Istočno pitanje, diplomatski i istoriografski termin za proces sučeljavanja velikih evropskih sila oko raspodjele teritorija i političkog uticaja na prostoru Osmanskog carstva (Balkansko poluostrvo (→ Balkan – političke granice), Anadolija, Sirija, Mesopotamija, Egipat i sredozemna afrička obala do Tunisa). U raznim istorijskim periodima, Istočno pitanje imalo je različito značenje i rješavalo se na različite načine, s tim što su se mijenjali i glavni faktori koji učestvuju u njegovom razrješenju. Termin „istočno pitanje” ušao je u upotrebu poslije izbijanja Grčkog ustanka 1821, preciznije, spomenut je na kongresu Svete alijanse u Veroni 1822. godine. Od pojave Osmanlija na Balkanu, sredinom XIV vijeka, pa do 1683. njima su se suprotstavljale balkanske države, krstaške lige, evropske sile i sami porobljeni narodi svojim ustancima. Znatan broj vladara, državnika, duhovnika i pisaca stvara planove o tome kako da se Osmanlije potisnu iz Evrope. Međutim, Osmanska carevina je u tom periodu bila u teritorijalnoj ekspanziji, zbog čega ovi planovi nijesu mogli uroditi plodom. Rješavanju Istočnog pitanja doprinijeće, prije svih, unutrašnje slabljenje Osmanske carevine i zaostalost njenog državnog i društvenog uređenja, zatim uspon onih država, prije svega Rusije i Austrije, koje će na sebe preuzeti rješavanje tog pitanja. Poslije poraza osmanske vojske pod Bečom (1683), Osmanska carevina je izgubila najveći dio Ugarske i Slavonije, i to u korist Austrije, koja će od druge polovine XVII vijeka voditi glavnu riječ u potiskivanju Osmanlija iz Evrope. → Požarevačkim mirom 1718. Austrija je zakoračila na Balkan. Već tada se počinju nazirati austrijski pravci ekspanzije – duž Dunava prema Crnom moru i duž Morave prema Egejskom moru. Ipak, Beogradskim mirovnim ugovorom (1739) granice između Osmanske carevine i Austrije ustaliće se na Savi i Dunavu i ostati takve sve do Berlinskog kongresa (→ Berlinski kongres i Crna Gora) 1878. godine. Kao značajan faktor u rješavanju Istočnog pitanja u tom vremenu, pojavljuje se i Rusija, naročito nakon zaključenja Kučukkajnardžijskog mira 1774, koji joj je dao pravo prolaza kroz moreuze za trgovačke brodove i pravo zaštite vjerskih prava hrišćana u Osmanskom carstvu. Prema odredbama tog mira, Rusija je postala i zaštitnik tatarske države na Krimu i garant autonomije Vlaške i Moldavije. Putem diplomatskih i političkih pritisaka, Osmansko carstvo će kao država stalno biti izlagano uplitanju velikih sila u njegova unutrašnja pitanja, što će postepeno slabiti snagu njegove diplomatije i dovesti ga do konačnog sloma. Ruska carica → Katarina II Romanova (Katarina Velika) je 1782. predložila austrijskom caru → Josifu II Habzburg-Lorenu svoj „grčki projekat’’. Po njenom planu, trebalo je od Besarabije, Moldavije i Vlaške stvoriti nezavisnu državu pod imenom Dakija, na čijem bi čelu bio vladar hrišćanske vjere. Takođe, od zauzetih teritorija trebalo je da se formira „grčko carstvo’’ sa središtem u Carigradu. Kandidat za vladara „grčkog carstva” bio bi caričin unuk Konstantin, a za vladara Dakije njen ljubimac Potemkin. Josif II se pribojavao ovog plana, ali iz straha da Rusija ne sprovede uništenje Osmanskog carstva, u saradnji sa Pruskom, pristao je na saradnju, tražeći za Austriju Malu Vlašku (do Alute), uključujući pojas zemljišta od tri milje uz desnu obalu Dunava od Beograda do Nikopolja. Prema postignutom dogovoru, sve ono što je ležalo zapadno od linije Beograd – Drimski zaliv, trebalo je pripasti Austriji. I mletački posjedi, Istra i Dalmacija, tu bi se našli, pri čemu bi trebalo Mlečanima dati odštetu u Moreji, na Kritu i Kipru. Time je Austrija