Crna Gora u Drugom svjetskom ratu. Nakon napada njemačkih, italijanskih i mađarskih snaga i kratkotrajnog Aprilskog rata (6–17. aprila 1941), Kraljevina Jugoslavija, u čijem se sastavu nalazila Crna Gora, bila je primorana da potpiše kapitulaciju 17. aprila 1941. godine. Toga dana teritoriju Crne Gore okupirale su snage italijanske vojske (divizije ,,Čentauro”, ,,Mesina” i ,,Marke”) uz pomoć dvije njemačke divizije. Nakon što je italijanska vojska okupirala Crnu Goru, rasporedivši 18.000 svojih vojnika širom zemlje, na → Cetinju je 28. aprila obrazovan Visoki civilni komesarijat, koji je personifikovao najveću vlast u okupiranoj zemlji sve do Trinaestojulskog ustanka. Radom Komesarijata rukovodio je grof Serafino Macolini, koji je na ovu dužnost stupio 30. aprila. Poslije zavođenja okupacione uprave u Crnoj Gori, njena teritorija je rasparčana na nekoliko djelova. Boka Kotorska je pripojena Italiji, dok je područje Ulcinja, Plava, Gusinja i Rožaja dodijeljeno „Velikoj Albaniji”, koja se nalazila pod italijanskim protektoratom. U ostalim krajevima Crne Gore italijanska okupaciona vlast oslanjala se na pristalice Crnogorske (federalističke) stranke, namjeravajući uz njihovu podršku da obnovi crnogorsku državnu nezavisnost. Uprkos toj činjenici, Macolini je raspustio Privremeni crnogorski administrativni komitet, čiju je imovinu konfiskovao, a umjesto njega 18. maja oformio Savjetodavno vijeće. Nakon što je prethodno sa pristalicama Crnogorske stranke izradio projekat Memoranduma o restauraciji crnogorske države pod italijanskim protektoratom i obavio neophodne konsultacije sa vlastima u Rimu, italijanski komesar donio je odluku da 12. jula 1941. (na Petrovdan) pristalice Crnogorske stranke na Cetinju organizuju ,,Crnogorski sabor”, na kome bi proglasili stvaranje Kraljevine Crne Gore. Tako su na ,,Crnogorskom saboru” na Cetinju, čijem je zasijedanju prisustvovao komesar Macolini sa jednim brojem italijanskih oficira, pristalice Crnogorske stranke (65 delegata) 12. jula poništile odluke → Podgoričke skupštine 1918, proglasile ,,suverenu i nezavisnu” Crnu Goru i tražile od italijanskog kralja → Viktora Emanuela III Savojskog da izabere namjesnika Kraljevine Crne Gore. Već sjutradan je u Crnoj Gori izbio ustanak koji je ubrzo dobio opštenarodni karakter. Ustanak je organizovala KPJ u Crnoj Gori, koja je 8. jula donijela odluku o početku borbe protiv okupatora. Ustanici su za svega nekoliko dana uspjeli da razoružaju gotovo sve karabinjersko-žandarmerijske stanice u Crnoj Gori, a u njihovim redovima borilo se oko 32.000 ljudi. Sa tim snagama ustanici su za desetak dana uspjeli da oslobode cijelu Crnu Goru (izuzimajući gradove Cetinje, Nikšić, Podgoricu i Pljevlja, u kojima su se nalazili snažni neprijateljski garnizoni) i nanesu neprijatelju teške gubitke (4.800 vojnika izbačenih iz stroja). Iznenađena razvojem prilika u Crnoj Gori, italijanska Vrhovna komanda izdala je naređenje komandantu 9. armije, generalu Pirciju Biroliju, da uguši ustanak u Crnoj Gori. U Crnu Goru je ubrzo iz Albanije upućeno pet italijanskih divizija (pojačane snagama albanskih kvislinga), jačine 100.000 ljudi, sa zadatkom da uguše ustanak u Crnoj Gori. Sa svoje strane, ustanici su od jeseni 1941. počeli da obrazuju teritorijalne odrede i mobilne partizanske