Crna Gora (prostor, društvo, državnost). Crna Gora je država na Mediteranu, odnosno u Jugoistočnoj Evropi. Prostire se između 41º 39’ i 43º 33’ N i 18º 26’ i 20º 21’ E. Njena površina je 13.812 km² na kopnu i 4.800 km² na moru (unutrašnje more). Prema rezultatima popisa iz 2011, ona ima 620.029 stanovnika. Glavni grad je Podgorica, a → Cetinje je istorijska prijestonica. Crna Gora je podijeljena na tri regije: Primorsku regiju, Središnju regiju i Planinsko-dolinsku regiju, koja obuhvata njen sjeverni i sjeveroistočni dio. Primorsku regiju čini oblast od Sutorine kod Herceg Novog do ušća Bojane u more, te nizija oko Skadarskog jezera sa dolinama rijeka Morače i Zete. Središnja regija Crne Gore obuhvata prostor koji je ograničen Primorjem i basenom Skadarskog jezera, s južne strane, i planinama Golijom, Vojnikom i Maganikom, sa sjeverne strane. Planinsko-dolinsku regiju Crne Gore ograničava prostor planinskih vijenaca Golije, Vojnika, Sinjajevine, Bjelasice, Prokletija, Mokre planine i Hajle, unutar kojih se nalaze Durmitorska i Pivska oblast, Pljevaljska oblast, Polimlje, Potarje, gornji tok Ibra. Crna Gora se graniči sa Hrvatskom, Bosnom i Hercegovinom, Srbijom, Kosovom i Albanijom. Ukupna dužina crnogorskih granica iznosi 614 km. Crnoj Gori pripada i dio Jadranskog mora, koji čini zona udaljena od kopna do 12 nautičkih milja (22,2 km). Najstariji izvori materijalne kulture, koji svjedoče o postojanju ljudskih zajednica na prostoru Crne Gore, stariji su od 180.000 godina. Prvi pouzdani podaci o etničkom karakteru stanovništva koje je živjelo na teritoriji Crne Gore potiču iz ranog bronzanog doba (2000–1500. godine p. n. e.). Na osnovu ostataka materijalne kulture, utvrđeno je da je riječ o Ilirima, koji su u ranom gvozdenom dobu (1000–500. godine p. n. e.) ovdje formirali plemensku organizaciju, koja je kasnije prerasla u državu. Tokom IV vijeka p. n. e. ilirska država se sukobljava s Grcima, koji pokušavaju da ovladaju jadranskom obalom. Početkom III vijeka p. n. e. Iliri se sukobljavaju s Rimljanima. Prvi rimski pohod na ilirsku državu počeo je 229. godine p. n. e., da bi 168. godine p. n. e Rimljani uspjeli da zavladaju ovim prostorom. Poslije nestanka ilirske države, započinje proces doseljavanja romanskog stanovništva i romanizacije ilirskih plemena, a krajem III i početkom IV vijeka izvršena je hristijanizacija stanovništva. Početkom I vijeka teritorija ilirske države bila je u sastavu rimske provincije Dalmacije, da bi krajem III vijeka (297) od jednog dijela provincije Dalmacije bila formirana nova provincija – Prevalis (Prevalitana), koja je obuhvatala teritoriju današnje Crne Gore. Kada je krajem IV vijeka Rimsko carstvo podijeljeno na Istočno i Zapadno, provincija Prevalis pripala je Istočnom rimskom carstvu, koje će kasnije dobiti ime – Vizantijsko carstvo (Vizantija). Krajem VI vijeka Sloveni počinju da prodiru na teritoriju Vizantijskog carstva, prelazeći granicu Carstva na Savi i Dunavu. Usljed slabosti vizantijskog odbrambenog sistema, slovenska plemena su početkom VII vijeka trajno naselila Balkan (→ Balkan – političke granice), a jedan od slovenskih naroda koji je početkom VII vijeka naselio Balkansko poluostrvo bili su i preci stanovnika današnje Crne Gore. Njihova prapostojbina vjerovatno je Polablje ili prostor istočno od Karpata, oko Dnjepra i Dnjestra. Prilikom dolaska na Balkan, preci Crnogoraca naselili su oblasti nekadašnje rimske provincije Prevalis. Prostor na kome su se nastanili ugrubo se može ograničiti Bokom Kotorskom, rijekama Pivom, Tarom i Drimom. U vrijeme njihovog dolaska, ovdje je živjelo hristijanizovano ilirsko-romansko stanovništvo, a za oblast koju su naselili ustalio se naziv Duklja. Vizantijski car Konstantin Porfirogenit (905–959) u svom djelu De administrando imperio