Zakonik opšči crnogorski i brdski, prvi crnogorski zakonik, usvojen na Skupštini crnogorskih glavara 18/29. oktobra 1798. u Stanjevićima (→ Stanjevićka rezidencija) (prvih 16 članova), odnosno 17/29. avgusta 1803. na → Cetinju (preostalih 17 članova). Naziva se još i Zakonik → Petra I Petrovića Njegoša, po svom autoru vladici Petru I Petroviću Njegošu. Sastoji se iz 33 člana, a u njega je uključena i → Stega iz 1796. godine. Zakonik su usvojili „glavari, starješine, i ostala braća naša iz svakog plemena i naše slobodne oblasti Crne Gore i Brda“. On je jednim dijelom kodifikacija crnogorskih pravnih običaja, ali u značajnom dijelu negira i zabranjuje dotadašnje običaje. U njemu se mogu naći i tragovi rimskog i srpsko-vizantijskog prava. Iznad svega, Zakonik je izraz filozofske i diplomatske misli i razvojne vizije vladike Petra I, što se može vidjeti i iz njegovih poslanica i pisama koje daju koncepciju Zakonika. Usvojen je kada je Crna Gora bila na prelazu iz preddržavnog u državno stanje. Zakonik je izložen bez predmetne sistematike. Njime je uspostavljeno Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog i utvrđene su njegove nadležnosti, a na istom zboru 1798. izabran je i prvi sastav Praviteljstva, koji je činilo pedeset „činonačelnika“. Iako se eksplicitno ne uspostavljaju ili potvrđuju drugi organi, za „Skupštinu glavara i starješina i ostale braće iz svakog plemena slobodne Crne Gore i Brdah“ utvrđuje se da je zakonodavni organ jer propisuje opšteobavezna pravila. Zakonikom se utvrđuju jednakost svih pred zakonom, teritorijalno-političko i pravno jedinstvo slobodne oblasti Crne Gore i neoslobođenih Brda, kao i dužnost „svakog sina otečestva da bude vjeran i uzdan svoemu otečestvu“ (čl. 33). Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog nadležno je da „upravlja opštenarodne posle“ i da ima „od svijeh postavljeno biti“ (čl. 18). Praviteljstvo i sudovi jedini su organi za presuđivanje sporova i za kažnjavanje izvršilaca kažnjivih radnji. Izbor sudija vrši skupština glavara i starješina, a na prijedlog plemena (čl. 26 i 28), za sudiju se biraju „dobrodjeteljni i u družini pogodni“ ljudi (čl. 28), koji vršenje poslova započinju pošto „učine zakletvu da će službu vršiti vjerno“ (čl. 33). Sudije vrše poslove „na obščenarodni trošak“ (čl. 29), a utvrđeni su i zabrana da se bave trgovinom i drugim poslovima, kao i razlozi za razrješenje sudija. Zakonik propisuje načela sudstva, odnosno jednaku sudsku zaštitu za sve „po pravici, malome kako velikome“ (čl. 22), kolegijalnost sastava, princip raspravnosti, princip „audiatur et altera pars“, odnosno kontradiktornosti, ulogu suda u utvrđivanju činjeničnog stanja, načelo istine, donošenje presude (sentencije) pošto „sud razabere sve po redu“ (čl. 6), većinom glasova, i njeno uručivanje u pisanom obliku onome na koga se odnosi, ali i arhiviranje jednog primjerka „pri kancelariјi pravitelstva“ (čl. 22). Dvostepenost postupka, odnosno mogućnost ulaganja žalbe, nije postojala. Zakonikom je utvrđena i neprikosnovenost privatne svojine. Pored odredaba koje imaju ustavnopravno značenje, Zakonik reguliše krivičnopravnu, imovinskopravnu, procesnu (ne razdvajajući krivični i parnični postupak), kao i materiju koja se odnosi na organizaciju sudstva. Krivičnopravna materija zauzima najveći dio Zakonika. Dominantno, odredbe se odnose na materiju krivično-materijalnog prava, a manjim dijelom krivično-procesnog prava. Propisane su kažnjive radnje: izdaja otečestva, ubistvo „od sile i opačine“, primanje i držanje kod sebe ubice koji se vratio iz bjekstva, nanošenje tjelesnih povreda, od onih nanijetih „oružjem, drvom ili kamenom“ (čl. 7), do onih nanijetih „nogom ili kamišem“ (čl. 8), krađa, otmica žene „iza živa muža“ i đevojke bez saglasnosti roditelja ili svojte (čl. 11), davanje mita, povrede sudijske i svešteničke dužnosti, „inad i kavga pred crkvom ili na koemu pazaru“ (čl. 19), pohara, nepoštovanje zakonskog naloga da „sve što ima iskati od drugoga ima iskati da sudom bude podmireno“ (čl. 16 i 18), „klikovanje“ i skupljanje vojske za megdan (čl. 21). Previđene su i kazne za izvršioce tih radnji: smrtna kazna (vješanjem, kamenovanjem ili strijeljanjem, čl. 2) progonstvo iz zemlje, zatvor „u tamnicu“, lišenje sudske dužnosti ili svešteničkog