jedinice, koji su se nalazili pod komandom Glavnog štaba NOP odreda za Crnu Goru i Boku. Na području Crne Gore obrazovana su četiri NOP odreda jačine 4.500 ljudi, a polovinom novembra 1941. Glavni štab za Crnu Goru i Boku oformio je Crnogorski odred za operacije u Sandžaku, koji je 1. decembra izvršio neuspješan napad na dobro utvrđenu varoš Pljevlja, koju je branilo 2.000 italijanskih vojnika. Pored NOP-a, u Crnoj Gori su se tokom 1941. formirali zelenaški i četnički pokret. Nakon Aprilskog rata i okupacije Jugoslavije, jedan dio političkog vođstva Crnogorske stranke (cetinjska grupa), u nastojanju da realizuje ideju o uspostavljanju nezavisne Crne Gore, pozdravio je dolazak italijanske vojske kao čin nacionalnog oslobođenja. Iako se ostale grupacije Crnogorske stranke nijesu u potpunosti slagale sa italijanskom politikom u Crnoj Gori, svim tim grupacijama bila je zajednička saradnja sa okupatorom. Jednu od takvih grupacija predvodio je vođa → Božićnog ustanka 1919. Krsto Popović, koji nije podržavao politiku pripajanja crnogorskih teritorija „Velikoj Albaniji” i odluke Petrovdanskog sabora o proglašenju nezavisne Crne Gore pod okriljem okupatora. No, uprkos tome, od momenta kada je otpočela Narodnooslobodilačka borba, pristalice Crnogorske stranke počinju aktivno da sarađuju sa okupatorom. U tom smislu se naročito istakao Krsto Popović, komandant Lovćenske zelenaške brigade, koji je oformio oružane snage crnogorske vojske (krilaše) s ambicijom da zavede red na području Stare Crne Gore. Iako okupator nije prihvatio ovaj Popovićev prijedlog, i te kako je računao na njegove oružane formacije u borbi sa partizanima. Nakon rascjepa unutar ustaničkih snaga u Crnoj Gori, do kojeg je došlo početkom avgusta 1941, neki od oficira bivše jugoslovenske vojske počinju se suprotstavljati ustaničkom rukovodstvu oko ciljeva borbe, ujedno pokazujući poštovanje i servilnost prema okupacionim snagama. Sredinom avgusta, na sjeveru Crne Gore nacionalističke snage koje su predvodili antikomunistički nastrojeni oficiri počinju da formiraju razne grupe i odbore, što je označilo početak definitivnog raskola unutar ustaničkih snaga. Bivši oficiri jugoslovenske vojske počeli su da formiraju u Crnoj Gori tajne oficirske organizacije (,,Gvozdena ruka”, ,,Oficirska organizacija za zaštitu naroda Crne Gore”), a od jeseni se počinju povezivati sa četničkim pokretom u Srbiji. Time je otpočelo stvaranje četničkog pokreta u Crnoj Gori, za čijeg je komandanta pukovnik Draža Mihailović imenovao 15. oktobra 1941. majora Đorđija Lašića. Kapetanu Pavlu Đurišiću povjerena je komanda nad četničkim snagama na sjeveru Crne Gore i dijelu Sandžaka. Poslije imenovanja na najviše komandne dužnosti, Đorđije Lašić i Pavle Đurišić počeli su da formiraju četničke jedinice u Crnoj Gori. Do masovnijeg formiranja četničkih jedinica došlo je tek krajem 1941, a od polovine decembra te godine četničko vođstvo u Crnoj Gori stupilo je u neposrednu vezu sa četničkim pokretom u Srbiji, prilikom posjete Pavla Đurišića štabu Draže Mihailovića. Tada je Mihailović ponovo imenovao Đorđija Lašića za komandanta četničkih snaga u Crnoj Gori, dok je Đurišiću povjerena komanda nad Limskim četničkim odredom. U cilju udruživanja svih antipartizanskih snaga u Crnoj Gori, na čemu je predano