Crna Gora i Velika Britanija. Diplomatski odnosi između Crne Gore i Velike Britanije imaju svoju predistoriju, od prvih političkih kontakata tokom zajedničkog ratovanja protiv Francuza u Boki (1813), preko kontakata koji su ostvarivani u periodu prije nego što je Crna Gora formalno međunarodno priznata. Do vojne saradnje između Crne Gore i Velike Britanije došlo je kada je → Vilijem Host, kapetan eskadre, sa ratnim brodovima ušao u zaliv Boke Kotorske u oktobru 1813, nakon čega je uspostavio pomorsku blokadu Kotora i primorao francuski garnizon na predaju. Tada je, uz aktivno učešće Bokelja i Crnogoraca, likvidirana francuska vlast u Boki, a njima je Host i predao ključeve Kotora 12. januara 1814. godine. Memoari i pisma Vilijema Hosta objavljeni su u Londonu 1833. godine. U njima je detaljno opisan tok vojnih akcija u Boki i saradnja sa Crnogorcima, ali i geografski položaj, strateški značaj, pomorska privreda i sastav stanovništva Boke. Prvi engleski putnik koji je posjetio Crnu Goru bio je Vilijem Barnit, 1829. godine. Na osnovu Medakovićevog zapisa zna se da je Barnit bio lijepo dočekan i predstavljen vladici, kao i da je on mladog Rada Petrovića htio odvesti u London na školovanje. Nije poznato da je sam Barnit opisao, u pisanoj formi, svoj boravak u Crnoj Gori. U vrijeme vladavine → Petra II Petrovića Njegoša učestale su posjete Engleza Crnoj Gori, a među njima bilo je i značajnih službenih ličnosti. Oni su prvi objavili svoje zapise o Crnoj Gori u poznatim engleskim časopisima. Najpoznatiji od njih, kao pisac, jeste Vilkinson, koji je svoje putovanje u Crnu Goru opisao i objavio kao posebnu publikaciju. Za vrijeme crnogorskog knjaza → Danila I Petrovića Njegoša došlo je i do prvog bilateralnog kontakta između Crne Gore i Velike Britanije. Knjaz Danilo se obraćao predstavnicima svih velikih sila koje su učestvovale na Pariskom kongresu (→ Pariski kongres 1856. i Crna Gora), kada je od njih tražio formalno priznanje nezavisnosti Crne Gore, koja je faktički postojala, i teritorijalno proširenje. Međutim, pošto su se borbe sa Osmanlijama nastavile, knjaz Danilo se obratio pismom isključivo britanskoj vladi, ministru spoljnih poslova lordu Klarendonu, 28. februara 1858. godine. U pismu se pravi osvrt na viševjekovnu borbu između Crnogoraca i Osmanskog carstva, borbu Crnogoraca za slobodu i nezavisnost, a posebno događaje u posljednjih nekoliko godina. On ukazuje na njegove neuspješne napore da zaključi mir između Crne Gore i Osmanskog carstva i traži posredovanje Velike Britanije. Crnogorskom knjazu je 22. aprila odgovorio lord Mamsberi, novi ministar, a u pismu se kaže da je britanska vlada savjetovala Osmanskom carstvu da uredi svoje odnose sa Crnom Gorom. Ministar tvrdi da je njegovoj vladi stalo do blagostanja Crne Gore, ali da ne može da učini ništa više osim da savjetuje Crnu Goru da izabere put izmirenja i da postigne takav sporazum sa sultanom koji će otkloniti mogućnost daljih sukoba. Kada su sredinom XIX vijeka engleski putnici i putopisci u znatnijoj mjeri počeli posjećivati Crnu Goru, naišli su na specifičan život jednog nerazvijenog i patrijarhalnog društva. Sa pojavom jednog broja knjiga, uglavnom putopisnog karaktera, otvorila se slika kompleksnog i neobičnog društva Crne Gore, sa izrazitim posebnostima. Među prvim engleskim posjetiocima Crne Gore bile su poznate spisateljice Makenzi i Irbi. U Crnoj Gori su boravile krajem 1861. i početkom 1862, a svoje utiske objavile su u okviru knjige o njihovom putovanju kroz slovenske zemlje. Kada je otpočela Velika istočna kriza, na čelu britanske vlade nalazio se → Bendžamin Dizraeli, konzervativni političar, kojeg je svaki pokušaj poboljšanja stanja balkanskih Slovena ispunjavao strahom, kao opasan primjer onima koji su mu bliže kući, prije svega zbog pitanja Irske. No, i pored vrlo energičnog zauzimanja britanskih zvaničnih krugova za očuvanje turskih pozicija na Balkanu (→ Balkan – političke granice), u Velikoj Britaniji su djelovale snage koje su se suprotstavljale takvoj orijentaciji. To, pored ostalog, potvrđuje i činjenica da je početkom septembra 1875. došlo do pokazivanja simpatija na konferenciji prijatelja ugnjetene raje u Bosni i Hercegovini. Glavni govornik bio je Džejms Farlej, turski konzul u Bristolu i autor više knjiga o finansijskim i političkim prilikama u Osmanskom carstvu. On je pokrenuo široku akciju za pridobijanje britanskog javnog mnjenja za stvar hrišćana u Osmanskom carstvu. Zaključak konferencije