivnog aparata bila je Gvardija, koja je brojala 164 pripadnika, od kojih je 156 bilo raspoređeno po Crnoj Gori, dok je njih osam bilo na raspolaganju predsjedniku Senata ili mitropolitu i oni su se nazivali Perjanici. Broj članova Gvardije, koja je imala formalne nadležnosti policije, povećan je na 388 pripadnika (1834), a kasnije na 420 (1837). Dodatni podsticaj jačanju državnog aparata, bilo je usvajanje novog seta zakonskih rješenja Zakona otačastva (1833), kojima su utvrđene sudske i kaznene procedure o pitanjima imovinskih i ličnih prava, kao i kazne za određene prekršaje i krivična djela. Ovim zakonskim rješenjima po prvi put je definisana i obaveza plaćanja godišnjeg poreza od jednog talira po domaćinstvu. Takođe, na Cetinju je formiran i zatvor (1831), kao i prva rezidencija crnogorskog vladara → Biljarda, sagrađena 1838. godine. Crna Gora je u tom periodu dobila prvog državnog blagajnika – kaznačeja (1837), odnosno čovjeka koji je vodio računa o državnim finansijama, kao i institucija državnog kapetana. Uspostavljeni su državni simboli, uvedene putne isprave (pasoši), modifikovani grb Crnojevića i zastava bijele boje sa crvenim krstom. Crna Gora je u periodu mitropolita Petra II učinila i prve ozbiljnije iskorake u razvoju kulture i obrazovanja. Na Cetinju je (1834) otvorena prva svjetovna osnovna škola, prvi časopis (godišnji kalendar) Grlica, koji je od 1835. počeo sa objavljivanjem istorijskih tekstova, pjesama i različitih proznih tekstova. U tom periodu, nakon Njegoševog povratka iz Rusije, novcem koji je dobio od ruske vlade, kupljena je štamparija u kojoj su štampane crkvene knjige, prvi crnogorski udžbenici, časopis Grlica i sva zvanična dokumenta crnogorske države. Tokom vladavine Petra II Petrovića Njegoša, Crna Gora je ostvarila dva velika spoljnopolitička uspjeha: razgraničenje sa Austrijom i utvrđivanje granica sa Osmanskim carstvom. Razgraničenje sa Austrijom bilo je mnogo jednostavnije, jer je Beč, bez obzira na to što je formalno poštovao osmanski suverenitet nad Crnom Gorom, želio da na Crnogorskom primorju definiše graničnu liniju sa stranom koja je mogla garantovati mir i stabilnost. Jedina strana koja je to mogla garantovati bila je Crna Gora, sa kojom je austrijska strana (1841) potpisala granični protokol. Utvrđivanje granične linije sa Osmanskim carstvom na Grahovu bilo je mnogo komplikovanije i uslijedilo je nakon nekoliko sukoba uzrokovanih konstantnim odbijanjem Crnogoraca da priznaju osmansku vlast na prostoru Grahova i da u skladu sa tim plaćaju poreske obaveze prema Porti. Petar II je nekoliko godina pokušavao da sklopi sporazum sa hercegovačkim vezirom Ali-pašom Stočevićem, ali su ti pregovori bili bez uspjeha. Sukob je eskalirao 1836. nakon odbijanja Grahovljana da plate porez, što je dovelo do napada Stočevića i poraza Crnogoraca. Petar II je nastavio pregovore, ali ne sa hercegovačkim vezirom, već sa bosanskim vezirom Mehmed-pašom, koji je 1838. prihvatio kompromis i potpisao sporazum o miru i rješavanju graničnih problema. Ovaj dogovor potvrđen je četiri godine kasnije (1842) i sa Stočevićem koji je u Dubrovniku sa predstavnicima Crne Gore potpisao sporazum o utvrđivanju granične linije na prostoru Grahova. U ovom sporazumu Crna Gora je tretirana kao „nezavisna zemlja Crna Gora“, što je bio veliki spoljnopolitički uspjeh. Mitropolit Petar II tokom cijelog perioda na čelu Crne Gore imao je zdravstvenih problema, koji su postali ozbiljni u drugoj polovini 1850. godine. Svjestan situacije u kojoj se nalazi, pripremio je testament kojim je za nasljednika odredio sinovca – Danila Stankova (→ Danilo I Petrović Njegoš). Testament je poslat i ruskom konzulatu u Dubrovniku. Odredba testamenta u kojoj se navodi da će nasljedniku Danilu