pretke Crnogoraca naziva Dukljanima (Dioklicijanima), objašnjavajući da su ime dobili zbog toga što su naselili oblasti oko rimskog grada Duklje. O prošlosti Dukljana tokom VII i VIII vijeka nema mnogo podataka. Početkom IX vijeka formirali su posebnu administrativnu oblast – kneževinu, koja je u potpunosti bila podređena vizantijskoj upravi. U drugoj polovini IX vijeka stanovništvo Duklje je zasigurno hristijanizovano. Slovensko stanovništvo Crne Gore izgradilo je osobenu formu društvene organizacije, iz koje će u srednjem vijeku nastati pleme. Ovaj tip društvene organizacije bio je dominantan u njenom kontinentalnom dijelu, dok je u Primorju dominiralo gradsko komunalno uređenje. Na prostoru Crne Gore rano je formirana i crkvena organizacija, koja se prvi put pominje u V vijeku. Bila je to Dukljanska biskupija. U vrijeme intenzivne hristijanizacije doseljenih Slovena (Dukljana), krajem IX vijeka, Dukljanska biskupija je uzdignuta u rang nadbiskupije, a pod jurisdikcijom dukljanskog nadbiskupa bila je ne samo Duklja, već i Srbija, Bosna, Travunija i Zahumlje. U XI vijeku ona je uzdignuta u rang nadbiskupije. Zbog toga što je njeno sjedište bilo u Baru, ona je dobila naziv Dukljansko-barska ili samo Barska nadbiskupija. U vrijeme raskola u hrišćanstvu (1054), Dukljansko-barska nadbiskupija se priklonila katoličanstvu. Katoličanstvu je pripadalo i cjelokupno stanovništvo na prostoru Crne Gore. Početkom XIII vijeka na prostoru Crne Gore formira se institucija Pravoslavne crkve. Tada Sava Nemanjić, prvi arhiepiskop autokefalne Srpske pravoslavne crkve, osniva Zetsku episkopiju (1220). U vrijeme njenog osnivanja, dukljanska država se već skoro pola vijeka nalazila pod vlašću srpske države Nemanjića. I pored činjenice da je u nemanjićkoj državi pravoslavlje bilo državna religija, njegovo širenje na prostoru Crne Gore teklo je postepeno. Tokom XIII vijeka taj proces bio je tek neznatno odmakao, da bi u prvoj polovini narednog stoljeća, pod pritiskom države, širenje pravoslavlja uzelo maha. Tek početkom XV vijeka pravoslavlje je bila dominantna konfesija na prostoru kontinentalne Crne Gore. Sjedište institucije Pravoslavne crkve na prostoru Crne Gore (Zetske episkopije) bilo je najprije na poluostrvu Prevlaci (kod Tivta), u Manastiru Sv. Mihaila, a zatim u Prečistoj Krajinskoj, na obali Skadarskog jezera. Sredinom XV vijeka Zetska episkopija je dobila status mitropolije. Od 1484. zetski mitropolit nalazi se u Bogorodičinom manastiru na Cetinju, koji je podigao crnogorski vladar → Ivan Crnojević. Naziv Zetska mitropolija ubrzo će biti promijenjen u Cetinjska mitropolija, prema mjestu njenog sjedišta. Na prostoru Crne Gore slovenska plemena su u IX vijeku stvorila državnu organizaciju. U vrijeme kada je nastala kao država, njeno ime bilo je drugačije, a svoje sadašnje ime – Crna Gora, dobila je u drugoj polovini XV vijeka. Prvo ime za državu koju su u IX vijeku stvorili Crnogorci bilo je Duklja (Dukljanska država). U vrijeme kada preci Crnogoraca naseljavaju teritoriju današnje Crne Gore, na tom prostoru već je vjekovima živjelo ilirsko pleme Dokleati, po kojima je čitava oblast, pa i grad Duklja, dobila ime. Tako su preci Crnogoraca prisvojili naziv koji su zatekli. Naziv Duklja za prvu crnogorsku državu, odnosno prostor od rijeke Drima do Kotora, i od Jadranskog mora do rijeke Tare, upotrebljavan je do XIII vijeka. Budući da je od kraja XII vijeka Duklja bila pod vlašću Srbije, naziv Duklja je zbog političkih razloga postepeno nestajao iz zvanične upotrebe. Od tada se za ovaj prostor upotrebljava ime Zeta. Naziv Zeta se prvi put pominje oko 1080. i to u jednom vizantijskom istorijskom spisu, kao geografska oblast (Zenta). U XII vijeku naziv Zeta upotrebljavao se za oblast koja se prostire između Grblja, Čeva i rijeka Morače