bio je da se ustanicima pruži svaka vrsta pomoći, osim oružja i municije. Farlej je bio na vezi sa ruskim ambasadorom u Londonu Petrom Šuvalovom. Pokolji u Bugarskoj i ubistvo konzula zapadnih zemalja u Solunu podigli su i britansko javno mnjenje protiv Osmanskog carstva. → Josip Juraj Štrosmajer je u nekoliko pisama → Vilijemu Evartu Gledstonu navodio i svjedočanstva o pokoljima u bosanskim hrišćanskim selima. → Artur Evans je u izvještajima iz zapadne Bosne za Mančester gardijan potvrdio masovne zločine, dajući nove podatke. U debati u Donjem domu, u vezi sa Istočnom krizom, Gledston je oštro kritikovao politiku Vlade i samog Dizraelija. Mjesec kasnije izašla je njegova brošura o istočnom problemu, u kojoj se zalaže da se zaštita evropskih sila proširi ne samo na stanovnike Bosne i Hercegovine, nego i na ostale hrišćane, pogotovo u Bugarskoj, s obzirom na aktuelne događaje. Liberali su izjednačavali borbu balkanskih Slovena za nacionalnu nezavisnost sa borbom za demokratski suverenitet. Pravo interesovanje britanske javnosti za Južne Slovene upravo i nastaje u vrijeme Velike istočne krize. Ogroman broj posebnih publikacija i članaka u štampi, objavljenih u to vrijeme, ubjedljivo govori o tome kakva se borba vodila za britansko javno mnjenje između proslovenski i proturski orijentisanih autora. Dejli njuz je 10. aprila objavio tekst iz Gledstonovog govora, u kome je eksplicitno izražen njegov stav: „Naša doktrina nije nikad bila da se ove provincije, pošto se oslobode od Turaka, predaju nekom drugom. Smatrali smo da te zemlje treba da budu oslobođene za one narode koji ih nastanjuju’’. Gledston se tako stavio na čelo jake struje u engleskoj javnosti predvođene poznatim publicistima i naučnicima koji su se zalagali za prava malih balkanskih naroda, a koji su sa posebnim simpatijama pisali o Crnoj Gori. Poznati pjesnik → Alfred Tenison objavio je pjesme posvećene Crnoj Gori u maju 1877, a komentar za ove stihove napisao je sam Gledston, i to je bila njegova apoteoza Crnoj Gori. Savez engleskih prijatelja istočnih hrišćana poslao je početkom jula memorandum lordu Derbiju, ministru inostranih poslova, u kome se žestoko napada britanska politika u Velikoj istočnoj krizi i njegova namjera da „braću hrišćane u Turskoj zadrži pod despotskom i varvarskom upravom”. Nakon Sanstefanskog mira (→ Sanstefanski mir i Crna Gora) između Rusije i Osmanskog carstva, prilikom rusko-britanskih pregovora u Londonu o reviziji ovog ugovora, ruski predstavnik Šuvalov je, suočen sa prijetnjama i podsjećanjima na Krimski rat, bio primoran na popuštanje. Rusi nijesu bili u mogućnosti da vode drugi rat i pristali su da napuste projekat velike bugarske države koja bi bila pod njihovim uticajem. Anglo-ruski sporazum zaključen je 30. maja 1878. godine. Velika Britanija je u isto vrijeme zaključila dva tajna sporazuma. Prvi je bio sa Austrougarskom, u smislu da će potpomoći njen zahtjev za Bosnu, a ova će podržati podjelu Bugarske. Nastojeći da postignu što više prije početka Kongresa, Britanci su sa Osmanskim carstvom potpisali Konvenciju o defanzivnom savezu, 4. juna 1878, kojom su u naknadu za obezbjeđenje Osmanskog carstva dobili Kipar. Britanski delegati na Berlinskom kongresu (→ Berlinski kongres i Crna Gora) bili su lord Bikonsfild (Dizraeli), lord Solzberi i lord Rasel. Na sastanku između lorda Bikonsfilda i → Ota fon Bizmarka, 11. juna, odlučeno je da se odmah razmatraju ona pitanja za koja je zainteresovana Velika Britanija, to jest pitanja granica buduće Bugarske. Odlučeno je da se o manje važnim pitanjima, kao što su Luka Bar, granice Crne Gore i Srbije i mjesta za koja se nije čulo do ovoga rata, rasprava odloži za kasnije. Ta pitanja su interesovala Austrougarsku, čijim je zahtjevima lord Bikonsfild obećao punu podršku. Britanski diplomatski agent u Beogradu Džerningem upozoravao je Solzberija na opasnosti koje prijete od „jugoslovenskog pitanja”. Ova upozorenja navela su Solzberija da uobliči svoj stav, koji se uglavnom sastojao u britanskoj podršci austrougarskim planovima u Bosni i Hercegovini. Okupacija ovih provincija biće u interesu Osmanskog carstva, vojno i politički. Solzberi je priznao neuspjeh Osmanskog carstva kao staratelja nad evropskim hrišćanima, pa je takvu ulogu sada namijenio Austrougarskoj. I u pogledu granica Crne Gore, držanje britanskih delegata bilo je na strani Osmanskog carstva, odnosno Austrougarske. Zastupnik Velike Britanije lord Solzberi primijetio je tokom rasprave da