u državnim poslovima pomagati → Pero Tomov Petrović Njegoš, predsjednik Senata, protumačena je kod pristalica Pera Tomova kao poziv da on preuzme svjetovnu vlast u Crnoj Gori, a da Danilo bude samo poglavar crkve. Kao ključna politička ličnost u Crnoj Gori, predsjednik Senata Pero Petrović Njegoš autoritetom je uspio izdejstvovati odluku crnogorskog zbora, koji ga je u novembru 1851. proglasio za svjetovnog vladara – knjaza Crne Gore. Tom odlukom duhovna vlast ostavljena je Danilu, koji je u tom trenutku bio izvan Crne Gore. Ipak, Danilo Petrović Njegoš nije bio spreman da se odrekne vlasti, a podršku je dobio i od ruskog konzula u Dubrovniku, koji je već ranije obavijestio rusku vladu o mitropolitovom testamentu. U pratnji brata → Mirka Stankova Petrovića Njegoša, Danilo je krajem 1851. stigao na Cetinje i zahtijevao da se poštuje testamentarna volja Petra II. Uz prijetnju oružanog sukoba, ali i diplomatskog pritiska Rusije, Pero je popustio, a crnogorska glavarska skupština u januaru 1852. potvrdila je Danilov izbor za crnogorskog gospodara. Odmah nakon izbora za gospodara Crne Gore, Danilo je počeo pripreme za odlazak u Rusiju. Njegova je namjera bila da od ruske vlade zatraži da ga priznaju za svjetovnog gospodara Crne Gore. U međuvremenu, crnogorski senat proglasio je Danila za svjetovnog vladara, a takav pristup naišao je i na podršku ruske vlade koja podržala ideju o uspostavljanju kneževine, a ruski car Nikolaj I poručio je da Rusija poštuje pravo crnogorskog naroda da samostalno bira oblik vladavine. Rusija je priznala proglašenje Crne Gore za knjaževinu, a Danila za knjaza, čime je i formalno priznala Crnu Goru kao samostalnu državu. Prvi svjetovni vladar nakon → Đurađa (Đurđa) Crnojevića od prvih dana vlasti pokušavao je da internacionalizuje crnogorsko pitanje. Spoljna politika knjaza Danila bila je nastavak politike njegovog prethodnika Petra II, koji je smatrao da Crna Gora ima „istorijsko pravo“ da pripoji sve susjedne krajeve, koji su nekada bili dio države Crnojevića. To je bila ideja o obnovi države Crnojevića, odnosno ideja o obnovi Ivanbegovine, koju je začeo mitropolit Petar II, a prihvatio je knjaz Danilo kao svoj najvažniji politički program. Ivanbegovina je bio prostor tzv. Stare Crne Gore, oblasti od Morače do Tare, Zetska ravnica sa Žabljakom i Podgoricom, dio Primorja od Bara do Spiča, dio Sjeverne Albanije sa → Skadrom, Grahovski i Nikšićki kraj, Rudine, Banjani, Drobnjaci, Piva, Zupci, Kruševica i Sutorina. Svjestan uticaja koji je imao među ustanicima u Hercegovini, knjaz Danilo je koristio sukobe u ovom dijelu Osmanskog carstva kako bi skrenuo pažnju velikih sila i zainteresovao ih za „problem“ Crne Gore. Takvo ponašanje crnogorskog knjaza, kao i odluka da se osvoji Žabljak Crnojevića (1852) izazvali su oštru reakciju Porte. Sultan Abdul Medžid I izdao je naredbu za opšti napad na Crnu Goru, koji je predvodio Omer-paša Latas. Početkom 1853. on je napao Crnu Goru iz četiri pravca. I pored odlučnog otpora, osmanska vojska je za 15 dana uspjela da ostvari kontrolu nad dolinom Zete, čime je osmanskim vojnim trupama bio otvoren put prema Cetinju. Svjesna opasnosti u kojoj se našla Crna Gora, Rusija je uz podršku Austrije izvršila diplomatski pritisak na Portu, koja je odustala od daljih vojnih aktivnosti i sredinom februara 1853. zaustavila vojnu kampanju prema Crnoj Gori. Zbog snažnog uticaja Cetinja na prilike u Hercegovini, austrijska diplomatija željela je Crnu Goru kao saveznika. U maju 1853. crnogorski knjaz Danilo bio je gost austrijskog cara → Franja Josifa I Habzburg-Lorena, koji ga je u Beču dočekao uz najveće državne počasti. Pošto su, na osnovu sporazuma iz 1841, Crna Gora i Austrija već imale utvrđenu graničnu liniju, knjaz