i Bojane. Već u XIII vijeku Zetom se nazivao prostor od Boke Kotorske do rijeke Bojane i Drima, kao i od Ostroga do Podgorice i Skadarskog jezera. Zeta je tako postalo novo ime za Duklju, odnosno nekadašnju teritoriju dukljanske države. Ovaj naziv imaće i nezavisna crnogorska država koja je ponovo obnovljena u XIV vijeku. Krajem XIV vijeka ustaljuje se podjela na Gornju i Donju Zetu. Gornju Zetu činio je prostor između Lovćena, Sutormana, Skadarskog jezera, rijeke Zete, Ostroga, Grahova i Kotora, dok se Donja Zeta prostirala od poluostrva Luštice do rijeke Bojane. Donja Zeta obuhvatala je Grbalj, Paštroviće, Barski kraj sa Crmnicom i čitavom oblašću Rumije, Ulcinj i Zabojanu (prostor između Skadarskog jezera, Rumije i Bojane). U drugoj polovini XV vijeka naziv države Zeta biće promijenjen u Crna Gora. Osnovni razlog što je do te promjene došlo je taj što su do početka druge polovine XV vijeka većinu oblasti koje su činile zetsku državu zauzeli osvajači, pa je od nekadašnje velike države ostao slobodan jedino prostor između Skadarskog jezera i Lovćena. Budući da se taj prostor nazivao Crnom Gorom, čitava država dobila je ovo ime. Od osamdesetih godina XV vijeka sve češće se za državnu oblast, umjesto naziva Zeta, koristi naziv Crna Gora. Prvi pomen Crne Gore, za geografski lokalitet u blizini Skadarskog jezera, naveden je u povelji iz druge polovine XIII vijeka. Geografski pojam Crna Gora ili Montenegro, koji se uglavnom odnosi na prostor između Lovćena i Skadarskog jezera, javlja se u mletačkim izvorima polovinom XIV vijeka, a nešto kasnije u dubrovačkim i kotorskim dokumentima (1376, odnosno 1397). Prvi dokaz da su slovenska plemena imala državnu organizaciju na teritoriji današnje Crne Gore (kneževinu) potiče iz IX vijeka. O tome svjedoči pečat dukljanskog kneza Petra, koji je imao natpis – „Petar arhont Dioklije”. Tada je Duklja zasigurno priznavala vrhovnu vlast Vizantijskog carstva, da bi u X vijeku stekla potpunu nezavisnost. Krajem X vijeka, Dukljom je vladao knez → Vladimir Dukljanski. Poslije njegove smrti, Duklja se ponovo našla pod vlašću Vizantijskog carstva. U vrijeme vizantijske vlasti u Duklji, početkom XI vijeka, jedan od vizantijskih namjesnika bio je i knez → Vojislav, brat od strica kneza Vladimira, a možda i Vladimirov brat. Pod njegovim vođstvom podignut je ustanak i Duklja se tridesetih godina XI vijeka oslobodila vlasti Vizantije. Njena nezavisnost nije dugo trajala. Vizantija je 1035. ili 1036. uspjela ponovo da pokori Duklju, a Vojislav je zarobljen i odveden u Carigrad. Na ko zna koji način Vojislav je uspio da se oslobodi zarobljeništva, vjerovatno 1039, i da dođe u Duklju. U Duklji je podigao ustanak i ponovo oslobodio zemlju od vizantijske vlasti. Uslijedila su dva vizantijska pohoda, ali je Duklja uspjela da sačuva nezavisnost. Knez Vojislav je uspio ne samo da očuva nezavisnost države, već i da je teritorijalno proširi. Pored državnog središta koje je činio prostor od mora do gornjeg toka Morače, i od Bojane do Budoša, Duklja se proširila do Neretve, tako da su u njenom sastavu bili Travunija i Zahumlje. Knez Vojislav bio je i osnivač prve crnogorske srednjovjekovne dinastije – Vojislavljevića. Nakon njegove smrti, četrdesetih godina XI vijeka, Vojislavovih pet sinova dobilo je po jedan dio državne teritorije na upravu, ali je vrhovna politička vlast u Duklji pripala njegovoj udovici i njihovom najstarijem sinu Gojislavu. Njihova vlast nije dugo trajala, jer je Gojislav ubrzo ubijen, a njegova majka je umrla. Poslije njene smrti, na čelo dukljanske države došao je njen mlađi sin → Mihailo Vojislavljević. On je stupio na prijesto oko 1046. godine. Kao vladar, uzeo je za sebe kraljevsku titulu, koju mu je priznao rimski papa. Kralj Mihailo Vojislavljević umro je oko 1082. godine. Naslijedio