Cetinjska mitropolija. Nakon što je srpski župan Stefan Nemanja osvojio Duklju (oko 1186), ustanovljena je, početkom XIII vijeka, Pravoslavna crkva u Crnoj Gori. Sava Nemanjić, najmlađi Nemanjin sin i prvi arhiepiskop autokefalne Srpske crkve (Srpske arhiepiskopije), osniva osam novih episkopija, među njima i Zetsku episkopiju (1220). Sjedište Zetske episkopije bilo je na poluostrvu Prevlaci (kod Tivta) u Manastiru Sv. Mihaila, iako postoji mišljenje da je sjedište Zetske episkopije bilo u blizini Duklje. Od osam novoosnovanih pravoslavnih episkopija, jurisdikcija četiri episkopije obuhvatala je prostor današnje Crne Gore: Zetska sa sjedištem na Prevlaci, Humska sa sjedištem u Stonu, a kasnije u Bijelom Polju, Budimljanska u Đurđevim stupovima kod Berana i Dabarska sa sjedištem u Priboju. Osnivanjem institucije Pravoslavne crkve u Zeti, pod okriljem nemanjićke vlasti, dotadašnja katolička Dukljansko-barska nadbiskupija izgubila je status jedine crkvene organizacije na ovom prostoru. To je uslovilo proces širenja pravoslavlja kod stanovništva Zete, koje je do tada apsolutno pripadalo zapadnom obredu. Tek u XV vijeku stanovništvo zetske države biće dominantno pravoslavne vjeroispovijesti. Srpska arhiepiskopija uzdignuta je 1346. u rang patrijaršije. Pećki arhiepiskop Janićije II proglašen je na državnom saboru u Skoplju za pećkog patrijarha. Odluka je donesena istog dana kada se srpski kralj Dušan proglasio za cara. Čim je Srpska arhiepiskopija uzdignuta u rang patrijaršije, Zetska pravoslavna episkopija dobila je status mitropolije (1346). Od kraja XIV vijeka sjedište Zetske mitropolije bilo je u Manastiru Prečista Krajinska, na obali Skadarskog jezera. Nakon Prečiste Krajinske, sjedište Zetske mitropolije preneseno je na ostrvo Vranjina, u Manastir Sv. Nikole, vjerovatno sedamdesetih godina XV vijeka. Na Vranjini je sjedište Mitropolije bilo kratko vrijeme, da bi nakon Vranjine zetski mitropolit stolovao na Komu, a zatim na → Obodu (1479). Od 1484. zetski mitropolit nalazi se u Bogorodičnom manastiru (→ Cetinjski manastir) na → Cetinju, koji je podigao → Ivan Crnojević. Januara 1485. Ivan Crnojević je izdao Bogorodičnom manastiru na Cetinju osnivačku povelju, koja ujedno sadrži odluku o osnivanju Zetske mitropolije sa sjedištem na Cetinju. Naziv Zetska mitropolija ubrzo će biti promijenjen u Cetinjska mitropolija, prema imenu mjesta njenog središta. Vladarskom poveljom od 4. januara 1485. Ivan Crnojević je dao Cetinjskoj mitropoliji niz posjeda i privilegija, učinivši je najmoćnijom državnom institucijom poslije samog vladara. Već tada se jurisdikcija Cetinjske mitropolije prostirala izvan granica Crnojevića države – u Crnogorskom primorju i Skadarskoj oblasti (Skenderiji). Kasnije, u sinđeliji koju je 1700. patrijarh Arsenije III izdao mitropolitu → Danilu Petroviću Njegošu, kao oblasti njegove duhovne jurisdikcije koje se nalaze izvan Crne Gore navedene su: Grbalj, Paštrovići, Luštica, Krtoli, → Ulcinj, Bar, → Skadar, Podgorica, → Žabljak Crnojevića, Zeta, Kuči, Bratonožići, Vasojevići, Piperi i Bjelopavlići. Jurisdikciju cetinjskog mitropolita u Primorju, u oblastima koje su tada bile pod vlašću Mletačke republike, priznao je mletački senat 1718. godine. Bez zvaničnog odobrenja osmanskih vlasti, cetinjski mitropoliti su u XVIII vijeku djelovali kao vrhovni vjerski poglavari i u susjednim oblastima u Osmanskom carstvu. Ali, prvih decenija XIX vijeka Cetinjskoj mitropoliji je uskraćeno pravo jurisdikcije nad svim oblastima izvan Crne Gore. Cetinjska mitropolija je od 1459. bila nezavisna prema Srpskoj crkvi, tj. Pećkoj patrijaršiji, budući da je Pećka patrijaršija, nakon pada Srbije pod osmansku vlast, pripojena Ohridskoj