Danilo je od austrijskog cara tražio diplomatsku podršku da se na isti način utvrdi granica i sa Osmanskim carstvom, što bi bio uvod u međunarodno priznanje Crne Gore. Oblikovanje nacionalnog programa knjaza Danila dobiće zaokruženu formu nakon Krimskog rata, kada će knjaz Danilo učesnicima Pariskog kongresa poslati memorandum u kome je, pozivajući se na „istorijsko pravo“ crnogorskog naroda, zatražio od velikih sila rješavanje crnogorskog pitanja. U memorandumu knjaz Danilo je od velikih sila tražio: 1) da se prizna nezavisnost Crne Gore diplomatskim putem; 2) da se prošire granice Crne Gore prema Hercegovini i Albaniji; 3) da se utvrde granice Crne Gore prema Osmanskom carstvu na način kako je to urađeno prema Austriji; 4) da se Crnoj Gori ustupi Bar, primorski grad koji se nalazi na njenoj granici. Podršku za svoj plan knjaz Danilo je u direktnim razgovorima tražio od francuskog cara → Napoleona III Bonaparte, koga je posjetio u martu 1857. godine. Napoleon III nije sporio nezavisnost Crne Gore, ali je savjetovao knjazu da to pitanje riješi u dogovoru s Portom. Preporuka Francuske bila je da Crna Gora formalno prizna sultanovu vrhovnu vlast i da nakon toga Osmansko carstvo ispostavi svoje političke i teritorijalne zahtjeve. Aktivnosti crnogorske države u Hercegovini dovele su do masovnog ustanka hrišćanskog stanovništva krajem 1857. godine. Ustanak je koordinisala i kontrolisala vlast na Cetinju, a odgovor Porte uslijedio je početkom naredne godine kada su počeli da grupišu vojne trupe u Hercegovini. Nakon neuspješnih pregovora u Mostaru, sukob dviju strana bio je izvjestan, a početkom maja 1858. dvije strane počele su da grupišu vojne snage u rejonu Grahovca, nedaleko od Grahova. Prvog dana bitke (11. maj) vojvoda Mirko, glavnokomandujući crnogorske vojske, uspio je da nanese velike gubitke osmanskoj vojsci, a zatim se prekidanjem njihove odstupnice prema Hercegovini, osmanska vojska našla opkoljena. U sukobu 13. maja njen vojni slom bio je potpun. Pobjeda crnogorske vojske u Bici na Grahovcu omogućila je diplomatsko rješenje krize. Porta je željela osvetu za poraz, ali su ih u tome zaustavili ruski i austrijski predstavnici na Porti, koji su predložili da se formira međunarodna komisija koja bi izvršila crnogorsko-osmansko razgraničenje prema Hercegovini. Komisija je svoj posao završila u avgustu 1858, a već u oktobru na Međunarodnoj konferenciji u Carigradu utvrđena je granica između Crne Gore i Osmanskog carstva, čime je Crna Gora nakon razgraničenja sa Austrijom dobila jasno utvrđenu i diplomatski verifikovanu granicu sa Osmanskim carstvom. Na Carigradskoj konferenciji, Crna Gora je dobila Grahovski kraj, Rudine, Uskoke, Župu Nikšićku, Lukovo, Gornje Lipovo, Gornje Vasojeviće, te dio Drobnjaka i Kuča. Državna teritorija Knjaževine Crne Gore nakon ovih teritorijalnih dobitaka iznosila je 4.400 km², što je u odnosu na njenu pređašnju površinu uvećanje za 1.500 km². Crna Gora je krajem pedesetih godina XIX vijeka imala oko 125.000 stanovnika. Dalje jačanje centralne vlasti pokrenulo je nezadovoljstvo jednog dijela crnogorskih plemena koja su živjela u oblastima u blizini granice sa Osmanskim carstvom. Tako su plemenske zajednice Pipera, Bjelopavlića i Kuča pokazale nezadovoljstvo prema namjerama knjaza Danila da ove prostore čvršće veže za centralnu vlast na Cetinju. Neposlušnost dijela crnogorskih plemena pospješivao je skadarski paša, koji je pobunjenicima slao novac i nudio sigurno utočište u Skadru. Tokom 1854. dolazi do saradnje plemenskih prvaka Kuča, Pipera i Bjelopavlića sa skadarskim pašom i pobune protiv vlasti knjaza Danila. Uslijedila je oštra vojna reakcija sa Cetinja, pa je knjaz sa 6.000 vojnika stigao u Bjelopavliće, gdje je pobuna ugušena, a većina