ga je sin → Bodin Vojislavljević. On je ubrzo zauzeo Rašku i Bosnu, da bi oko 1085. napao i osvojio Drač. Kralj Bodin umro je oko 1108, a na čelo Duklje došao je njegov sin Mihailo, koji je ubrzo svrgnut s prijestola. Navodno je narodnom voljom za kralja izabran Dobroslav, polubrat kralja Bodina. Ni on nije dugo vladao, jer su se protiv njega pobunili njegovi rođaci Gojislav i Kočopar. Uz pomoć raškog župana Vukana, Kočopar je napao na kralja Dobroslava. U bici na rijeci Morači, vojska Kočoparova i Vukanova porazila je trupe kralja Dobroslava, a njega zarobila. Novi kralj Duklje postao je Vladimir, unuk kralja Mihaila, oženjen kćerkom župana Vukana. Ovom promjenom na prijestolu, postao je dominantan raški (srpski) uticaj u Duklji. Nakon dužeg perioda unutrašnjih borbi, oslabljenu dukljansku državu osvojio je oko 1185. srpski župan Stefan Nemanja. U sastavu srpske države, kojom je vladala dinastija Nemanjića, dukljanska država bila je sve do šezdesetih godina XIV vijeka. Tada se na ovom prostoru osamostaljuje vlastelinska porodica Balšić, koja uspijeva da formira nezavisnu državnu oblast. Balšići će, kao druga crnogorska vladarska porodica, vladati Zetom nešto više od pola vijeka. U vrijeme kada Balšići preuzimaju vlast u Zeti, na čelu porodice bio je → Balša I Balšić. On je imao tri sina: Stracimira (umro 1372), → Đurađa I Balšića (umro 1378) i → Balšu II Balšića (poginuo 1385). Početkom 1362. Balšići su ovladali Drivastom, a zatim i Ulcinjem, da bi u isto vrijeme bezuspješno pokušavali da osvoje Kotor. Nakon osvajanja Drivasta i Ulcinja, Balšići su pokušali da osvoje i Drač. Tokom 1371. i 1372. Đurađ Balšić je zauzeo Dečane, Prizren i Peć, da bi nedugo nakon toga, zahvaljujući ženidbi Balše II kćerkom valonskog despota Jovana, Balšići dobili Berat i Valonu. Godinu kasnije, poslije sloma Nikole Altomanovića (1373), Đurađ je zauzeo i njegove oblasti prema Dubrovniku i Trebišnjici (Konavli, Dračevica, Trebinje), koje će ostati pod vlašću Balšića tek nekoliko godina. Ovim osvajanjima Balšići su postali najmoćniji oblasni gospodari. Država Balšića prostirala se od donjeg toka rijeke Maće do Dubrovnika i od Lovćena do Prizrena. U posjedu Balšića bili su primorski gradovi: Ulcinj, Bar, Budva, Cavtat, te Lješ, Danj, Drivast, Podgorica, Prizren, Peć. Granica države Balšića na sjeveru nije prelazila liniju Budoš – Maganik – Komovi – Mokra planina. Đurađ Balšić vladao je Zetom do 1378. godine. Nakon njegove smrti, na čelo države došao je Balša II, najmlađi Balšin sin. On je poginuo 1385. godine. Poslije njegove smrti sužava se teritorija države Balšića, a na vlast dolazi → Đurađ II Stracimirović Balšić. On je vladao do 1403, a naslijedio ga je sin → Balša III Balšić, koji je u to vrijeme imao tek 17 godina. Državnu teritoriju kojom je trebalo da vlada činila je Gornja Zeta (od Plavnice do Ostroga i od rijeke Zete do Lovćena i Sutormana), kao i primorski gradovi – Ulcinj, Bar i Budva. On je vladao do 1421. godine. Nakon smrti Balše III, Mlečani su krenuli u pohod na zetske primorske gradove. Za kratko vrijeme čitav prostor od Ulcinja do Kotora bio je pod mletačkom vlašću, a ubrzo se Republici predao i Drivast. Četrdesetih godina XV vijeka, u Zeti je osnažila vlastelinska porodica Crnojević, čiji je predvodnik → Stefan Crnojević stekao moć kao saveznik bosanskog vojvode Stefana Vukčića Kosače. Kada je Kosača izgubio premoć u Zeti, Stefan Crnojević se priklonio Mletačkoj republici, priznavši njenu vrhovnu vlast, a kasnije je sklopio sporazum i sa srpskim despotom Đurađom Brankovićem. Zahvaljujući ovim savezništvima, njegova moć stalno je rasla. Kao najmoćnija politička ličnost u Zeti, on je sa Mletačkom republikom sklopio sporazum kojim mu je dato zvanje vojvode i godišnja plata (1451). Na početku vladavine Stefana