zvanja, globa „zemaljska“, oduzimanje imovine, osudbina – petostruka vrijednost ukradene imovine, kao i pravila postupka. Smrtna kazna za izdaju nije se odnosila samo na počinioca već i na članove njegovog doma („i ves njegov dom između nas iskorenimo da ot njega nikoga ne ostavimo“, čl. 1), a bila je predviđena i za počinioce ubistva (kojeg „najkranji Crnogorac ili Brđanin jednako ubiti može“, čl. 5 – odstupanje od zabrane samosuda, sadržane u određenjima da oštećeni „sam ne uzima ništa bez ruke suda“ (čl. 16) i da se „sam svoje volje ne sveti“, čl. 31) i krađe, što ukazuje na potrebu za efikasnim i drakonskim mjerama protiv ovog, tada veoma rasprostranjenog, djela. Zakonikom nije bilo predviđeno tjelesno kažnjavanje. Pored glavnih, predviđene su i dopunske kazne (proklinjanje, predaja anatemi, lišavanje glavarske časti i poštenja itd.) kao dopuna glavne kazne za beščasne radnje. Kazne su često predviđene kao fiksne, odnosno bile su iste za sve počinioce bez obzira na njihova svojstva, motive, ili okolnosti izvršenja. Karakteristika Zakonika Petra I je da njegove odredbe imaju ne samo regulativni, već i didaktičko-moralni karakter. Iako to nije svojstveno ovom tipu pravnih akata, ovaj karakter odredaba bio je opravdan nedostatkom zakonodavne tradicije kod Crnogoraca i njihovom, ne samo pravnom, već i elementarnom nepismenošću, zbog čega je bilo neophodno objasniti razloge kažnjavanja kako bi ono bilo lakše prihvaćeno. U tom duhu je u Zakonik unesena i atipična odredba koja predviđa obavezu da sveštenici, knezovi i plemenske starješine poučavaju i govore narodu da „mirno u ljubavi sa svakim žive“ i da svakog domaćina nauče i da on „svojoj djeci i čeljadi kaže da se čuvaju od kastiga“ (čl. 32). Krivičnopravnim odredbama Zakonika tretiraju se i pitanja isključenja počinioca od odgovornosti (npr. „ako lupež u krađi pogine“, čl. 13), blaže kažnjavanje (za nehatno ubistvo ili ranjavanje, „da se kome puška omakne“, čl. 9), neuračunljivosti maloljetnika („dijete ludo“, čl. 14), pitanja nužne odbrane (ubistvo „čojka napastnika“, čl. 9), saučesništva (čl. 4), zabrane povratnog dejstva zakona (čl. 14), itd. Građanskopravne odredbe čine znatno manji dio Zakonika. Na imovinske odnose odnosi se odredba koja ustanovljava pravo preče kupovine (čl. 15), koja predstavlja ozakonjivanje i dopunu običajnog narodnog prava. Vrlo nizak stepen razvoja robno-novčanih odnosa uslovio je da se Zakonik uglavnom njima nije bavio. Članom 20 Zakonika regulisana je obaveza plaćanja poreza državi („da svaka kuća daje na godište parah iliti dinarah šestdeset“). Međunarodni odnosi nijesu tretirani Zakonikom, ali su određeni međunarodnopravni domet imale odredbe koje su predviđale kazne za krađe koje su Crnogorci činili na teritoriji „cesarokraljevske zemlje“ (Austrije – u Primorju), kao i da za potraživanja od Primoraca Crnogorci imaju da se obrate sudu (čl. 17 i čl. 18). Neposredna primjena Zakonika trajala je do usvajanja → Zakonika knjaza Danila 1855, a posredstvom tog zakonika i duže, budući da je 21 član iz Zakonika Petra I preuzet u potpunosti ili uz modifikacije u Danilov zakonik. Prvi put je objavljen u knjizi Aleksandra Popova Putovanje u Crnu Goru (Sankt Peterburg, 1847), a kritičko izdanje priredila je Radmila S. Petrović 1930, dok je fototipsko izdanje, zajedno sa Zakonikom knjaza Danila, objavljeno na Cetinju 1982. godine. Ruski prevod Zakonika poslao je ruski diplomata Stefan Sankovski ministru Adamu Čartorijskom u Sankt Peterburg 1805. godine. Zakonik opšči crnogorski i brdski propisao je pravila pravnog poretka koja su odgovarala crnogorskoj tradiciji i situaciji u datim istorijskim okolnostima, i imao je veoma značajnu ulogu u procesu razvitka crnogorske države, državne vlasti i pravnog sistema, slamanju plemenskog partikularizma i jačanju državnog jedinstva i nacionalnog individualiteta, kao i u razvoju pravne svijesti kod Crnogoraca. Iako su neki djelovi Zakonika, usljed specifičnosti istorijskog razvoja Crne Gore, odudarali od tadašnje prakse prosvijećene Evrope, neki njegovi djelovi, poput čl. 20 koji kaže „Nijedan narod ne može biti čestiti ni srećan, u koemu zakonitoga suda i pravitelstva nema i ni jedno pravitelstvo bez pomoći narodne stojati ne može...“ – jednako važe i danas kao i kada su donijeti.