radio okupacioni guverner Pircio Biroli, marta 1942. stvoren je savez između četnika i zelenaša Krsta Popovića. Shodno postignutom dogovoru, Crna Gora je podijeljena na tri dijela, od kojih se jedan nalazio pod kontrolom zelenaša. Nakon poraza koji su pretrpjele u Pljevaljskoj bici, glavni dio partizanskih snaga sa Vrhovnom komandom nalazio se na tromeđi Crne Gore, Bosne i Srbije. Na ovom prostoru partizanske snage ostale su do sredine 1942, nakon čega su se uputile u pravcu Zapadne Bosne. Do kraja 1942. u redovima NOVJ-a i POJ-a nalazilo se oko 160.000 boraca. Strahujući od savezničkog iskrcavanja na Balkansko poluostrvo, njemačka Vrhovna komanda donijela je odluku da krajem 1942. pokrene veliku zimsku ofanzivu na Balkanu (→ Balkan – političke granice), čiji je cilj bio uništenje jedinica NOVJ-a i POJ-a u Zapadnoj Bosni i Hrvatskoj. Ratne operacije su počele 20. januara 1943. na prostoru Banije, Like, Korduna i Bosanske Krajine, gdje je tokom prve faze operacije zvane ,,Vajs-1” trebalo uništiti snage NOVJ-a. Tokom druge faze ove operacije (,,Vajs-2”) bilo je predviđeno njeno uništenje na području Drvara, Glamoča, Livna, Jajca i Ključa, a u trećoj fazi (,,Vajs-3”) italijanskim snagama je povjereno da, pored uništenja snaga NOVJ-a, razoružaju Mihailovićeve četnike u Dalmaciji, Hercegovini i Crnoj Gori. Usljed nadmoćnosti neprijatelja u ljudstvu, opremi, ratnoj tehnici, Vrhovni štab NOVJ-a je odlučio da izmjesti težište ratnih operacija u pravcu jugoistočne Hercegovine, Crne Gore i Srbije. Plan Vrhovnog štaba trebalo je izvesti u tri faze. U prvoj fazi bilo je potrebno izaći na rijeku Neretvu, koju je trebalo forsirati i istovremeno učvrstiti mostobran na lijevoj strani obale. U drugoj fazi bilo je predviđeno da jedinice NOVJ-a dođu do Drine, dok je u trećoj fazi dejstva trebalo nastaviti sve do rijeke Lima. Naređenje o pokretanju protivofanzive Vrhovni štab NOVJ-a je izdao 27. januara u Bihaću, a jedinice NOVJ-a su prilikom napada na Prozor (16/17. februara), koji je bio izuzetno bitna strateška tačka za forsiranje Neretve, teško porazile italijansku diviziju ,,Murđe”. Četiri dana kasnije (20/21. februara) Druga divizija NOVJ-a uspjela je da porazi neprijatelja i zauzme Jablanicu, čime je otvorila koridor prema Neretvi. Nakon što je Vrhovni štab NOVJ-a sve raspoložive snage rasporedio da se zatvore pravci neprijateljskog nadiranja iz Sarajeva, Mostara i Bugojna ka Konjicu i Prozoru, 3. marta izdata je naredba za protivudar, za šta je bilo potrebno sve snage na prostoru Gonjeg Vakufa preusmjeriti na forsiranje Drine. S tim u vezi, 2. diviziji i 1. proleterskoj brigadi naređeno je da forsiraju Neretvu kod Jablanice, razbiju četničke snage na lijevoj obali rijeke, učvrste mostobran i osiguraju prolaz ranjenicima i ostalim brigadama, nakon čega je trebalo da nastave prodiranje pravcem Glavatičevo – Kalinovik. Do forsiranja Neretve došlo je 6. i 7. marta nastupanjem 2. dalmatinske brigade, koja je teško porazila četničke snage na Jablanici. U međuvremenu je partizanska inženjerija podigla 7. marta porušeni željeznički i viseći most preko kojega je prešla Neretvu čitava 2. proleterska divizija kako bi učvrstila mostobran. Narednog dana (8/9. marta) u noćnim satima započelo je prebacivanje ranjenika. Za to vrijeme (od 7. do 9. marta) 