Crnojevića, teritoriju njegove države činio je prostor između Lovćena, Skadarskog jezera, Morače, Zete i Budoša. Skadar i čitavo Primorje od Kotora do Ulcinja bili su tada pod vlašću Mletačke republike. Granicu između države Crnojevića i Osmanskog carstva činile su rijeke Morača i Zeta, a planina Budoš bila je granica između države Crnojevića i hercega Stefana Vukčića Kosače. Već krajem 1464. ili početkom 1465. Stefan Crnojević je umro. Nakon Stefanove smrti, na čelo Crne Gore došao je njegov sin Ivan, čime je uspostavljena dinastička vlast porodice Crnojević. U vrijeme Ivana Crnojevića, granica države Ivana Crnojevića išla je od ostrva Vranjina, zatim rijekom Moračom do njenog spoja s rijekom Zetom, a potom rijekom Zetom do Ostroga i Budoša. Od Budoša granica je išla preko Pustog lisca do Crkvica, iznad Risna, a zatim planinskim vijencem prema Lovćenu. Sa Lovćena granica se spuštala prema Poborima, a od Pobora je išla ka moru. Otprilike na prostoru između Miločera i Svetog Stefana država Crnojevića je izlazila na more. Oblast Paštrovića, koja se pruža prema sjeveroistoku, i oblast Crmnice, koja izlazi na Skadarsko jezero, bile su samo pod nominalnom vlašću Crnojevića. Nominalna vlast Crnojevića bila je i nad Grbljem, gdje je crnogorski vladar imao svoje solane. Ivan Crnojević je umro 1490, a naslijedio ga je sin → Đurđe Crnojević. On će vladati kratko – do 1496. godine. Primoran od Osmanskog carstva, on će napustiti Crnu Goru. Njegov najveći državnički uspjeh bilo je osnivanje štamparije na Cetinju (1493) (→ Štamparija Crnojevića). Za vrijeme vladavine dinastijâ Vojislavljevića, Balšića i Crnojevića, crnogorska država nije imala stalnu prijestonicu, već se središte države stalno mijenjalo. U vrijeme Vojislavljevića, prijestonica Duklje bila je Prečista Krajinska na obali Skadarskog jezera, Prapratna (nedaleko od Bara), Kotor, Bar i Skadar, dok su u doba Balšića prijestonice bile Bar, Ulcinj, Skadar, Lješ, Budva, Ratac, Godinje. Vladari iz dinastije Crnojević najprije su imali prijestonicu u Žabljaku Crnojevića. Zbog opasnosti od osmanskih napada, morali su se povlačiti u unutrašnjost države, tako da su poslije 1478. svoju prijestonicu premjestili na Obod (Rijeka Crnojevića). Zbog istih razloga, Ivan Crnojević je 1482. napustio Obod i osnovao novu prijestonicu – Cetinje. Cetinje će biti crnogorska prijestonica sve do prvih decenija XX vijeka. Tokom srednjeg vijeka formiran je i osobeni tip društvene organizacije na prostoru Crne Gore. U vrijeme kada se formiraju trajne slovenske naseobine, na prostoru Crne Gore ustaljuje se polunomadski oblik stočarstva, tj. sezonsko kretanje stočara, pa su stočari tokom ljetnjih mjeseci napuštali svoja zimska staništa i gonili stoku radi ispaše u najbliže planinske oblasti, gdje su se i nastanjivali. Zajednica stočara, koja je na određenoj teritoriji obavljala svoju djelatnost i nad tom teritorijom imala zajedničko vlasništvo, činila je katun. Katun je „oblik socijalnog udruživanja stočara”, odnosno organizovana socijalna, ekonomska i demografska zajednica, a tek mnogo kasnije naziv „katun” će se isključivo odnositi na oblast ljetnje ispaše. Katun (cathone) kao zajednica stočara postojao je na Balkanu i prije dolaska Slovena. U srednjem vijeku katunska organizacija postojala je još kod Albanaca, Bugara i Srba, a zajednice koje su činile katun uglavnom su bile u rodbinskoj (krvnoj) vezi. Katun, kao zajednicu koja se bavi stočarstvom, mogla je činiti jedna ili više bratstveničkih skupina koje imaju zajedničkog pretka. Iz srednjovjekovnih katuna, tj. zajednica (družina) stočara koji su posjedovali određenu teritoriju i stalno živjeli na njoj, nastala je tokom XV vijeka nova socijalna zajednica – pleme. Na teritoriji koju smatraju svojom, predstavnici porodica ili bratstava počinju potpuno da