njegova vlada nije nikada priznavala nezavisnost Crne Gore, kao što je to bio slučaj sa drugim velikim silama. Uspostavljanje diplomatskih odnosa između Crne Gore i Velike Britanije uslijedilo je neposredno poslije međunarodnog priznanja nezavisnosti. Prvi predstavnik u Crnoj Gori Kirbi Grin bio je akreditovan u rangu otpravnika poslova. U isto vrijeme Grin je bio i britanski konzul u Skadru, gdje je stalno boravio. Inače, Zgrada Britanskog poslanstva na → Cetinju sagrađena je tek 1912, a do tada je Poslanstvo bilo smješteno u jednoj privatnoj kući u onovremenoj Dvorskoj ulici. Nakon dolaska Gledstona na vlast (1880), novi spoljnopolitički pravac Londona pozitivno će uticati u smislu jedinstvenog nastupanja koncerta evropskih sila da prinude Osmansko carstvo na izvršenje svojih obaveza prema Crnoj Gori. Novi ministar spoljnih poslova Velike Britanije lord Grenvil obratio se u prvom redu vladi Austrougarske, kao i ostalim vladama koje su potpisale Berlinski ugovor, polazeći od toga da je stvar opšteg evropskog interesa da se stane na kraj oklijevanjima Porte da izvrši svoje preostale obaveze iz tog ugovora. U tom smislu najbolje je djelovati, smatra Grenvil, ujedinjenim naporima sila potpisnica na Porti. Konstatuje se da stanje na osmansko-crnogorskoj granici iziskuje punu pažnju i hitne korake, pošto Osmansko carstvo nije izvršilo aranžman o granici sa Crnom Gorom, a u svakom momentu može izbiti sukob između Albanaca i Crnogoraca. Ambasador u Carigradu je pokrenuo novu diplomatsku akciju, čiji je rezultat nota evropskih sila Porti od 9. juna 1880, u kojoj se povodom crnogorskih granica zahtijeva brzo regulisanje. S obzirom na novo odugovlačenje Porte, donesena je odluka o okupljanju udružene flote evropskih sila u luci Gruž, krajem 1880. godine. Velika Britanija je uputila oklopnjače „Aleksandra”, „Temerer” i „Monarh”, kao i nekoliko pomoćnih brodova. Glavni komandant udružene eskadre bio je britanski admiral lord Sejmur. U instrukcijama admiralu Sejmuru kaže se da je sama akcija motivisana neophodnošću da se Osmanlijama i Albancima pokažu jedinstvo i odlučnost sila da obezbijede poštovanje odluke u Berlinu, da bi Crna Gora brzo došla u posjed Ulcinja. Ova demonstracija je dala rezultat, pa je, striktno prema predviđenim detaljima, primopredaja teritorije Ulcinja obavljena 26. XI 1880. godine. Poslije predaje Ulcinja, knjaz → Nikola I Petrović Njegoš je admiralu Sejmuru uputio srdačnu zahvalnost za pomoć u rješavanju graničnog pitanja Crne Gore sa Osmanskim carstvom. Krajem XIX vijeka doći će i do porodičnog zbližavanja britanske i crnogorske dinastije. Tokom 1897. vršene su pripreme za vjeridbu knjaževe kćerke Ane sa princem Batenbergom, rođakom britanske kraljice. Upravo tim povodom, u znak svoje naklonosti i uvažavanja knjaza, kraljica → Viktorija Hanoverska odlikovala je knjaza Nikolu Ordenom viteza velikog krsta Kraljevskog viktorijanskog reda. Knjazu je orden uručio britanski poslanik → Robert Kenedi, u svečanoj audijenciji. Zakazana vjeridba princeze Ane sa princem Francom Jozefom Batenbergom obavljena je u Nici 21. marta. Ovom svečanom događaju prisustvovao je i knjaz Nikola. Najstariji brat princa od Batenberga bio je oženjen princezom Viktorijom Hesenskom, unukom kraljice Viktorije. Drugi, već pokojni brat, bio je oženjen najmlađom kćerkom britanske kraljice, princezom Beatrisom. U Nici je knjaz posjetio kraljicu Viktoriju, 18. marta, a sjutradan je britanski prijestolonasljednik uzvratio posjetu. Uveče je kraljica Viktorija upriličila svečanu večeru u čast vjeridbe, kojoj je priusustvovao i crnogorski knjaz. U Crnoj Gori se pridavao veliki značaj ovim razgovorima, uz navođenje da je to prvi susret vladara dvije zemlje. Jedan od prvih znakova poštovanja ovih obzira bilo je podizanje nivoa zastupnika Velike Britanije u Crnoj Gori sa ranga otpravnika poslova na rang ministra-rezidenta. Drugi znak bio je taj što je britanska vlada zvanično pozvala knjaza da bude predstavljen u maju, pri velikim svečanostima povodom jubileja šezdesetogodišnje vladavine kraljice Viktorije. Knjaz se odazvao tom pozivu, poslavši u London prijestolonasljednika → Danila Petrovića Njegoša da ga zastupa. Crnogorski vladar je ovim povodom odlikovan Imperijalnim ordenom, koji se inače rijetko dodjeljivao strancima. Posjeta knjaza Nikole Londonu 1898. izazvala je pažnju diplomatije, a posebno Rusije, Austrougarske i Srbije. Svi su pokušavali dokučiti njen stvarni cilj. Obično se u političkim krugovima