stanovnika izrazila odanost knjazu. Otpor centralnim vlastima sa Cetinja bio je mnogo snažniji u Kučima, koji su imali podršku skadarskog paše. Zbog toga je crnogorski odred pod komandom vojvode Mirka upućen u Kuče. Do napada na pobunjene Kuče došlo je u julu 1856. godine. Crnogorski odred uspio je da porazi pobunjenike. Tako je vojničkim mjerama knjaz Danilo porazio svoje protivnike, čime je obezbijedio unutrašnju stabilnost države i učinio sigurnom svoju apsolutnu vlast. Učvršćivanje centralne vlasti nastavljeno je jačanjem postojećih i izgradnjom novih državnih institucija. Uvedena je vojna evidencija i organizovana prva narodna vojska koja se nazivala krstonosna vojska, zbog malog krsta koji je svaki vojnik nosio na kapi. Na čelu krstonosne vojske bili su kapetani, a ponegdje vojvode ili serdari. Vojska se po plemenima dijelila na stotine, a svaka stotina na desetine. Na čelu stotina bili su „stotinaši”, a na čelu desetina „desečari“. Svaka stotina je imala barjaktara. Kao elitnu vojnu jedinicu, knjaz Danilo je formirao Gardu (1855). U početku je Garda brojala 400 vojnika, da bi se nakon Grahovačke bitke broj gardista povećao na hiljadu. Nakon Grahovačke bitke procjenjivalo se da u Crnoj Gori ima preko 13.000 vojnika prvoga poziva, dok se maksimalnom mobilizacijom moglo izvesti na bojno polje oko 20.000 vojnika. Knjaz Danilo je uveo i artiljerijski rod crnogorske vojske. Crnogorska artiljerija imala je 12 topova. Knjaz Danilo je nastavio i da unapređuje crnogorsko zakonodavstvo, uvođenjem novog → Zakonika knjaza Danila, usvojenog na glavarskoj skupštini 1855. godine. Zakonik Danila I imao je 95 članova, od kojih je većinu napisao upravo knjaz. Iako su u Zakonik unijeti neki članovi iz Zakonika opščeg crnogorskog i brdskog (1798/1803) i iz Zakona otačastva (1833), novi članovi temeljili su se na sudskoj praksi i pravnom iskustvu Danilovog doba. Zakonikom knjaza Danila zagarantovana je jednakost svih državljana Crne Gore pred sudom, kao i imovinska i lična prava. Uvedene su stroge kazne za izdaju zemlje, ubistvo s predumišljajem, krađu, preljubu. Crnogorcima je zabranjena i hajdučija na teritoriji Osmanskog carstva. Zakonom je garantovana sloboda vjeroispovijesti za nepravoslavce i zaštita azilanata. Zakonikom knjaza Danila bila je utvrđena obaveza plaćanja poreza. Za manje od deset godina vlasti, knjaz Danilo je postavio temelje moderne državnosti Crne Gore. → Proglašenjem Crne Gore za knjaževinu, trasiran je put ka međunarodnom priznanju i jačanju crnogorske državnosti. Knjaz Danilo je uspio da internacionalizacijom crnogorskog pitanja utvrdi granicu sa Osmanskim carstvom i dobije neformalno priznanje, dok je jačanjem organa centralne vlasti, uspostavljanjem zakonitosti, naplatom poreza i drugim reformama, utemeljio i ojačao sve natplemenske institucije crnogorske državnosti. Knjaz Danilo je preminuo 12. avgusta 1860. u Kotoru, kao žrtva atentata. Knjaz nije imao muške djece. Iz braka sa Darinkom Kvekić (→ Petrović Njegoš, Darinka Danilova), Srpkinjom iz Trsta, koja je 1855. postala crnogorska knjeginja, imao je kćer → Olgu Danilovu Petrović Njegoš, rođenu 1859. godine. Svjestan konstantne opasnosti u kojoj se nalazio, knjaz Danilo je još 1855. odredio da njegov nasljednik bude → Nikola I Petrović Njegoš, sin njegovog brata Mirka, koga su Senat i crnogorski zbor 3. avgusta 1860. proglasili za knjaza. U prvim godinama vlasti, devetnaestogodišnji knjaz oslanjao se na oca, velikog vojvodu Mirka, koji je bio centralna ličnost političkog života. Mnogi izvještaji evropskih diplomata iz Crne Gore govore da je vojvoda Mirko bio ključna politička ličnost i donosilac svih važnijih odluka u prvim godinama vlasti knjaza Nikole. Nastavljeno je sa politikom internacionalizacije