upravljaju životom zajednice i štite njenu autonomnost, a zajednica svim svojim pripadnicima počinje da bude jedini garant imovinske i lične sigurnosti. Nesumnjivo da su plemena u Crnoj Gori formirana kao bratstveničke zajednice sa stvarnim ili fiktivnim pretkom ili kao „federacija bratstava” koja svoju povezanost temelji na svijesti o zajedničkoj sudbini. Ovako formirana plemena imala su, pored svijesti o zajedništvu i jedinstvene teritorije, i zajedničkog starješinu (knez, vojvoda) i institucije koje su bile izraz unutrašnje autonomije. Najznačajnije institucije crnogorskih plemena bile su: Plemenski sud i Plemenski zbor (skupština svih odraslih muškaraca). Plemenska organizacija bila je dominantna forma društvenog uređenja u kontinentalnom dijelu Crne Gore, dok je u njenom primorskom dijelu središte društvenog života bilo grad. Crna Gora je 1496. izgubila nezavisnost, postavši dio Osmanskog carstva. Ona je kao posebna oblast pripojena Skadarskom sandžakatu, dok je upravnu vlast imao subaša (vojvoda) sa sjedištem na Žabljaku Crnojevića. U zemlji je ostao Đurađev mlađi brat Stefan, koga su Osmanlije ubrzo protjerale iz Crne Gore (1499), pa je Crna Gora izgubila status posebne oblasti u okviru Skadarskog sandžakata. Nakon uspostavljanja vlasti u Crnoj Gori, Osmanlije nijesu narušile njenu plemensku strukturu, niti su ometale funkcionisanje plemenskih institucija (Zbora i plemenskih sudova). Svoj uticaj i ekonomsku moć zadržala je, u najvećoj mjeri, i najvažnija vjerska institucija na prostoru Crne Gore – Cetinjska mitropolija. Cetinjska mitropolija imala je slobodu vjerskog djelovanja i unutrašnju autonomiju, ali i posjede kojima je raspolagala u vrijeme Crnojevića. U vrijeme osmanske vlasti, ona je održavala ne samo duhovno, već i političko i teritorijalno jedinstvo crnogorskih plemena, odnosno Crne Gore, a njen mitropolit je, nakon odlaska posljednjeg svjetovnog vladara, važio za najznačajniju ličnost u zemlji. Kao dio osmanske države, Crna Gora je od početka XVI vijeka imala visok stepen autonomije i povlašćeni ekonomski položaj. Crnogorci su plaćali porez od jednog dukata po kući, a taj novac mogli su obezbijediti prodajom nekoliko ovaca. Imali su i obavezu da nekoliko nedjelja rade na solanama u Grblju. Zatim, imali su privilegiju da im porez sakupljaju samo činovnici koji su poslati od sultana, kao i da pomažu osmanskoj vojsci u pohodima samo ako ih u rat pozove sultan. Osmanska vlast dala je crnogorskim plemenskim starješinama pravo da mogu suditi manje sudske sporove. Početkom XVI vijeka teritoriju kontinentalne Crne Gore čini prostor između Skadarskog jezera, donjeg toka rijeke Morače, Zete, Budoša, Pustog lisca, Golog vrha, Lovćena i Rumije. Crnoj Gori su takođe pripadali Pobori, Brajići, Maine i Grbalj. Bio je to prostor od oko 2.000 km², na kojem je živjelo ne manje od 15.000 ljudi. Nešto kasnije, u popisu s početka XVII vijeka, navodi da Crna Gora ima 90 sela, 3.500 kuća i oko 8.000 vojnosposobnih muškaraca. Krajem XVII vijeka navodi se da na prostoru Crne Gore, tj. nekadašnje države Crnojevića, živi 12.500 stanovnika, a početkom XVIII vijeka ovdje je živjelo oko 20.000 stanovnika. Poslije uspostavljanja osmanske vlasti, na prostoru Crne Gore postojala je podjela na četiri nahije (župe): Katunsku, Riječku, Crmničku i Lješansku, a svaka nahija dijelila se na plemena. U Katunskoj nahiji bilo je devet plemena: Cetinjsko pleme, Njeguši, Ćeklići, Cuce, Bjelice, Ozrinići (Čevo), Pješivci, Zagarač i Komani. Riječka nahija dijelila se na pet plemena: Ceklin, Kosijeri, Dobrsko Selo, Ljubotinj i Građani. U Crmničkoj nahiji bilo je sedam plemena: Boljevići, Podgor, Brčeli, Dupilo, Gluhi Do, Sotonići i Limljani. Za razliku od Katunske, Riječke i Crmničke nahije, za Lješansku nahiju se smatra da nije podijeljena na