špekulisalo sa tim da knjaz ima namjeru da vjeri prijestolonasljednika sa nekom od britanskih princeza ili će u Engleskoj tražiti zajam za Crnu Goru. Knjaz je inače bio smješten u Bakingemskoj palati, gdje je prvo imao razgovore sa prijestolonasljednikom i drugim zvaničnicima, prije nego što je otišao u Vindzor kod kraljice. Međutim, može se zaključiti da u Londonu knjaz nije postigao ono što je htio. Srpski poslanik Č. Mijatović je na audijenciji kod Solzberija konstatovao da je knjaz otišao ljut, na šta mu je Solzberi odgovorio da je knjaz lično vrlo prijatan čovjek, ali kada je izašao jasno sa željom da mu Britanci pomognu da dobije dio zemalja koje drži Austrija, nije mu se moglo ništa obećati. Na sam dan knjaževog polaska, umro je poznati državnik i prijatelj Crne Gore Gledston. Knjaz Nikola je, motivisan osjećanjima iskrenog žaljenja, uputio telegram koji je objavljen u Dejli kroniklu, u kome se kaže da je: „Velika Britanija bogata znamenitijem i genijalnim ljudima, a onaj među njima koji je upravo umro, bio je bliski iskreni prijatelj moje zemlje. Smrt njegova težak je bol za mene”. O privrednim vezama Velike Britanije i Crne Gore prije 1878. ne može se ni govoriti. Međusobna trgovinska razmjena nije ni postojala. Krajem XIX i početkom XX vijeka stanje se unekoliko izmijenilo. Prvi trgovinski ugovor koji je Crna Gora sklopila sa nekom stranom zemljom bio je ugovor sa Velikom Britanijom. Ugovor je zaključen 21. januara 1882. godine. Ugovor su potpisali, u ime britanske strane, Kirbi Grin, a u ime crnogorske → Stanko Radonjić, ministar inostranih djela. Osnovna koncepcija ugovora počiva na klauzuli najvećeg povlašćenja. To je istaknuto u vezi sa aktivnošću državljana jedne i druge zemlje i u odnosu na proizvode. Podanici i proizvodi jedne države uživaće obostrano prava naroda najviše povlašćenog. Gotovo cjelokupna trgovinska razmjena Crne Gore sa Velikom Britanijom obavljala se preko Malte. Na Malti je od 1892. radio crnogorski konzulat na čelu sa → Gustavom Golšerom, koji je uredno slao izvještaje o međunarodnoj trgovini, o promjeni sanitarnih i drugih propisa, lučke, karantinske uslove itd. Kada je u pitanju opseg razmjene i vrsta robe, primjera radi, godine 1895. tamo je pristalo 10 crnogorskih brodova. Na Malti je bilo i Crnogoraca, pečalbara, koji su, u potrazi za poslom, tamo stigli i radili kao lučki radnici. Prvih godina XX vijeka bilo ih je oko 300. U Podgorici je 1894. jedna britanska firma osnovala svoje trgovačko preduzeće pod nazivom „Anglo-Montenegrin”. Društvo „Anglo-Montenegrin” je preduzelo plovidbu Skadarskim jezerom i Bojanom, kao i transport i prevoz pošte, kako po jezeru i Bojani tako i od jezera do Podgorice. Ono je održavalo stalne linije po Skadarskom jezeru parobrodima „Danica” i „Udine”, a, pored toga, raspolagalo je i drugim transportnim sredstvima. Društvo se bavilo i prevozom putnika i transportom robe. Pored toga, ono je bilo glavni zastupnik londonskog osiguravajućeg društva „Guardian”, a vršilo je i druge poslove. Društvo je imalo veliku trgovačku radnju u Podgorici, ali i svoje magacine, takođe u Podgorici, Plavnici, Rijeci Crnojevića, Njegušima i drugim mjestima. Robu je nabavljalo iz Engleske i Austrije, a bavilo se i izvozom crnogorskih proizvoda, najviše izvozom stoke u Maltu. Tako je englesko trgovačko društvo radilo u Crnoj Gori deset godina. Godine 1904. ono je objavilo svoju likvidaciju i obustavilo rad. Imovina kojom je raspolagalo ustupljena je jednom italijanskom preduzeću. Kulturne veze između Velike Britanije i Crne Gore znatno su starije od političkih. Predstave o Crnoj Gori uglavnom su u Velikoj Britaniji sticane kroz putovanja britanskih putnika u ove krajeve. U periodu Velike istočne krize napisano je dosta radova o istočnim zemljama, o → Istočnom pitanju i konkretno o Crnoj Gori. → Edvard Frimen, koga Gledston spominje kao tada najboljeg poznavaoca istočnih krajeva, otvorio je ovu seriju, objavljujući članak pod nazivom „Montenegro” u Macmillans Magazine, januara 1876. Naredne godine u Londonu, → Vilijem Denton je publikovao poseban rad o Crnoj Gori Montenegro, its People and their History. Poznato je da je Edvard Frimen svoju knjigu The Ottoman Power in Europe, London 1877, posvetio knjazu Nikoli. U vrijeme crnogorsko-osmanskog rata objavljena je jedna priča o posjeti Crnoj Gori: A Recent visit to Montenegro and its Capital, Blackwood’s Edinburg Magazine, novembar 1877. godine. O ovim krajevima pisao je tada i čuveni Artur