crnogorskog pitanja, uz konstantno izazivanje nestabilnosti u pograničnim krajevima prema Osmanskom carstvu. Već krajem 1860. i početkom 1861, vojvoda Mirko je bio ubijeđen da su međunarodne okolnosti povoljne po Crnu Goru i da bi se u Hercegovini mogla sprovesti slična akcija kao i 1858. godine. Vojvoda Mirko je bio uvjeren da će nakon početnih vojnih sukoba velike sile kao i ranije uzeti u zaštitu Crnu Goru, pa je počeo da podstiče aspiracije hercegovačkih ustanika i provocira još jedan vojni sukob sa Osmanskim carstvom. Ali ovoga puta odgovor Porte biće mnogo odlučniji, a novi crnogorski vladar suočiće se sa ozbiljnom opasnošću od vojne akcije Osmanskog carstva, koje je početkom 1862. objavilo rat Crnoj Gori. Crna Gora se suočila sa novim vojnim pohodom Omer-paše Latasa, koji je sa vojskom od 55.000 vojnika započeo napad. Sukobi su vođeni na četiri fronta, a tokom avgusta 1862. osmanske snage su uspjele da ostvare značajniju vojničku prednost i započnu odlučujući napad prema Cetinju. Vojne akcije Omer-paša Latasa zaustavljene su zahvaljujući intervenciji velikih sila, a Crna Gora je bila primorana da potpiše ultimatum, koji je u 14 tačaka predviđao teške uslove. Ipak, uz podršku ruske diplomatije na Porti, kojoj su se kasnije pridružile i Francuska i Austrija, Crna Gora je uspjela da anulira teške uslove potpisivanja primirja. Formirana je zajednička komisija koja je trebalo da utvrdi graničnu liniju, a taj posao je završen potpisivanjem Cetinjskog protokola (1864), koji je dodatno preciziran i razrađen u direktnim pregovorima sa Portom i potpisivanjem posebnog protokola u Carigradu 1866. godine. Kao dio dogovora i lakše komunikacije dviju strana, Crna Gora je u ovom periodu otvorila konzulat u Skadru (1863), koji će biti prvo predstavništvo Crne Gore sa elementima diplomatskog karaktera. Kako bi osnažio svoju vojnu i diplomatsku poziciju, knjaz Nikola je 1866. potpisao Sporazum o saradnji sa Srbijom, koji je predviđao zajedničko vojno i diplomatsko djelovanje protiv Osmanskog carstva. Dvije strane su se obavezale na zajedničke vojne akcije sa ciljem oslobođenja, kao i naknadno ujedinjenje dvije države pod krunom Obrenovića, dok bi crnogorski knjaz imao rang princa vladajuće porodice, koji bi u slučaju da srpski knez nema muških potomaka, naslijedio prijesto. Ubistvo srpskog kneza → Mihaila Obrenovića, dvije godine kasnije, poslužio je knjazu Nikoli da proglasi prestanak važenja ugovora. Ključni pravci državne politike knjaza Nikole podrazumijevali su dalje proširenje Crne Gore na račun Osmanskog carstva. Knjaz je vjerovao da bi pripajanjem novih teritorija Crna Gora mogla uspješnije da rješava socijalne probleme i da se izdržava od sopstvenih prihoda. Ovi planovi podrazumijevali su proširenje Crne Gore u sljedećim granicama: Trebinje – Mostar – Gacko – Pljevlja – Berane – Skadar – Bar. Kako bi obezbijedio podršku za ovako ambiciozne planove, knjaz Nikola je bio svjestan da mu je za to neophodna podrška velikih sila. Već 1865. knjaz je bio u posjeti kod austrijskog cara Franja Josifa od koga je tražio političku i vojnu podršku. Ključni spoljnopolitički partner Crne Gore i dalje je ostala Rusija, sa kojom će knjaz imati poseban odnos nakon posjete Sankt Peterburgu 1869. godine. Izbijanje hercegovačke krize 1875. godine ponovo će knjaza Nikolu natjerati da pod patronatom Rusije sklopi vojnopolitičko savezništvo sa Srbijom. Nakon izbijanja ustanka, knjaz Nikola je pokušavao da taktizira, ali kada je uvidio da je sukob neminovan, u avgustu 1875. na Cetinju je okupio hercegovačke starješine i poručio im da će Crna Gora stati uz njih i njihovu borbu. Direktni sukobi sa osmanskom vojskom započeli su sredinom naredne godine, kada je crnogorska vojna komanda definisala