iskazala svoju životnu zainteresovanost za Bosnu, Hercegovinu, veliki dio Srbije, Crnu Goru i značajan dio Albanije. Carica Katarina je prihvatila prijedlog Josifa II, s tim da se poštedi Mletačka republika. Za ovaj plan trebalo je privoljeti Francusku, koja je imala jaku trgovinu sa Levantom, i Britaniju, koja je nakon gubitka Amerike svu energiju upotrijebila za očuvanje svoje najvrednije kolonije – Indije. U luci Herson (kod Sevastopolja na Krimu) sreli su se ruski i austrijski vladar radi dogovora i razrade realizacije plana o podjeli osmanskih posjeda na Balkanu. Pogodbom Katarine II i Josifa II bile su povučene linije interesnih sfera dvije sile na Balkanu. Ovako definisana pogodba Austrije i Rusije, koja će biti potvrđena njihovim novim tajnim ugovorom 1795, imaće velike posljedice na Balkanu, što će se osjetiti u narednim zbivanjima na vojnom i diplomatskom planu, a snažno će uticati i na pokrete među balkanskim narodima. Na ove dogovore sa podozrenjem je gledalo Osmansko carstvo, koje je uz to htjelo i povratiti Krim (koji je Rusija zauzela 1783), zbog čega je i došlo do rata sa Rusijom 1787. godine. Josif II je ušao u rat protiv Osmanskog carstva 1788. godine. U ovom posljednjem zajedničkom ratu Austrije i Rusije protiv Osmanskog carstva uzeli su učešće, kao i do tada, balkanski hrišćani. Međutim, Austrijanci su istovremeno stupili u vezu sa skadarskim vezirom → Mahmut-pašom Bušatlijom, koji je bio u neprijateljstvu sa Crnom Gorom, nudeći mu sizerenstvo nad Albanijom. Austrijski komandant Laudon zauzeo je 1789. Beograd, ali je te godine izbila revolucija u Francuskoj, prema kojoj je usmjerena pažnja cijele Evrope. Godine 1790. umro je Josif II, a njegov nasljednik Leopold II obećao je Pruskoj da će sklopiti separatni mir sa Osmanlijama, što je i učinjeno u Svištovu 1791, na principu statusa quo. Rusija je sklopila mir u Jašiju (decembar 1791 – januar 1792), zadobivši primorje između Buga i Dnjestra. Bilo je očigledno da Osmansko carstvo u pogledu društvene organizacije i vojne moći sve više zaostaje za savremenim zemljama Evrope, te se u njoj javljaju pokušaji za sprovođenje određenih društvenih reformi. Prvi značajniji od njih vezani su za ime sultana Selima III (1789–1807). On je sproveo prve reforme u pogledu administracije, finansija, vojske, uspostavljajući i bolje veze sa provincijama. U tom sklopu veoma su značajne povlastice koje su dodijeljene Srbima u Beogradskom pašaluku, naročito fermanima iz 1793. i 1794. godine. Srbi su dobili knežinsku autonomiju, a iz Beogradskog pašaluka bili su isključeni janjičari. Time će biti udaren temelj autonomiji Srbije, čija će odbrana biti varnica za Prvi srpski ustanak 1804. godine. Sultan je utvrdio prijestonicu i sagradio flotu, nastojeći da uredi vojsku po zapadnom uzoru. Nizami-džedid (novo uređenje) su uredbe o upravi u vojsci i finansijama. Selim III je nastojao i da reformiše janjičarski red, što je izazivalo veliki otpor. On je 1806. uglavnom odustao od svojih reformi, a naredne godine je svrgnut sa prijestola. Na njegovo mjesto doveden je Mustafa IV, koji je vladao kratkotrajno, da bi 1808. došao na vlast Mahmut II. On je, takođe, nastojao da sprovede neke reforme, pogotovo u vezi sa janjičarima, ali su ovi reformski potezi, usljed jakog unutrašnjeg otpora i drugih razloga, zahtijevali vrijeme za realizaciju, a i beskompromisnost od strane vladara. Sultan je napokon uspio da ukine i zabrani janjičarski red 1826. godine. Krajem XVIII vijeka, u rješavanju Istočnog pitanja aktivno uzima učešće još jedna velika zapadna sila – revolucionarna Francuska. Njen najznačajniji vojskovođa, a potom i vladar, → Napoleon I