Evans. Poznati engleski pjesnik Alfred Tenison objavio je Montenegro: a Sonet („Ninetenth Century’’, London, maj 1877). Ovo su stihovi posvećeni Crnoj Gori, koji su puno doprinijeli njenoj afirmaciji i, uz Gledstonove, možda su najljepše riječi koje je jedan stranac ikad izrekao o Crnoj Gori. U Crnoj Gori su bila primjetna nastojanja da se ona više upozna sa engleskom kulturom i pogotovo njenom književnošću. U crnogorskim književnim listovima i časopisima, koji su periodično izlazili, objavljeni su odlomci iz djela engleske književnosti. List Crnogorka je 1884, u prevodu Laze Kostića, objavio Šekspirovog Hamleta u nekoliko brojeva. Časopis Luča objavljivao je Bajrona, u prevodu Nikole St. Ljubiše. Integralno prevedenih djela engleske književnosti tada je u Crnoj Gori bilo vrlo malo. Značajan put povezivanja i upoznavanja sa Crnom Gorom bile su posjete Engleza, među kojima je bilo uglednih gostiju, aristokrata, novinara, publicista. Godine 1880. u Crnoj Gori je boravio vlasnik Morning Posta, ser Algernon Bortvik, sa lordom Delaverom i njegovom suprugom. Nešto kasnije (1882) dolazio je Artur Evans, koji je sa simpatijama pisao o ustanku u Krivošijama i Hercegovini (→ Krivošijski ustanci 1869/1882; → Hercegovački ustanci i Crna Gora 1852–1882), prihvatu bjegunaca na Cetinju i nezadovoljstvu Austrougarske zbog toga. Engleski turisti su sve češće dolazili u Crnu Goru. Godine 1891. jedna veća grupa je išla do Skadarskog jezera i Duklje. Crnogorska kultura nije bila sasvim nepoznata Englezima. To pokazuje proslava 400 godina Obodske štamparije (→ Štamparija Crnojevića), kojom prilikom je na Cetinje stigao telegram čestitke Oksfordskog univerziteta. U njemu se kaže da je prošlo 400 godina od vremena kada je novi talas nauke „potekao kroz vaše planine i po vašim dolinama, i naučio narod od junaka kako da iskazuje štampom riječi svoga maternjeg jezika, dok još niko među nama u Oksfordu nije počeo štampanje knjiga”. Od posebnog su značaja boravci engleskih naučnika u Crnoj Gori i njihova istraživanja. Munro i Anderson su istraživali rimski grad Dokleu i objavili naučni rad u časopisu Archeologia. Rasel Robert Hauard napravio je i neke karte ovih krajeva. Da je Crna Gora bila interesantna za britanski kapital, vjerovatno bi istraživanja na polju geologije, minerala itd. bilo više. „Poplava” literature o Crnoj Gori i ostalim balkanskim zemljama nastupiće ponovo u vrijeme balkanskih ratova (→ Crna Gora u balkanskim ratovima 1912/13). Jasno je da je sa pojavom krupnijih događaja na Balkanu i stvaranjem ratnog žarišta raslo interesovanje za Crnu Goru i u britanskoj javnosti. Ipak, i prije ratnih događaja objavljivana su u Velikoj Britaniji neka djela o Crnoj Gori. Vilijem Ker je 1884. objavio kratku istoriju Crne Gore. Bimen Arden je objavio 1890. knjigu o Crnoj Gori The Black Mountain, → Frensis Stivenson je napisao A History of Montenegro, a → Roj Trevor Montenegro, a land of warriors. Jedan događaj iz tog vremena je pozitivno uticao na predstavljanje Crne Gore u Velikoj Britaniji. To je učešće Crne Gore na Balkanskoj izložbi u Londonu. Ova izložba je bila odlično pripremljena i imala je znatnog odjeka u britanskoj javnosti. Glavni organizator izložbe bila je → Meri Edit Daram, Engleskinja koja je mnogo vremena provela u Crnoj Gori i gotovo je svu pješke proputovala, zanimajući se proučavanjem i slikanjem njenih krajeva. Ona je za svoj rad baš tada bila odlikovana od knjaza Nikole zlatnom Medaljom za revnost. Izložba je otvorena u Londonu 21. aprila 1907. godine. Na crnogorskom dijelu izložbe („Montenegrin section’’) urađena je, po nacrtu Daram, u prirodnoj veličini soba crnogorskog seljaka sa pokućstvom, u kojoj su goste dočekivali Crnogorac sa guslama i Crnogorka u narodnoj nošnji. Izložbu je posjećivalo dnevno 20-30.000 ljudi, a ukupno 1.250.000 ljudi. Tokom → Aneksione krize (1908–1909), britanska politika je bila aktivna, a njeni ciljevi uglavnom su išli u pravcu da se očuva mir, ali i tek nastali sporazumi sa Francuskom i Rusijom. Ona nije bila sklona ispunjenju crnogorskih zahtjeva za teritorijalno proširenje, ali je na kraju Aneksione krize podržala italijansku diplomatiju u naporu da se Crna Gora oslobodi obaveza iz člana 29 Berlinskog ugovora. Što se tiče britanske politike u toku balkanskih ratova i procesu nastajanja Albanije i pitanju njenih sjevernih granica, tendencija britanske politike je bila da se izbjegne otvoreni sukob Antante i Centralnih sila. Nastojala je da održi Antantu