plemena, već da je čitava nahija jedno pleme. U jednom etnografskom članku iz 1839. navodi se da Lješansku nahiju čine tri plemena: Draževina, Gradac i Buronje. Razvijena plemenska organizacija postojala je i izvan administrativne oblasti koju su Osmanlije nazivale Crnom Gorom, odnosno izvan oblasti koja je činila teritoriju države Crnojevića. Za plemena u ovim oblastima koristi se odrednica koja označava njihovu geografsku lokaciju (brdska, primorska) ili pripadnost administrativnoj cjelini (hercegovačka plemena). U brdska plemena ubrajaju se: Bjelopavlići, Piperi, Rovca, Morača, Vasojevići, Kuči i Bratonožići. U sjeverozapadnim i zapadnim oblastima današnje Crne Gore nalazi se oblast tzv. hercegovačkih plemena. U hercegovačka plemena ubrajaju se: Banjani, Riđani, Grahovljani, Pivljani, Drobnjaci, Šaranci, Jezerci, Nikšići, Trebješani, Rudinjani i Župljani. Između Grahova i Risna nalazi se pleme Krivošije, koje je nastalo doseljavanjem stanovništva iz susjednih oblasti. Krivošije su, za razliku od većine crnogorskih plemena, bile pod mletačkom vlašću. Pod mletačkom vlašću su od XV do XVIII vijeka bili i Paštrovići, plemenska zajednica u Crnogorskom primorju, koja se nalazi u priobalnom pojasu između Budve (rt Zavala) i Spiča (Dubovica). Paštroviće čini 19 sela i 12 bratstveničkih zajednica. Izvjesna obilježja plemenske zajednice imao je i Grbalj, srednjovjekovna župa između Budve i Tivta, koja se pominje krajem XIII vijeka. Grbalj čine četiri „knežine” (bratstveničke zajednice): Lazarevići, Ljubanovići, Bojkovići i Tujkovići. Četiri grbaljska kneza su sudila unutrašnje sporove, najprije prema običajnom pravu. Izgrađenu plemensku organizaciju u Crnogorskom primorju imali su i Mrkojevići, pleme čija se teritorija prostire između Jadranskog mora i planine Lisinj, nedaleko od Bara. Prvi put Mrkojevići se pominju 1409, i to u mletačkim izvorima. Od 1420. priznavali su mletačku vlast, koja im je potvrdila plemensku autonomiju, da bi krajem XV vijeka (1479) oblast plemena Mrkojevići zauzele Osmanlije. Krajem XVII vijeka pleme Mrkojevići je islamizirano. Tokom XVI vijeka dolazi do prvih sukoba između crnogorskih plemena i osmanske vlasti, a uzrok je bilo osmansko ugrožavanje ekonomskih privilegija crnogorskog stanovništva. Zbog ekonomske krize u Carstvu, okolni osmanski upravitelji pokušavaju da naplate više poreza od Crnogoraca nego što im je određeno sultanovom odlukom. Crnogorci se zbog toga bune i podižu oružane pobune. Crnogorska plemena koja su se sukobljavala s osmanskom vlašću nalaze spoljnopolitički oslonac u Mletačkoj republici, koja je sa Osmanskim carstvom često ratovala. Mletačka republika će zajedno sa Cetinjskom mitropolijom raditi na stvaranju antiosmanskog pokreta u Crnoj Gori. Od 1603, kada dolazi do većeg sukoba između Crnogoraca i skadarskog Ali-paše na Lješkopolju, pa sve do četrdesetih godina XVII vijeka, crnogorska plemena vodiće stalnu borbu za odbranu privilegija. Kada 1645. dođe do mletačko-osmanskog rata, većina crnogorskih plemena odlučiće da prihvati mletačku vlast. Još je veće bilo vojničko angažovanje Crnogoraca na strani Mletačke republike u vrijeme Morejskog rata (1684–1699), kada su crnogorska plemena svojim držanjem pokazala da ne žele da budu dio Osmanskog carstva. Kraj Morejskog rata podlovćenska Crna Gora dočekala je slobodna, i to sa cetinjskim mitropolitom kao političkim vođom. Od kraja XVII vijeka na čelu crnogorske borbe za očuvanje nezavisnosti i stvaranje države bio je mitropolit → Danilo Petrović Njegoš, koji je za mitropolita izabran 1697. godine. Mitropolitsko zvanje on će 1719. učiniti nasljednim u porodici Petrović Njegoš, čime će biti ustanovljena i četvrta crnogorska dinastija. Dinastija Petrović Njegoš vladaće Crnom Gorom do 1918. godine. Prema dužini vladavine, ona je