prostor Hercegovine, Sjeverne Albanije i Primorja kao zonu svojih teritorijalnih aspiracija. Juna 1876. Crna Gora je Osmanskom carstvu objavila rat. Nakon velikih vojnih pobjeda na Vučijem Dolu i Fundini (jul – avgust 1876), otvoren je prostor za diplomatsko djelovanje. Delegacija Crne Gore početkom 1877. pošla je za Carigrad sa spiskom zahtjeva za Portu, ali su prijedlozi odbijeni, čime je nastavak vojnih operacija postao izvjestan. Druga faza rata započela je u aprilu 1877, a prethodila joj je ruska objava rata Osmanskom carstvu. Porta je pokušala velikom vojnom ofanzivom da slomi otpor Crnogoraca, prije nego što Rusi mobilišu svoje snage. Vojni plan osmanske vojske bio je napad na granične oblasti Crne Gore iz pravca Gacka, Podgorice i doline Lima, kako bi se ostvarila kontrola nad dolinom Zete, čime bi bio otvoren put za dalje napredovanje prema Cetinju. Osmanske snage uspjele su krajem juna da ostvare svoj prvobitni cilj i ostvare kontrolu nad dolinom Zete, ali je dalji razvoj događaja na rusko-osmanskom frontu zaustavio dalje djelovanje osmanskih snaga prema Cetinju. Ruska vojska probila je linije fronta na Dunavu i ugrozila odbranu Carigrada, što je zaustavilo sve dalje vojne aktivnosti Osmanlija prema Cetinju. Već tokom jula 1877. najveći dio osmanskih trupa iz Crne Gore povukao se prema Bugarskoj kako bi pomogao u zaštiti osmanske prijestonice, što je otvorilo prostor za kontranapad crnogorske vojske tokom kojeg su osvojeni Nikšić, Bar, → Ulcinj i utvrđenja na obali Skadarskog jezera. Već početkom 1878. pobjeda ruske vojske na frontu sa Osmanlijama bila je izvjesna. Rusi su stigli skoro do Carigrada, gdje su u martu 1878. u mjestu San Stefano predstavnicima Porte nametnuli uslove mirovnog sporazuma. U tom sporazumu Rusija je uvažila sve ono što je Crna Gora uradila kao njena saveznica, pa je osim potvrđivanja crnogorske nezavisnosti, Porti uspjela da nametne i nove granice Crne Gore. Nova granica išla je od Bileće i Gacka do Drine i Lima. Rijeka Lim do Prijepolja, pa sve do Rožaja, Plava i Gusinja do Prokletija zatvarala je sjeveroistočnu granicu, dok je na jugu granica definisana obalom Skadarskog jezera i rijekom Bojanom, čime je teritorija Crne Gore uvećana više od tri puta, na oko 15.000 km². Velika Britanija i Austrougarska nijesu bile zadovoljne ovim sporazumom, koji je formalno potvrdio rusku dominaciju na Balkanu, zbog čega je u Berlinu nekoliko mjeseci kasnije organizovana mirovna konferencija na kojoj su redefinisane odredbe Sanstefanskog mirovnog sporazuma. Odlukama Berlinskog kongresa, Crnoj Gori je zvanično potvrđena nezavisnost, kao i značajna teritorijalna proširenja, ali je na Berlinskom kongresu stavljena tačka na sve dalje crnogorske aspiracije u Hercegovini, koja je, po internom dogovoru sa Rusijom, postala interesna zona Austrougarske. Kao nadoknada za teritorije izgubljene u Hercegovini, Crna Gora je dobila Plav, Gusinje, Podgoricu, kao i pravo izlaska na more. Uslijedio je dugotrajan proces razgraničenja sa Osmanskim carstvom tokom kojeg je izvršena zamjena Plava i Gusinja, koji su ostali u sastavu Osmanskog carstva, dok je Ulcinj pripao Crnoj Gori. Nakon teritorijalnih kompenzacija koje su poslije Berlinskog kongresa izvršene, površina Crne Gore iznosila je 9.475 km². Poslije Berlinskog kongresa državljani Crne Gore postali su i nepravoslavci (katolici i muslimani), koji su živjeli u novodobijenim oblastima. Oni su činili oko 5% crnogorskog stanovništva. Njima su zagarantovana sva lična, imovinska i vjerska prava. Crnogorski muslimani dobili su i svog vrhovnog vjerskog poglavara, a muslimanski sveštenici samostalno su izvodili vjersku nastavu u školama. U svim krajevima gdje su živjeli muslimani obavezno je bilo da muslimani budu