Pismo crnogorskog guvernadura, NMCG
Crnogorski guvernadur, Vijala de Somijer, 1820.
Crnogorski guvernaduri. Sporazumom o vojnoj saradnji između predstavnika Katunske nahije i Mletačke republike, 1717, uvedeno je zvanje guvernadura u Crnoj Gori. Dužnost guvernadura bila je da posreduje između Mletačke republike i Crne Gore i da služi sprovođenju mletačke politike. Guvernadur je faktički bio mletački namjesnik u Crnoj Gori, pa time i zastupnik njihovih interesa. Prvi guvernadur bio je Vukadin Vukotić. Potpisivao se kao „Gubernator sve Crne Gore“. Oko 1750. zvanje guvernadura je iz porodice Vukotić prešlo u porodicu Radonjić sa Njeguša. Tada je guvernadur bio Stanislav Radonjić. On je komandovao crnogorskom vojskom tokom osmanskog napada na Crnu Goru (1756), a bio je i član delegacije na čijem je čelu bio mitropolit → Vasilije Petrović Njegoš, koja se 1757. uputila u Rusiju. U Sankt Peterburgu je sa mitropolitom primljen u audijenciju kod carice → Jelisavete Romanove. Između njega i mitropolita tada je došlo do sukoba oko dokazivanja prvenstva u Crnoj Gori. Guvernadur Stanislav Radonjić umro je 1758. godine. Nakon njega je, pod uticajem mitropolita Vasilija Petrovića Njegoša, za guvernadura izabran Drago Vukotić, koji je umro 1764, pa je za guvernadura izabran Jovan Radonjić, sin Stanislavov. Na zahtjev → Šćepana Malog, mitropolit → Sava Petrović Njegoš izdao mu je 1770. potvrdu kojom se priznaje nasljednost guvernadurske titule njegovoj porodici, da bi, nakon smrti Šćepana Malog, on postao najuticajnija ličnost u političkom životu Crne Gore. Pored saradnje sa Mletačkom republikom, bio je zagovornik i crnogorskog savezništva sa Austrijom. Bio je na čelu delegacije u kojoj su još bili arhimandrit → Petar I Petrović Njegoš i serdar Ivan Petrović, koja se u Beču 1779. godine, memorandumom obratila austrijskoj carici → Mariji Tereziji Habzburg-Loren tražeći austrijsko pokroviteljstvo nad Crnom Gorom. Jovan Radonjić se titulisao kao „gubernator nad svom Crnom Gorom“. Od 1784, kada na čelo Crne Gore dolazi mitropolit Petar I Petrović Njegoš, moć guvernadura je slabija, jer je novi mitropolit uspio da se nametne kao prva politička ličnost u zemlji. Guvernadur je zasigurno bio najuticajniji glavar, ali bez moći da svoja stanovišta nametne većini crnogorskih glavara. Tokom napada Mahmud-paše na Crnu Goru 1785. godine, guvernadur Jovan Radonjić komandovao je glavnim odredom crnogorske vojske, koji je branio → Cetinje, a tokom boravka austrijske delegacije na čelu sa Filipom Vukasovićem u Crnoj Gori (1788) podržavao je njen rad na mobilizaciji Crnogoraca za rat protiv Osmanskog carstva. Kao vodeći crnogorski glavar, guvernadur je bio i prvi potpisnik → Stege iz 1796, a svoj ugled potvrdio je u bitkama na Martinićima i Krusima. Guvernadur Jovan Radonjić umro je 1803, a naslijedio ga je sin Vukolaj (Vuko) Radonjić. On je nastavio očevu politiku. Zastupao je crnogorske državne interese, ali je smatrao da se oni mogu ostvariti isključivo u saradnji sa Austrijom. Kao vojni komandant istakao se u ratu protiv Francuza na Jadranu (1806–1807), a komandovao je dijelom crnogorske vojske koja je 1813. porazila Francuze u Boki Kotorskoj. Bio je jedan od glavnih aktera ujedinjenja Crne Gore i Boke u Dobroti 29. oktobra 1813. godine. Na podsticaj Austrije, guvernadur se od 1814. okrenuo protiv mitropolita Petra I. Cilj guvernadura je bio da preuzme vrhovnu vlast u državi. Sukob je kulminirao 1817. godine. Mitropolit Petar I je imao veći uticaj pa je Opšti zbor donio odluku da se Vuku Radonjiću oduzme guvernadursko zvanje 1818. godine. Dvije godine nakon toga zvanje mu je vraćeno kako bi se lakše smirili unutrašnji sporovi. Nakon smrti mitropolita Petra I 1830. guvernadur je pokušao da preuzme vrhovnu vlast. On nije htio da prizna → Petra II Petrovića Njegoša za vladara, pa se tajno obratio za pomoć Austriji. To je ubrzo otkriveno, pa je na Cetinju sazvan sud narodnih glavara, 17. novembra 1830. godine. Guvernadur je osuđen na smrtnu kaznu, ali je crnogorski vladar ovu odluku preinačio i ukinuo guvernadurstva. Guvernadurstvo u Crnoj Gori je ukinuto poslije 113 godina postojanja. Uprkos odluci najviše vlasti, guvernadur Vuko Radonjić je 1832. opet pokušao da, uz pomoć Austrije, izazove prevrat u Crnoj Gori, zbog čega ga je Senat osudio na progonstvo. S porodicom je protjeran u → Kotor, gdje je umro iste godine.
Literatura: R. Dragićević, „Guvernaduri u Crnoj Gori 1717–1830”, Zapisi, knj. XXIII, sv. 1, 2, 3, 1940; G. Stanojević, Crna Gora pred stvaranje države, Beograd, 1962; B. Pavićević, Petar I Petrović Njegoš, Podgorica, 1997; R. Dragićević, „Njegoševo ukidanje guvernadurstva”, Istorijski zapisi, knj. III, 1–2, 1949; Ž. Andrijašević, Crnogorska istorija, Podgorica, 2019.
D. Papović, M. Kadić