Bonaparta obnovio je stare francuske snove o gospodarstvu nad Sredozemnim morem. Mirom u Kampoformiju (→ Kampoformijski mir) (1797) Napoleon je uništio Mletačku republiku i zauzeo Jonska ostrva i luke na epirskoj obali, a sklopio veze sa Ali-pašom Janjinskim i Pazvan-ogluom Vidinskim. Napoleonovim pohodom na Egipat (1798) otpočela je borba između Francuske i Britanije za puteve prema Indiji. Napoleon je nesvjesno otjerao Osmansko carstvo u krilo protivničke koalicije, u kojoj su bile Velika Britanija, Rusija i Austrija. Osmanska carevina i Engleska napale su zajedno Napoleona. Poslije dugih borbi Francuzi su se povukli iz Egipta (1801), koji je, kao i Jonska ostrva, povraćen vrhovnoj osmanskoj vlasti i garantovan je integritet Osmanskog carstva mirom između Britanije i Francuske u Amijenu, 1802. godine. Napoleon je mirom u Požunu (1805) oteo Austriji tekovine Kampoformijskog mira, Dalmaciju i Istru, a mirom u Šenbrunu (1809) i slovenačko i hrvatsko područje do Save i preko tih „Ilirskih provincija” stvorio je direktnu kopnenu trgovačku vezu između Francuske i Istoka. Propast Napoleonovog pohoda na Rusiju (1812) označila je kraj epohe Napoleonove dominacije u Evropi, koji je ozvaničen na Bečkom kongresu (→ Bečki kongres 1814–1815. i Crna Gora). Na Bečkom kongresu, na kome su glavnu riječ vodili predstavnici Britanije, Rusije, Austrije i Pruske, bilo je malo riječi o Istočnom pitanju. Rusija je zadržala sve zemlje koje je bila zauzela u prethodnom periodu na jugoistoku Evrope, a to su bile Besarabija i dio Moldavije. Francuska je bila vraćena u granice iz 1792. godine. Pruska je znatno proširila svoju teritoriju, a Britaniji su dodijeljeni posjedi osvojeni u ratu protiv Napoleona, kao Jonska ostrva i Malta, i tako je učvršćena njena prevlast na morima i u kolonijama. Potvrdivši raniju rascjepkanost Italije, Kongres je Austriji dodijelio Lombardiju, Tirol i nekadašnje posjede Mletačke i Dubrovačke republike. Za Crnu Goru je od značaja što je Boka Kotorska pripala Austriji, nasuprot političkoj volji njenog naroda, čime je na duže vrijeme odloženo već proklamovano → ujedinjenje Crne Gore i Boke Kotorske (1813). Francuska revolucija i srpski ustanak uticali su na borbeno raspoloženje grčkog naroda za nacionalno oslobođenje. Grčki patrioti su osnovali tajno udruženje poznato pod imenom „Heterija”, u Odesi 1814. godine. U martu 1821. planuo je pripremani ustanak protiv Osmanlija, prvo u Vlaškoj i Moldaviji, pod vođstvom Ipsilantija, a zatim i u samoj Grčkoj. Ustanici su postigli znatne uspjehe, pa je Narodna skupština u Epidavrosu 1822. proglasila nezavisnost Grčke. Osmanska vojska je odgovorila brutalnim mjerama protiv Grka i masovnim ubistvima stanovništva. Na ostrvu Hios je gotovo cjelokupno stanovništvo pobijeno ili prodato u roblje. I sami ustanici su se podijelili na dvije struje – jednu pod vođstvom Mavrokordatosa i drugu pod vođstvom Kolokotronisa. Osmanlije su ovo iskoristile i preduzele odlučne akcije da potpuno uguše ustanak. Doveli su iz Egipta vojsku Ibrahim-paše, koja je 1826. zauzela Misolongi, bombardovala Atinu i preuzela od ustanika Peloponez. Borba Grka za nacionalno oslobođenje naišla je na velike simpatije i podršku u mnogim evropskim zemljama. Mnogi dobrovoljci, naročito iz krugova klasično obrazovane inteligencije, krenuli su u Grčku da se bore sa ustanicima. Među njima je bio i engleski pjesnik Bajron, koji je umro prilikom opsade Misolongija 1824. godine. Tri velike evropske sile, koje su do tada bile rezervisane prema Grčkom ustanku, Britanija, Rusija i Francuska, sklopile su sporazum u Londonu, juna 1827, radi zajedničkog posredovanja i obezbjeđenja