Krivošijski ustanici, Bertrano
Krivošijski ustanci 1869/1882. Do Krivošijskog ustanka došlo je 1869. godine. U ustanku su, pored Krivošijana, učestvovali i stanovnici drugih primorskih oblasti: Grblja, Pobora, Maina i Brajića. Povod za ustanak bio je Zakon o opštoj vojnoj obavezi (1868), kojim je nametnuta opšta vojna obaveza. Time služenje vojnog roka postaje obavezno i za stanovnike Boke Kotorske, Krivošija, Grblja i Paštrovića. Ubrzo dolazi do protesta u Boki Kotorskoj, koja je imala vojničke povlastice još od vremena Mletačke republike. Ove povlastice je prihvatila i prva austrijska uprava, kao i francuska uprava. Na Bečkom kongresu (→ Bečki kongres 1814–1815. i Crna Gora) Austrija je preuzela obavezu da stanovništvu Boke Kotorske garantuje sva stečena prava, a jedno od tih prava je bilo pravo da centralna vlast u Beču ne može angažovati Bokelje za vojnu službu van granica zavičaja. Uprkos tome, maja 1869. iz Beča je upućena zapovijest dalmatinskom namjesniku da izvrši popis vojnih obveznika na teritoriji pod njegovom nadležnošću. Septembra 1869. stanovnici Boke Kotorske i okolnih oblasti su se suprotstavili pokušaju okružnog načelnika u Kotoru da sprovede naredbu o ustanovljenju regrutnih spiskova mladića rođenih 1847, 1848. i 1849. godine. Bokeljski prvaci su se okupili 27. septembra 1869. u Kotoru i usvojili peticiju kojom traže da domobranske jedinice ne napuštaju teritoriju Bokeljskog okruga, da vojni obveznici iz Boke mogu putovati u inostranstvo i da uniforme bokeljskih vojnika budu prilagođene narodnom odijelu. Sa ovim prijedlozima nijesu bili saglasni stanovnici Krivošija, kao i Grblja, Pobora, Maina i Braića. Oni su se zalagali da se u potpunosti opozove odredba o regrutaciji. Delegacije Bokelja dolaze na → Cetinje da se savjetuju sa knjazom → Nikolom I Petrovićem Njegošem. Knjaz im je obećao da će, u slučaju sukoba ustanika sa austrijskom vojskom, pružiti utočište bjeguncima na crnogorskoj teritoriji. Dalmatinski namjesnik baron Vagner poslao je na Cetinje kapetana → Gustava Temela da izvidi situaciju i da sazna koje će mjere preduzeti Crna Gora. Austrougarska je izvršila pritisak na Crnu Goru da bi spriječila njenu pomoć ustanicima. Knjaz Nikola je obećao da će se držati stroge neutralnosti, da će duž granice postaviti kordon za čuvanje reda i mira i da će Crnogorcima biti zabranjena saradnja sa ustanicima. Austrougarska je dozvolila prelazak žena i djece na njenu teritoriju uprkos protestima i neslaganju austrougarske komande. Crna Gora se u to vrijeme nalazila u sporu sa Osmanskim carstvom oko Veljeg i Malog Brda, tako da su joj nesporazumi sa Austrougarskom stvarali prevelike probleme. Za to vrijeme ni ustanici nijesu mirovali. Oni su stvorili slobodnu teritoriju na Krivošijama i dijelu Grblja, i obuhvatili naselja dalje od obale. Najodlučniji su bili stanovnici Krivošija, gdje je stvoreno žarište ustanka i gdje se proglasom pozvao narod na oružanu borbu. Prve akcije suprotstavljanja austrougarskoj vojsci nijesu bile zahvatile samo Krivošije, već i širi jugoistočni dio Boke Kotorske. Ustanici su takođe pokušali da osvoje Budvu. U sukobu sa ustanicima, austrougarske trupe su doživjele neuspjeh. Austrougarska vlast optužuje Crnu Goru da pomaže ustanike, pa knjaz Nikola šalje specijalnog izaslanika kod ministra inostranih poslova susjedne monarhije kako bi otklonio sumnje. Krajem godine uslijedili su pregovori sa ustanicima, a mir je sklopljen januara 1870. godine. Do novog sukoba Bokelja i Krivošijana sa austrougarskom vlašću došlo je 1882, opet zbog uvođenja opšte vojne obaveze. Odluka o uvođenju opšte vojne obaveze donesena je u martu 1881, pa stanovnici ovih mjesta upućuju austrougarskom caru peticiju za izuzeće od redovne vojne službe. Ipak, Austrougarska je u oktobru 1881. naredila da se izvrši regrutacija u čitavoj Boki Kotorskoj. Tadašnje opštine su odlučile da se pokore zakonu i dovedu svoje mladiće na regrutaciju. Stanovnici Krivošija su bili protiv i njima su se tada priključili samo još mještani Ubala i Gornjeg Orahovca, a nešto kasnije i oni iz Pobora. Austrougarska vlada je na ovaj znak neposlušnosti uzvratila vojnom blokadom Krivošija i prekidom njihovih veza s Bokom Kotorskom. Komandant austrougarskih trupa general Stevan Jovanović, poučen iskustvom iz prvog ustanka, nije htio da se upusti u zimsko ratovanje, nego je tek u februaru 1882. izdao naređenje za ofanzivu protiv ustanika. Ustanici su na više mjesta pružili snažan otpor, ali su austrougarske trupe tokom marta 1882. uspjele da slome otpor ustanika.
Literatura: Istorijski leksikon Crne Gore, knj. 1, Podgorica, 2006; Istorija Crne Gore, knj. 4, tom 2, Podgorica, 2006; Ustanak u Boki Kotorskoj 1869, Zbornik radova sa naučnog skupa o ustanku u Boki Kotorskoj 1869, Kotor – Budva, 1970; D. Vuksan, „Krivošiska i hercegovačka buna 1881/82”, Zapisi, knj. XVII, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 1937; I. Zloković, „Iz drugog krivošijskog ustanka”, Istorijski zapisi, 1–2, 1957; Vojna enciklopedija, knj. 5, Beograd, 1962; Đ. Subotić, „Krivošijski ustanci”, Istorijski zapisi, 1–3, 1949.
I. Tepavčević