3, 7. i 9. divizija vodile su žestoke borbe s neprijateljskim snagama, uspjevši da se prebace preko Neretve. U noći između 14. i 15. marta borci 9. divizije prebacili su na hiljade ranjenika na lijevu obalu Neretve. Dan kasnije, preko Neretve su se prebacile i sve ostale snage koje su štitile povlačenje snaga NOVJ-a. Po dolasku njemačke vojske 17. marta na desnu obalu Neretve, sve partizanske snage nalazile su se na drugoj strani rijeke. Tada je Vrhovni štab NOVJ-a izdao naredbu da se krene ka Kalinoviku, gdje je trebalo uništiti četničke i italijanske snage. Na tom području nalazilo se oko 5.000 četnika, čiju je odbranu slomila 2. proleterska divizija, oslobodivši Kalinovnik 23. marta. Time je Bitka na Neretvi, poznata kao Četvrta neprijateljska ofanziva, bila završena pobjedom NOVJ-a. U njoj su uzele učešća sve partizanske jedinice iz Crne Gore i oko 20.000 četnika, kojima je nanijet poraz od koga se nikad nijesu oporavili. Tako su se nakon godinu partizanske snage vratile u Crnu Goru, oslobodivši značajan dio teritorije. Njemačka Vrhovna komanda preduzela je sredinom maja 1943. novu ofanzivu (operacija ,,Švarc”), kojom je na teritoriji Crne Gore trebalo uništiti glavninu snaga NOVJ-a. Za ovaj poduhvat angažovane su četiri njemačke, tri italijanske divizije sa Trupa sektora Podgorica, 61. bugarski puk i 4. domobranska lovačka brigada, čija je ukupna snaga bila 127.000 dobro opremljenih vojnika, koji su raspolagali savremenom ratnom tehnikom. Nasuprot njima, Operativna snaga NOVJ-a raspolagala je sa 16.000 boraca (sa kojima se nalazilo 4.000 ranjenih i bolesnih boraca), a bila je koncentrisana na teritoriji Crne Gore, na prostoru oko planina Ljubišnja, Sinjajevina, Vojnik, Golija, Volujak i Maglić. Peta neprijateljska ofanziva počela je 15. maja napadom na snage NOVJ-a, iz pravca Nikšića, Bileće, Gackog i Foče. Time je neprijatelj uhvatio u obruč snage NOVJ-a, čiji je Vrhovni štab izdao naređenje da se izvrši proboj neprijateljskih položaja prema Foči. Nakon što je propao pokušaj proboja preko Foče, Josip Broz Tito donio je 26. maja odluku da se Operativna grupa probije iz obruča jedinim mogućim pravcem koji je vodio preko Pive, Vučeva i Sutjeske. Poslije proboja kod Pive i Mratinja, koji su izvršile 1. i 2. proleterska divizija, partizanskim snagama je pošlo za rukom da ovladaju Vučevom i otvore put u dolinu Sutjeske. Po ulasku partizanskih snaga u dolinu Sutjeske, Vrhovni štab donio je 3. juna odluku da se 1. i 2. divizija probiju u pravcu Zelengore, dok je 3. i 7. diviziji povjereno da skupa sa ranjenicima izvrše prodor preko Tare u Sandžak. Pet dana kasnije, 1. proleterska divizija uspješno se probila ka Zelengori, a dan kasnije 2. divizija probila se pravcem preko Tjentišta i Milinklada. Četvrta crnogorska proleterska brigada vodila je 10. juna ogorčene borbe sa neprijateljem na Ljubinom grobu, uspjevši da obezbijedi prolaz Vrhovnom štabu i ostalim jedinicama NOVJ-a da se izvuku iz obruča. U ranim jutarnjim časovima 13. juna, 3. proleterska divizija sa ranjenicima krenula je kod Tjentišta da se prebacuje preko Sutjeske, gdje ih je u okolnim brdima u zasjedi čekao dobro utvrđen neprijatelj. Pustivši je da mu se približi, neprijatelj je iznenada otvorio rovovsku vatru po 3. diviziji, nanijevši joj teške gubitke. Toga