grčke autonomije. Pošto je Osmansko carstvo kategorički odbilo prijedlog velikih sila o autonomiji Grčke, došlo je do ratnog sukoba. U pomorskoj bici kod Navarina (italijansko ime za grčku luku Pilos), savezničke pomorske snage su nanijele osmanskoj floti strahovit poraz, 20. oktobra 1827. godine. Neposredno poslije ovoga, Osmanska carevina je pretrpjela poraz u ratu sa Rusijom (1828–1829) i bila primorana da prizna nezavisnost Grčke mirom u Jedrenu 1829. godine. Na Londonskoj konferenciji, tri velike sile Britanija, Rusija i Francuska proglasile su Grčku nezavisnom državom, 3. februara 1830. godine. Nakon Jedrenskog mira, nastupio je period najsnažnijeg ruskog uticaja u Osmanskoj carevini. Ovo se posebno odnosi na period poslije sporazuma u Unkijar Iskelesiju 1833, kada su Osmanska carevina i Rusija sklopile ugovor o defanzivnom savezu, kojim se, kao protivuslugu za obećanu rusku vojnu pomoć, Osmanska carevina obavezala da zatvori Dardanele stranim silama. Naime, Rusija je vješto iskoristila unutrašnje borbe u Osmanskom carstvu i strah centralnih vlasti od namjesnika Egipta Mehmeda Alija. Za vrijeme sultana Abdul Medžida (1839–1861) velike sile su nastavile borbu za uticaj u Osmanskom carstvu. Francuska je podržavala Mehmeda Alija da bi vezala za sebe Egipat. Britanija je pak, snažeći uticaj u Osmanskom carstvu, otpočela da vodi politiku koja sprečava dalje komadanje osmanskih teritorija i brani njen integritet. Na njenu inicijativu, sklopljena je na Londonskoj konferenciji (1840) Četvorna alijansa (Britanija, Rusija, Austrija, Pruska) za održanje integriteta Osmanskog carstva. Ruski car → Nikolaj I Romanov bio je pristalica uništenja i podjele Osmanskog carstva, a glavni pravac ruske politike vidio je u smjeru moreuza odnosno Carigrada. Uzalud je nastojao da pridobije Britaniju za svoje planove o podjeli Osmanske carevine – i 1844. prilikom posjete Londonu, i 1853. preko britanskog ambasadora lorda Sejmura. Francuska se, takođe, nije htjela angažovati u pogledu uništenja Osmanskog carstva. Britanija i Francuska su se udružile kada je, povodom spora između pravoslavnih i katoličkih sveštenika oko „svetih mjesta’’ u Jerusalimu, Rusija izvršila pritisak na Portu, koji je mogao da dovede do faktičkog ruskog protektorata nad Osmanlijama. Ohrabrena od strane zapadnih sila, Porta je odbila ruske zahtjeve, nakon čega je Rusija zauzela Vlašku i Moldaviju, a Osmanlije objavile rat Rusiji (1853). Osmanskom carstvu su pritekle u pomoć Britanija i Francuska 1854, a pridružila im se i Sardinija. Austrija je ultimatumom prisilila Rusiju da povuče svoje trupe iz rumunskih kneževina, čime su onemogućene ruske vojne operacije i rat je ograničen na područje Krima. Jedan od centralnih događaja rata bila je ruska odbrana Sevastopolja na Krimu. Rusija se pokazala kao nedovoljno spremna za vođenje rata modernijeg tipa, a cara Nikolaja I, koji je umro u toku rata, naslijedio je → Aleksandar II Romanov. Rat je završen Pariskim kongresom (→ Pariski kongres 1856. i Crna Gora), koji je značio potiskivanje ruskog uticaja u Osmanskom carstvu, odnosno crnomorskim zemljama. Velike sile su postale kolektivni garant suvereniteta i teritorijalnog integriteta Osmanskog carstva. Ovo je dalo podstreka Osmanskom carstvu za sređivanje unutrašnjih prilika i nastavak reformi. Godine 1856. izrađen je Hati Humajun (carsko pismo), kojim je potvrđen hatišerif od Gilhane. Potvrđena je sloboda vjere i otvorene su državne službe i za hrišćane. Uvedeno je javno suđenje pred mješovitim sudovima i proglašena jednaka vrijednost svjedočanstva hrišćana kao i muslimana. Unificirani su porezi i ukinut je harač za hrišćane, ali