i da je učvrsti za trenutak koji je Velikoj Britaniji značajniji i pogodniji. Zbog toga su oni na početku podržavali Rusiju u nastojanju da pomogne Crnoj Gori. Na Londonskoj konferenciji (→ Londonska konferencija 1913. i Crna Gora) → Edvard Grej, koji je i predsjedavao Konferenciji, u konačnom je podržao ulazak Skadra u okvire albanske države, kao i upućivanje međunarodne flote u Jadransko more, kako bi prisilili Crnu Goru da napusti oblast Skadra. Na početku Prvog svjetskog rata (→ Crna Gora u Prvom svjetskom ratu), politika Velike Britanija prema Crnoj Gori bila je saveznička, pa se, zajedno sa Francuskom, upućivala subvencija i pomoć Crnoj Gori. Na Pariskoj mirovnoj konferenciji (→ Pariska mirovna konferencija 1919–1920. i Crna Gora), nakon Prvog svjetskog rata, Lojd Džordž se ispred Velike Britanije zalagao da Crna Gora ima svog predstavnika na Konferenciji, što francuska strana nije podržala. U cilju ispitivanja situacije nastale nakon povlačenja austrougarskih trupa sa crnogorske teritorije i odluka → Podgoričke skupštine 1918, savezničke države su odlučile da pošalju grofa → Džona Fransisa Čarlsa de Salisa u Crnu Goru. De Salis je 21. avgusta 1919. sastavio izvještaj, koji je u najvećem dijelu potvrdio tvrdnje zvanične Crne Gore, vlade u izbjeglištvu i zelenaškog pokreta. Inicijative o podršci razrješenju „crnogorskog pitanja” u crnogorsku korist uglavnom su dolazile od → Aleksandra Divajna, Ronalda Meknila i lorda → Džordža Sidenhajma, koji su problematizovali britansku politiku prema Crnoj Gori. Aleksandar Divajn je zastupao stav da je kralj Nikola nelegalno svrgnut sa vlasti i u svojim brojnim nastupima zahtijevao da se ispoštuje pravo Crne Gore na samoopredjeljenje. Radio je i na prikupljanju priloga za internirane i izbjegle Crnogorce, a u aprilu 1918. započeo je štampanje Affairs du Montenegro, i u svojim kasnijim istupima u javnosti i u štampi radio na suzbijanju propagande Crnogorskog biltena, koji je izdavao → Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje. Krajem januara 1920. u London je doputovao → Jovan S. Plamenac, predsjednik crnogorske vlade u egzilu (→ Crnogorske vlade u egzilu (1916–1922)), koji je zatražio ostvarenje prava na samoopredjeljenje naroda, te da se Crnoj Gori dâ pravo na plebiscit, što nije prihvaćeno. U britanskom parlamentu će sve do održavanja parlamentarnih izbora u Kraljevini SHS, novembra 1920, biti rasprava o „crnogorskom pitanju”, a u aprilu iste godine su 22 poslanika Gornjeg i Donjeg doma podnijeli Rezoluciju u kojoj su tražili poštovanje prava na samoopredjeljenje Crne Gore. U martu 1921. Ministarstvo spoljnih poslova Velike Britanije poništilo je sva imenovanja crnogorskih konzula i na taj način su formalno prekinuli odnose koji su trajali nekoliko prethodnih decenija.

S. Knežević

Crna Gora i Velika Britanija od 1945. U prvim decenijama nakon Drugog svjetskog rata (→ Crna Gora u Drugom svjetskom ratu) Crna Gora nije imala direktnu saradnju sa Velikom Britanijom, jer su međudržavni odnosi bili u nadležnosti centralne federalne vlasti. Okretanje Jugoslavije Zapadu, početkom 1950-ih godina, pratile su prve posjete britanskih političara, pa su i u Crnoj Gori boravili visoki predstavnici tada vladajuće Laburističke partije, poslanik Džon Parker, predsjednik stranke, raniji britanski premijer Klement Atli i partijski funkcioner Anojrin Bevan. I kraljica Elizabeta II je, u okviru jugoslovenske turneje, posjetila SR Crnu Goru 21. oktobra 1971, kada se srela sa predsjednikom Narodne skupštine SR Crne Gore (→ Skupština Crne Gore) → Vidojem Žarkovićem, dok se princ Čarls sastao sa predsjednikom SFRJ Josipom Brozom Titom u Igalu, 1978. godine. U zvaničnim posjetama Velikoj Britaniji, kao dio jugoslovenskih delegacija, bili su i predstavnici Crne Gore. Republički sekretar rada i socijalnog staranja → Radivoje Brajović boravio je 1971. u Velikoj Britaniji i susreo se sa britanskim ministrom za rad, zdravstvo i socijalno staranje. Tada su zabilježane i prve donatorske pomoći britanskih fondacija, namijenjene crnogorskim institucijama koje se bave socijalnim staranjem. Jugoslovenska kriza devedesetih godina XX vijeka i napori Evropske zajednice (EZ), koja je britanskom diplomati lordu Karingtonu, nekadašnjem ministru vanjskih poslova i generalnom sekretaru NATO-a, povjerila zadatak da iznađe mirno rješenje sukoba, uslovili su neposredniji pristup britanske diplomatije prema Crnoj Gori i intenzivniju komunikaciju sa njenim predstavnicima. Jedan