dana Njemci su ubili oko polovinu borbenog sastava ove divizije i oko 1.000 ranjenih i bolesnih partizana, a u jednom od juriša smrtno je stradao u selu Krekovi komandant 3. divizije Sava Kovačević. Do Zelengore se probilo samo oko 1.000 partizana. Peta neprijateljska ofanziva završena je 15. juna, kada je njemačka vojska počela da se povlači sa Sutjeske. U Bici na Sutjesci život je izgubilo 7.000 boraca, što je činilo 40% Operativne grupe. Teške gubitke pretrpjele su i crnogorske jedinice koje su učestvovale u ovoj bici, izgubivši 700 boraca i starješina. No, i pored teških gubitaka koje je pretrpjela, NOVJ je nakon Pete neprijateljske ofanzive izrasla u moćnu oružanu silu, čije su snage poslije kapitulacije Italije brojale oko 300.000 ljudi. Sredinom novembra 1943. u Kolašinu, njemački specijalni izaslanik za Jugoistok Herman Nojbaher, u okviru preuređenja Balkana, predlagao je stvaranje srpsko-crnogorske federacije. Tada su pristalice i simpatizeri narodnooslobodilačkog pokreta održali skupštinu na kojoj su osnovali Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja (ZAVNO) Crne Gore i Boke. Učešće u radu uzelo je više od 600 ljudi (538 delegata, 118 vijećnika) iz cijele Crne Gore. Za predsjednika Izvršnog odobra izabran je dr → Niko Miljanić, dok su potpredsjednici bili: → Božo Ljumović, Jovan Ćetković i Petar Tomanović. Izvršni odbor ZAVNO-a Crne Gore i Boke formirao je šest odsjeka (upravni, privredno-finansijski, prosvjetni, propagandni, socijalni i vjerski) i imenovao 11 vijećnika i zamjenika, koji su trebalo da učestvuju na Drugom zasijedanju AVNOJ-a. ZAVNO Crne Gore i Boke bio je najviši organ vlasti na prostoru Crne Gore, koji se nalazio pod kontrolom NOP-a, a vršio je izvršnu i zakonodavnu vlast. Na Trećem zasijedanju ZAVNO-a Crne Gore i Boke, održanom u Kolašinu 13–15. jula 1944, donesena je odluka da se ZAVNO Crne Gore i Boke preimenuje u Crnogorsku antifašističku skupštinu narodnog oslobođenja (CASNO) (→ Skupština Crne Gore), koja je bila najveće zakonodavno i izvršno tijelo Crne Gore. Tom prilikom donesena je odluka da Crna Gora uđe u sastav Demokratske Federativne Jugoslavije, kao ravnopravna članica. Od tada je Boka Kotorska ušla u sastav Crne Gore, a njeno ime izostavljeno je iz naziva najvećeg zakonodavnog i izvršnog tijela Crne Gore. Na zasijedanju u Kolašinu izabrano je sedamnaestočlano Predsjedništvo, koje je imalo ingerencije vlade. Predsjedništvo je imalo 11 odjeljenja (resora), koji su bili izvršni organ CASNO-a. Sudski savjet, koji je tom prilikom obrazovan, bio je najviši organ sudske vlasti u Crnoj Gori. Odlukama koje je donio CASNO svi građani Crne Gore bili su jednaki i ravnopravni pred zakonom, a muškarci i žene izjednačeni su u svojim pravima. Svakom građaninu Crne Gore garantovana je nepovredivost ličnosti, pravo na privatnu svojinu, sloboda govora, sloboda štampe, sloboda udruživanja, sloboda savjesti i vjeroispovijesti. Operacije za oslobođenje Crne Gore počele su s jeseni 1944. godine. Početkom 1945. cijela Crna Gora je bila oslobođena od okupatora. Za vrijeme Drugog svjetskog rata, Crna Gora je izgubila oko 37.000 ljudi ili 10% stanovništva. Od toga je u redovima partizanskog pokreta poginulo 14.500 ljudi, a otprilike isto toliko ljudi stradalo je u redovima saradnika okupatora.