arhiepiskopiji. Nad Pravoslavnom crkvom u Crnoj Gori od kraja XV vijeka apsolutnu vlast imao je gospodar Ivan Crnojević, koji suvereno odlučuje o ličnosti mitropolita i o djelovanju Mitropolije. Cetinjski mitropolit bio je potpuno samostalan i u odnosu na Ohridsku arhiepiskopiju, što znači da Cetinjska mitropolija tada postaje autokefalna. Da je knez Ivan Crnojević, a ne neki crkveni velikodostojnik izvan Crne Gore, imao potpunu vlast nad Mitropolijom potvrđuje i njegova povelja iz 1485. u kojoj se navodi da je lično on postavio mitropolita Visariona na čelo ove crkvene institucije. Sa potpunom unutrašnjom autonomijom, Cetinjska mitropolija dočekala je kraj crnogorske državne nezavisnosti. Sa uspostavljanjem osmanske vlasti (1496) Cetinjska mitropolija je zadržala posjede koje je i ranije imala. Četiri crnogorska manastira: Cetinjski manastir, Manastir Sv. Nikole na Vranjini, Riječki i Komski manastir, sačuvali su, neznatno umanjena, svoja dobra, a osmanska vlast je štitila njihova imovinska prava. Crnogorski manastiri isplaćivali su državnoj kasi godišnji danak (mukat). Snažna i uticajna crkvena institucija bila je potrebna i Osmanlijama kao sredstvo za učvršćivanje vlasti u tek osvojenoj Crnoj Gori. Za vrijeme osmanske vlasti u Crnoj Gori, a i kasnije, Cetinjska mitropolija je stalno uvećavala svoju imovinu i prihode. Imanja je Mitropolija dobijala kupovinom ili na poklon, najčešće kao zavještanje. Autokefalni status koji je Cetinjska mitropolija stekla krajem XV vijeka, formalno je izgubila u drugoj polovini XVI vijeka, postavši ponovo dio Pećke patrijaršije, nakon njenog obnavljanja. U vrijeme kada je obnovljena Pećka patrijaršija (1557), Crna Gora nije bila nezavisna država, već oblast pod osmanskom vlašću. U takvim okolnostima, Cetinjska mitropolija nije mogla ostati izvan jurisdikcije pećkog patrijarha. Iako su tokom XVI i XVII vijeka cetinjski mitropoliti bili podređeni Pećkoj patrijaršiji, oni imaju visok stepen samostalnosti: direktno komuniciraju s osmanskim i mletačkim vlastima, vode političke pregovore i čak, 1640, pregovaraju s papom o prihvatanju unije. Cetinjski mitropoliti su, zaobilazeći Pećku patrijaršiju, direktno pregovarali i s osmanskim sultanom, i to oko zaštite imovinskih prava crkve u Crnoj Gori. Ono što je u odnosima između Pećke patrijaršije i Cetinjske mitropolije takođe nesporno, jeste uticaj pećkog patrijarha na izbor ličnosti cetinjskog mitropolita. Od kraja XVI do kraja XVII vijeka pećki patrijarsi su zasigurno uticali na izbor cetinjskog mitropolita, jer su na to imali pravo i na osnovu sultanovog berata. Bez saglasnosti osmanske vlasti pećki patrijarh nije mogao imenovati ili posvetiti nijednog mitropolita, pa ni cetinjskog. Ovakva procedura uvažavana je i prilikom izbora cetinjskog mitropolita, ali samo dok je Crna Gora potpuno bila pod osmanskom vlašću. Kada krajem XVII vijeka osmanski uticaj u Crnoj Gori bude sveden na najmanju mjeru, smanjiće se, a zatim i potpuno nestati, uticaj pećkog patrijarha na izbor cetinjskog mitropolita. Od tada će se o izboru ličnosti za cetinjskog mitropolita odlučivati u Crnoj Gori, a glavnu riječ u tome imaće plemenske starješine. Od ukidanja Pećke patrijaršije 1766. Cetinjska mitropolija će i formalno biti autokefalna. Cetinjski mitropolit imao je tokom čitavog perioda osmanske vlasti veliki uticaj u crnogorskom društvu. Od početka XVII vijeka, kao crkveni velikodostojnik koji se smatra nasljednikom trona Crnojevića, i kao crkveno lice koga podržava jedna hrišćanska sila (Mletačka republika), cetinjski mitropolit postaje politički predvodnik antiosmanskog pokreta u Crnoj Gori. Kada u drugoj polovini XVII vijeka dođe do dva dugotrajna rata između Mletačke