od sastanaka Karingtona, Miloševića i Tuđmana održan je u Igalu, septembra 1991. godine. Sastanku je prisustvovao → Nikola Samardžić, ministar inostranih poslova RCG. Crna Gora je, na konferenciji u Hagu, oktobra 1992. podržala Karingtonov plan, ali je predsjednik RCG (→ Predsjednik Crne Gore) → Momir Bulatović ubrzo povukao podršku i priklonio se stavu Srbije, čime je propao posljednji pokušaj EZ (EU) za mirno rješavanje krize, a plan Lorda Karingtona doživio neuspjeh. Napad i opsada Dubrovnika 1991. bili su u britanskom parlamentu, u više navrata, predmet diskusije sa ministrom spoljnih poslova Daglasom Herdom. Iako je u kontekstu agresora najčešće spominjana jugoslovenska armija i vlada, i crnogorska uloga u jugoslovenskom građanskom ratu negativno je ocijenjena. Forin ofis i britanska vlada kritikovani su što ranije nijesu preduzeli odlučnije mjere za sprečavanje sukoba. Za razliku od drugih velikih evropskih zemalja, Velika Britanija je odlučno odbijala upotrebu međunarodne vojne sile radi zaustavljanja ratova u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Umjesto vojne intervencije, prihvaćen je britanski prijedlog da se uvođenjem embarga na isporuku oružja svima, kao i ekonomskih sankcija SRJ, zaraćene strane natjeraju na obustavu neprijateljstava. Međutim, kako takav pristup nije dao rezultate, britanska vlada je 1995. podržala vojni angažman i doktrinu „humanitarnog intervencionizma” u zaustavljanju razarajućih sukoba u Jugoslaviji. Promjena državne politike 1997. otvorila je Crnoj Gori nove i značajne kanale komunikacije, kao i saradnje sa centrima međunarodne politike i omogućila joj samostalne diplomatske aktivnosti prema Velikoj Britaniji. Crna Gora je započela svoje predstavljanje u Londonu 1999. imenovanjem → Bojana Šarkića za specijalnog diplomatskog izaslanika. Ova misija će funkcionisati do 2003, kada je za ambasadora SCG, na prijedlog crnogorskih organa, postavljen → Dragiša Burzan. Ukupne aktivnosti MIP-a (sada → Ministarstvo vanjskih poslova Crne Gore) i fokus ministara → Branka Perovića, → Branka Lukovca, Dragiše Burzana i → Miodraga Vlahovića na velike države u međunarodnoj podršci za nezavisnost i unutrašnje reforme u zemlji, otvaranje misije u Velikoj Britaniji, česti susreti zvaničnika i diplomatskih predstavnika u Podgorici i Londonu, doprinijeli su boljoj prezentaciji i razumijevanju crnogorskih interesa. Pojačane diplomatske aktivnosti bile su važne za bolje razumijevanje odnosa sa Srbijom, kao i drugih otvorenih pitanja u regionu, a dijelom i za amortizaciju uticaja tada popularnog, novog „prozapadnog” i „prodemokratskog” establišmenta iz Beograda, po pitanju budućnosti SRJ/SCG. U tom periodu, predsjednik → Milo Đukanović je imao više posjeta Velikoj Britaniji i susreta sa premijerom Tonijem Blerom i ministrom vanjskih poslova Robertom Kukom, kada je iskazana snažna podrška crnogorskom rukovodstvu. Potom je uslijedila posjeta ministra Kuka Crnoj Gori (2001), a razmijenjene su i posjete parlamentarnih delegacija. U Donjem domu britanskog parlamenta je 2000. raspravljano o izvještaju o zemljama regiona, u kome je ocijenjeno da je pokrenut niz opsežnih, političkih i ekonomskih reformi, koje su udaljile Crnu Goru od Srbije i politike Miloševića, a britanska vlada je iskazala podršku putu demokratizacije i reformi u Crnoj Gori. Opredjeljenje crnogorskog rukovodstva ka državnoj nezavisnosti u početku nije imalo podršku u Velikoj Britaniji, posebno nakon promjena režima u Srbiji 2000. godine. Postojala je bojazan da bi, nakon ratova koji su pratili raspad SFRJ, još jedna podjela zemlje predstavljala potencijalnu prijetnju stabilnosti regiona. Podrška novom državnom rukovodstvu Srbije i uvažavanje tradicionalnih stavova u odnosu na regionalne pozicije i interese takođe su uticali na britansku rezervisanost prema nezavisnosti Crne Gore. Velika Britanija je smatrala, kao uostalom i najveći broj evropskih zemalja i lidera EU, da demokratske promjene i postmiloševićka vlast u Srbiji pružaju dovoljan okvir za rješavanje „crnogorskog pitanja” i interesâ i da federacija ove dvije članice treba biti sačuvana. Stav Forin ofisa i evropske diplomatije – „demokratska Crna Gora u demokratskoj Jugoslaviji” – odslikava stav prema pitanju crnogorske nezavisnosti. Međutim, britanski parlament ipak zaključuje da pravo Crne Gore da odredi svoju budućnost mora biti najvažnije i preporučuje Vladi da nastavi da podstiče maksimalan stepen autonomije Crne Gore, bez