je vojna služba proširena i na njih. Ova je opet pretvorena u otkupninu usljed otpora muslimana, koji su bili protiv toga da raja dobije oružje. Nešto ranije, 1854, na podstrek Britanaca, zabranjena je trgovina robljem. Godine 1858. donesen je kazneni zakon i zakon o posjedu zemlje, po kome su spahije dobile jednu doživotnu rentu, a saferskom naredbom 1859. pokušalo se riješiti agrarno pitanje, koje je bilo uzrok čestih buna kojima je pokretano Istočno pitanje. Izbijanje Bosansko-hercegovačkog ustanka 1875. (→ Hercegovački ustanci i Crna Gora 1852–1882), koji je praktično označio početak Velike istočne krize, bio je još jedan značajan momenat u rješavanju Istočnog pitanja, koji je istovremeno omogućio Rusiji, odnosno njenim trupama, da ulaskom u rat protiv Osmanlija upravo preko Balkana prodru i uđu u Jedrene. Nakon svih događaja vezanih za Istočnu krizu, na inicijativu njemačke vlade, došlo je do održavanja Berlinskog kongresa 1878. godine. Njemačka diplomatija i njen glavni predstavnik kancelar → Oto fon Bizmark, iako su pomagali Austriju i njeno širenje na Balkanu, na Kongresu su morali popustiti i Rusiji vratiti dio Besarabije između Pruta i Kilije, ispravljajući tako odredbe Pariskog kongresa iz 1856. godine. Time je i situacija na Balkanu za Rusiju ostala vrlo povoljna. Iako ojačala, Njemačka je 1887. priznala Rusiji prevlast u Bugarskoj, što je još više učvrstilo ruske pozicije na Balkanu, koji su mnogi, zbog čestih nemira koji su izbijali na njemu, zvali „bure baruta’’. Da bi svoje stečene pozicije zaštitile i očuvale, Rusija i Austrougarska su 1897. potpisale sporazum o Balkanu na osnovu održanja statusa quo dokle god je to moguće, ali sa obavezom da se međusobno sporazumiju oko svih balkanskih pitanja i interesa ako status quo bude doveden u pitanje. Početak rusko-japanskog rata (1904–1905) i izbijanje revolucije 1905. u Rusiji doveli su do poremećaja u unutrašnjoj politici te zemlje, zbog čega će ona biti primorana da 1908. prizna austrougarsku aneksiju Bosne i Hercegovine (→ Aneksiona kriza). Tim činom Rusija je nakratko prepustila Balkan uticaju Austrougarske. Vojnički nespremna za rat, Rusija je bila primorana na čekanje povoljnije prilike kako bi stečene, a trenutno poljuljane, pozicije na Balkanu povratila. Na povoljnu priliku nije se dugo čekalo. Osjećajući da se bliži kraj osmanskoj upravi u još neoslobođenim krajevima Balkana, Rusija je preduzela niz tajnih diplomatskih akcija kako bi od balkanskih zemalja formirala savez (→ Balkanski savezi 1866–1912) koji bi iskoristila protiv Osmanskog carstva. Na to su nerado gledale druge velike evropske sile, jer su to doživljavale kao jačanje uticaja Rusije na Balkanu. U balkanskim ratovima (→ Crna Gora u balkanskim ratovima 1912/13) djelovi južnoslovenskih zemalja koji su još uvijek bili pod osmanskom vlašću uspjeli su da se oslobode. Bila je to značajna faza u razrješavanju zamršenog Istočnog pitanja, čiji se kraj još uvijek nije nazirao. Nakon završetka Prvog svjetskog rata (→ Crna Gora u Prvom svjetskom ratu), došlo je do grčko-osmanskog rata (1919–1922). Taj rat je bio i građansko-demokratska revolucija, koja je vođena protiv sultanove vladavine. Do ukidanja sultanata došlo je 1922. godine. Po okončanju ratnog sukoba između Grka i Osmanlija, u kome su Osmanlije odnijele pobjedu, na mirovnoj konferenciji u Lozani (1923) utvrđene su današnje granice Turske. Ona je uspjela da sačuva granice na malom dijelu evropskog kopna i Egejskog mora. Iste godine Mustafa Kemal-paša Ataturk (1881–1938) proglasio je republiku i postao njen prvi predsjednik. Osmansko carstvo je tada promijenilo naziv u Republika Turska.