republike i Osmanskog carstva (Kandijskog i Morejskog, 1645–1669, 1684–1699), politički značaj cetinjskog mitropolita, a time i njegova predvodnička uloga, postaće apsolutna. Kada prvih godina XVIII vijeka crnogorska borba dobije obilježje oslobodilačkog i državotvornog pokreta, Cetinjska mitropolija, kao najuticajnija institucija društva, biće na čelu tog pokreta, a cetinjski mitropolit postaće politički vođa. Politička ideja o stvaranju nezavisne crnogorske države, upravo je nastala i oblikovala se pod okriljem Cetinjske mitropolije. Od 1719. mitropolitski položaj u Crnoj Gori postaje nasljedan u porodici Petrović Njegoš (→ Petrovići Njegoši). Mitropolit Danilo odredio je svog nasljednika na mitropolitskom tronu, a njegov izabranik bio je bliski rođak, → Sava Petrović Njegoš. Otkada je 1697. na čelo Cetinjske mitropolije stupio mitropolit Danilo Petrović Njegoš, cetinjski mitropoliti sjedinjavaju duhovnu i svjetovnu vlast. Sve do 1851. oni će ujedno biti vjerski poglavari i vladari Crne Gore. Jedinstvo duhovne i svjetovne vlasti u mitropolitovoj ličnosti, prekinuto je proglašavanjem → Danila I Petrovića Njegoša, nasljednika mitropolita → Petra II Petrovića Njegoša, za knjaza. Od tada je cetinjskog mitropolita birao crnogorski vladar. U vrijeme Knjaževine Crne Gore, Cetinjska mitropolija je dobila status državne vjerske institucije. Poslije 1878, Cetinjska mitropolija će biti preimenovana u Crnogorsku mitropoliju. Na prostoru Crne Gore biće formirana još jedna eparhija – Zahumsko-raška. Najmarkantnija granica između dvije eparhije bila je rijeka Zeta – od lijeve obale Zete prostire se Zahumsko-raška eparhija, a od desne Crnogorska mitropolija. Ove dvije eparhije činiće jedinstvenu vjersku instituciju, koja će → Ustavom za Knjaževinu Crnu Goru od 1905. biti nazvana Crnogorska crkva. Crnogorska crkva postojala je do 1918, kada je njen Sveti sinod odlučio da se ujedini sa Pravoslavnom crkvom u Kraljevini Srbiji, i da tako ujedinjena pristupi jedinstvenoj Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Kraljevini SHS. Postoji nekoliko popisa episkopa i mitropolita zetskih, odnosno cetinjskih ili crnogorskih, koji daju različitu hronologiju i personalnu strukturu. Prema jednom od tih popisa, od formiranja institucije Pravoslavne crkve u Crnoj Gori, na čelu Zetske episkopije/mitropolije, Cetinjske mitropolije, odnosno Crnogorske mitropolije, bili su, do 1918. godine, sljedeći episkopi i mitropoliti: Ilarion Šišović (1219–1241), German I, Teofit (prvi pomen 1262), Jevstatije (1270–1279, Mihailo I (pominje se u povelji kralja Milutina iz 1318. godine), Andrija, Jovan (1286, 1292, 1301. do 1305), Mihailo II (1305–1318), David I (1391–1396), Arsenije (1397–1417), David II (1417–1435), Jeftimije (poslije 1435 – poslije 1442), Teodosije (oko 1446), Saba (pomen iz 1453), Josif (pomen iz 1453), Pavao Dušman (1454–1457), Jovan (pomen iz 1458), Visarion (1484–1493), Vavila (1493–1512), German (oko 1520), Pavle (oko 1530), Vasilije (oko 1532), Nikodim (oko 1540), Romil (pominje se 1548. i 1551), Makarije (oko 1552), Rufim I Njeguš (pominje se 1561), Pahomije Komanin (pominje se 1568. i 1569), Gerasim (pominje se 1573), Venijamin (1582–1591), Rufim II Njeguš (1593–1639), Mardarije Kornećanin (1637–1659), Rufim III (1663–1685), Visarion III Borilović (1685–1692), Savatije Kaluđerović (1694–1696). Danilo Petrović Njegoš (1697–1735), Sava Petrović Njegoš (1735–1744; 1766–1781), → Vasilije Petrović Njegoš (1744–1766), → Arsenije Plamenac (1781–1784), → Petar I Petrović Njegoš (1784–1830), Petar II Petrović Njegoš (1830–1851), Nikanor Ivanović (1858–1860), Ilarion Roganović (1860–1882), Visarion Ljubiša (1882–1884), Mitrofan Ban (1884–1918).