ugrožavanja regionalne stabilnosti. Do pomjeranja u tom pravcu doći će neposredno pred referendum (→ Referendum o državnopravnom statusu Crne Gore 2006), nakon suočavanja sa, u suštini, nacionalističkom politikom dijela vladajuće strukture u Beogradu i ubistva premijera Đinđića, kada ova preporuka parlamenta postaje stanovište britanske diplomatije. Razlike po pitanju nezavisnosti Crne Gore nijesu uticale na to da ukupni odnosi budu prijateljski i sadržajni. Velika Britanija je aktivno podržavala reformu crnogorskog društva. Britanska vlada je od kraja 1990-ih, neposredno ili preko Britanskog savjeta, Vestminster fondacije i drugih organizacija, realizovala niz projekata podrške državnim institucijama, opštinama, medijima, partijama i nevladinim organizacijama u unapređenju kapaciteta, procedura i obuci službenika. Kancelarija Britanskog savjeta u Crnoj Gori osnovana je 1994. i značajno je doprinijela snaženju bilateralnih veza, naročito u oblasti obrazovanja i kulture (→ Kulturno-informativni centri u Crnoj Gori). Izdvojena kancelarija britanske ambasade u Beogradu formirana je u Podgorici 2003. godine. Poslije odluke crnogorskih građana na referendumu i proglašenja nezavisnosti od strane Skupštine RCG (→ Skupština Crne Gore), Velika Britanija je 13. juna 2006. priznala nezavisnost Crne Gore, nakon čega su uspostavljeni diplomatski odnosi između dvije države. Ambasada Crne Gore u Londonu otvorena je 14. novembra 2006, a prvi ambasador bio je Dragiša Burzan. Zatim je ambasador bio → Ljubiša Stanković (2011–2015), od 2016. do 2020. → Borislav Banović, a od 2020. do 2021. → Vladimir Beratović. Kancelarija Velike Britanije u Podgorici transformisana je u Ambasadu 1. decembra 2006. godine. Prvi ambasador bio je Džon Dajson (2006–2007), a zatim su ambasadori bili: Kevin Lejn (2007–2009), Ketrin Najt-Sends (2009–2013), Jan Viting (2013–2017) i Alison Kemp (2017–2020). Od 2020. ambasadorka je Karen Medoks. Za počasnog konzula Crne Gore u Velikoj Britaniji postavljen je 2013. ser Čarls Meklin. Od 2006. Velika Britanija podržava i realizuje niz projekata iz sopstvene i agende EU, prvenstveno u oblasti vladavine prava, jačanja institucija, bezbjednosti, odbrane, obrazovanja. Osim bilateralnih, britanske institucije i eksperti bili su nosioci i brojnih reformskih projekata, koje je finansirala EU. Velika Britanija je podržala i evroatlantske integracije Crne Gore, pokazavši to saglašavanjem sa odlukom da se Crnoj Gori uputi pozivnica za NATO, potpisivanjem Pristupnog protokola i brzom ratifikacijom tog dokumenta, već u septembru 2017. godine. Značajna politička podrška, kao i ekspertska i tehnička pomoć u reformi odbrambenog sistema i Vojske Crne Gore, pomogli su da se jedan od najznačajnijih crnogorskih spoljnopolitičkih ciljeva brzo ispuni. Velika Britanija bila je prva velika članica koja je ratifikovala sporazum o pristupanju Alijansi, a desetine crnogorskih oficira dobili su priliku da se usavršavaju na britanskim akademijama i vojnim ustanovama. Ekonomska saradnja između Crne Gore i Velike Britanije nije na visokom nivou kao što je to slučaj u drugim oblastima. Iako je od 2016. zabilježen određeni rast uvoza i izvoza, Velika Britanija nije među prvih deset zemalja po obimu trgovinske razmjene sa Crnom Gorom. U 2020. robna razmjena između Crne Gore i Velike Britanije iznosila je 22,7 miliona eura (izvoz 3,3 miliona eura; uvoz 19,4 miliona eura), u 2019. 37,39 miliona eura (izvoz 6,4 miliona eura; uvoz 30,99 miliona eura), dok je u 2018. iznosila 37,13 miliona eura (izvoz 7,26 miliona eura; uvoz 29,87 miliona eura). Posljednjih godina primjetno je i sve veće interesovanje britanskih turista za Crnu Goru. Tokom 2018. Crnu Goru je posjetilo 53.213 britanskih turista, što je skoro dvostruko više nego nekoliko godina ranije. Unapređenje sveukupne saradnje pratile su posjete crnogorskih zvaničnika. Predsjednik Crne Gore Milo Đukanović boravio je u radnoj posjeti Velikoj Britaniji 2018. i sastao se sa potpredsjednikom Vlade Velike Britanije Dejvidom Lidingtonom, britanskim ministrom odbrane i drugim visokim zvaničnicima. Predsjednik Vlade Crne Gore → Zdravko Krivokapić posjetio je Veliku Britaniju 2021, kada se susreo sa premijerom Borisom Džonsonom. Kada su u pitanju posjete britanskih predstavnika, tokom 18. marta 2016. princ od Velsa i vojvotkinja od Kornvola, Čarls i Kamila, boravili su u zvaničnoj posjeti Crnoj Gori, u okviru posjete državama Zapadnog Balkana.

B. Banović V. Knežević-Tomić