ravnopravno zastupljeni u vlasti, a onamo gdje su bili većina, imali su i čelnika lokalne vlasti koji je bio njihove vjeroispovijesti. Isti status u crnogorskoj državi dobili su i katolici. U dogovoru sa Svetom Stolicom, Crna Gora je obnovila drevnu vjersku instituciju katoličkog stanovništva – → Barsku nadbiskupiju, a prava katoličkog sveštenstva i stanovništva utvrđena su Konkordatom koji je potpisan između Svete Stolice i Crne Gore (1886). Vladavina knjaza Nikole prepoznaje se po razvoju institucija i opštem društvenom napretku. Poslije 1878. ukinut je Senat, a formirani su: Državni savjet, ministarstva i Veliki sud. Unaprijeđen je i obrazovni sistem. Do 1864. u Crnoj Gori je bilo samo jedanaest osnovnih škola, a 1876. bilo ih je više od pedeset, da bi ih do kraja XIX vijeka bilo 105. Krajem šezdesetih godina XIX vijeka otvorene su i dvije srednje škole: Bogoslovija i Djevojački institut. Na Cetinju je otpočela s radom i prva niža gimnazija (1880), koja je 1902. prerasla u višu. Gimanazije su otvorene i u Podgorici (1907), Nikšiću (1913), Beranama (1913) i Peći (1913). Poslije rata 1876–1878. započinje i ekonomski razvoj Crne Gore. Otvaraju se industrijska preduzeća, grade kolski putevi, razvija trgovina. Od kraja XIX vijeka u Crnoj Gori osnivaju se preduzeća sa inostranim kapitalom. Uz podršku italijanskog kapitala, počela je izgradnja pristaništa u Baru (1906) i željezničke pruge Bar – Virpazar, koja je puštena u saobraćaj 1908. godine. Dvije godine kasnije, puštena je u rad i prva električna centrala na Cetinju. Ipak, Crna Gora je ostala agrarna zemlja u kojoj više od 80% stanovništva živi od poljoprivrede. Veliki problem je nedostatak plodnog zemljišta i nedostatak vodenih tokova, koji onemogućavaju dovoljno navodnjavanje. Prinosi su mali i uglavnom zavise od klimatskih uslova, a način obrade zemljišta je primitivan. Zato je manje od 50% porodica koje se bave poljoprivredom moglo obezbijediti dovoljnu količinu žita i drugih namirnica za godišnju prehranu. Statistički pokazatelji govore i da je polovina porodica koje su živjele od poljoprivrede imala manje od jednog hektara obradivog zemljišta. Sve su to bili uzroci teškog ekonomskog stanja u zemlji i masovnih pojava siromaštva. Šezdesetih i sedamdesetih godina XIX vijeka Crna Gora je imala 125–140.000 stanovnika, a poslije 1878. godine oko 170.000 stanovnika. Na kraju XIX vijeka u Crnoj Gori je bilo nešto više od 200.000 žitelja. Najveći grad je Podgorica, koja krajem XIX vijeka ima oko 6.000 stanovnika. U periodu od 1878. do 1905. unaprijeđen je crnogorski pravni sistem, u prvom redu donošenjem čitavog niza zakonskih akata kojima se reguliše rad organa vlasti i imovinsko-pravni odnosi. Za ovih četvrt vijeka doneseno je oko četrdeset zakona. Najznačajniji događaj u zakonodavnoj djelatnosti crnogorske vlasti predstavlja donošenje Opšteg imovinskog zakonika (1888). Poslije priznavanja njene državne nezavisnosti na Berlinskom kongresu, Crna Gora je počela da uspostavlja zvanične diplomatske odnose. Najprije je zvanične diplomatske odnose uspostavila sa Rusijom (1878), zatim sa Francuskom, Austrougarskom, Velikom Britanijom, Osmanskim carstvom i Italijom (1879). Diplomatski odnosi sa Grčkom uspostavljeni su 1881, a sa Srbijom i Bugarskom 1897. godine. Nešto kasnije uspostavljeni su diplomatski odnosi sa SAD (1905) i Njemačkom (1906). Uglavnom zbog ekonomskih razloga, Crna Gora je do početka Prvog svjetskog rata otvorila samo dva poslanstva: u Carigradu (1879) i Beogradu (1913). Krajem 1905. knjaz je odlučio da zemlji podari Ustav (→ Ustav za Knjaževinu Crnu Goru od 1905) koji je Ustavotvorna skupština jednoglasno prihvatila. Nakon proglašenja Ustava održani su i prvi parlamentarni izbori (1906). Formirane su i dvije političke partije: Narodna stranka i Prava narodna stranka. Prva je bila opoziciona, a druga vladajuća. Do kraja državne nezavisnosti Crne Gore neće biti drugih stranaka, a politička volja crnogorskih građana provjeravana je na izborima četiri puta. Pet godina nakon uvođenja ustavnosti, knjaz Nikola je odlučio da uzme kraljevsku titulu, pa je Narodna skupština usvojila zakon kojim se on proglašava za kralja, a Crna Gora za kraljevinu. Posljednji uspjeh kralja Nikole bilo je teritorijalno proširenje države za vrijeme balkanskih ratova. Kao i tokom prethodnog sukoba sa Osmanskim carstvom, kralj Nikola je teritorijalne aspiracije prema oblastima u svom okruženju tumačio istorijskim pravom Crne Gore na ove prostore. Za razliku od vojne kampanje 1875–1878. gdje su teritorijalne aspiracije Crne Gore bile fokusirane na Hercegovinu, proširenje iz 1913. godine ostvareno je prema prostorima u kojima zvanična Crna Gora nije imala tako snažan uticaj kao u Hercegovini. U balkanskim ratovima Crna Gora je teritorijalna proširenja dobila na prostorima koje je dominantno naseljavalo nepravoslavno stanovništvo. Nakon balkanskih ratova Crna Gora je dobila značajna proširenja od oko 5.000 km²: prije rata imala je 9.475, a nakon rata više od 14.000 km². U njenom sastavu sada su bili: Malesija, dio Novopazarskog sandžaka i Metohije do Bijelog Drima, kao i gradovi: Bijelo Polje, Mojkovac, Berane, Pljevlja, Rožaje, Gusinje, Plav, Đakovica i Peć. I pored ovako značajnih osvajanja, geopolitički položaj Crne Gore značajno se komplikovao pošto je povlačenjem Osmanskog carstva sa Balkana za Rusiju, glavnu zaštitnicu crnogorskog oslobodilačkog pokreta, prestao razlog postojanja crnogorske države. Ruska politika poslije 1913. sve otvorenije zastupala je stanovnište da je Crna Gora završila svoju državnu misiju i da je poslije uklanjanja Osmanskog carstva sa Balkana treba pripojiti Srbiji. Takve namjere ruske diplomatije potvrđene su tokom Prvog svjetskog rata. Crna Gora je u Prvi svjetski rat, avgusta 1914, ušla kao saveznica Srbije i Rusije, i u skladu sa ranije postignutim dogovorima, odmah po izbijanju sukoba, komandu nad crnogorskom vojskom preuzeli su oficiri Srbije. Zajednički plan predviđao je da Crna Gora čak 2/3 svoje vojske opredijeli srpskoj komandi za vojne operacije u Bosni, dok je jedna trećina vojske upotrijebljena za odbranu teritorije Crne Gore. U tim okolnostima, nadjačana brojnim i opremljenijim trupama austrougarske vojske, odbrana Crne Gore na Lovćenskom frontu je popustila, nakon čega su crnogorska vlada i dvor bili prinuđeni na odlazak iz zemlje (1916). Kralj Nikola, njegova porodica i crnogorska vlada našli su utočište u Francuskoj – najprije u Bordou, a zatim u → Nejiu kod Pariza. Odnos ruske spoljne politike prema Crnoj Gori bio je jasan još 1916, kada ruska vlada uz podršku Francuske zagovara ideju o stvaranju velike južnoslovenske države i pripajanju Crne Gore Srbiji. Kralj Nikola nije se formalno protivio ujedinjenju, ali je zagovarao model po kome bi se uvažio subjektivitet crnogorskog naroda, kao i međunarodni subjektivitet države. Kralj Nikola je od saveznika tražio garancije za „nezavisnost i samostalnost crnogorskog političkog života“, teritorijalnu i političku nezavisnost Crne Gore. Uz podršku Francuske, Srbija je već 1917. dobila odriješene ruke da pitanje Crne Gore tretira kao svoje unutrašnje pitanje. Crnogorskom kralju nakon rata nije bio dozvoljen povratak u zemlju, a uzaludni su bili i svi pokušaji kralja Nikole i njegove vlade da nešto promijene. Pod zaštitom srpske vojske i uz saglasnost Francuske, novembra 1918. godine, održana je Podgorička skupština, koja je donijela odluku o prisajedinjenju Crne Gore Srbiji i detronizaciji dinastije Petrović Njegoš.