najdugovječnija balkanska dinastija u novom vijeku. Mitropolit Danilo, rodonačelnik dinastije, uspostavio je političke veze sa Rusijom (1711) i ustanovio prvi organ natplemenske vlasti (1713). On je prvi crnogorski i balkanski vladar u novom vijeku koji je primljen u zvaničnu audijenciju kod jednog evropskog suverena. Aprila 1715. mitropolita Danila je u Sankt Peterburgu primio ruski car → Petar I Romanov (Petar Veliki). U zvaničnu audijenciju na ruskom dvoru primani su i Danilovi nasljednici – mitropoliti → Sava Petrović Njegoš i → Vasilije Petrović Njegoš. Od 1784. na čelu Crne Gore nalazi se mitropolit → Petar I Petrović Njegoš, četvrti vladar dinastije Petrović Njegoš. Pod njegovim vođstvom Crna Gora je izvojevala pobjede u dvije velike bitke sa vojskom skadarskog → Mahmut-paše Bušatlije (na Martinićima i Krusima). Nakon ovih bitaka, osmanska država je definitivno prihvatila i priznala činjenicu da je Crna Gora nezavisna, i od tada više nikada nije tražila bilo kakve dažbine od nje, niti je pokušavala da je vojnički pokori. Poslije ovih bitaka, teritorija crnogorske države je znatno uvećana pripajanjem susjednih plemenskih oblasti Bjelopavlića i Pipera. Nešto kasnije (1820) Crnoj Gori će biti pripojene i plemenske oblasti Morače i Rovaca. Za snaženje crnogorske države u XVIII vijeku značajno je bilo usvajanje zakona i ustanovljenje Praviteljstva suda crnogorskog i brdskog, izvršeno u vrijeme mitropolita Petra I Petrovića Njegoša. Mitropolita Petra I naslijedio je → Petar II Petrović Njegoš. Kao crnogorski vladar, Petar II Petrović Njegoš (1830–1851) nastavio je sa izgradnjom organa centralne državne vlasti. Instituciju Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog, koju je osnovao njegov prethodnik, on je preoblikovao u Praviteljstvujušći senat crnogorski i brdski, kao najviši sudski i upravni organ vlasti. Ustanovio je i sudsko-policijske organe – Gvardiju i Perjanike, a utvrđeni su i prvi državni simboli – grb i zastava (→ Crnogorski državni simboli ), uvedena državna odlikovanja i prvi pasoš. U vrijeme mitropolita Petra II, Crna Gora je potpisala sporazum sa Hercegovačkim pašalukom, kao i ugovor o razgraničenju sa Austrijom (1841), čime je indirektno priznata njena državna samostalnost od strane jedne velike sile. U vrijeme mitropolita Petra II teritoriju Crne Gore čine četiri nahije tzv. Stare Crne Gore (Katunska, Riječka, Crmnička, Lješanska) i plemenske oblasti koje se nazivaju Brdima: Bjelopavlići, Piperi, Rovca, Morača i manji dio Kuča. Otprilike je to prostor između planina Lole i Sutormana, te Skadarskog jezera i planine Budoš. Površina Crne Gore iznosila je oko 3.000 km². Tridesetih godina XIX vijeka, Crna Gora je mogla imati oko 80.000 stanovnika, a krajem četrdesetih od 90.000 do 100.000. Polovinom XIX vijeka dolazi do velike promjene u državnom razvitku Crne Gore. Odlukom Narodne skupštine 1852. razdvojene su svjetovna i duhovna (crkvena) vlast, koje su bile sjedinjene u ličnosti cetinjskog mitropolita. Crna Gora je tada dobila svjetovnog vladara – knjaza, i proglašena je za knjaževinu. Prvi crnogorski svjetovni vladar poslije Đurđa Crnojevića bio je knjaz → Danilo I Petrović Njegoš. Proglašenje Crne Gore za knjaževinu i Danila Petrovića za knjaza priznala je Rusija, što je bio indirektan način verifikacije njene državne nezavisnosti. Knjaz Danilo je izvršio reformu državne uprave, uredio položaj Pravoslavne crkve, proglasio Zakonik (1855). Zahvaljujući pobjedi nad osmanskom vojskom u Bici na Grahovcu (1858), Crna Gora je dobila međunarodno priznatu granicu sa Osmanskim carstvom, što ju je dovelo na korak do potpunog međunarodnog priznanja. Nakon Bitke na Grahovcu, ona je dobila i znatno teritorijalno proširenje. U njenom sastavu bile su nove oblasti: Grahovski kraj, Rudine, Uskoci, Župa Nikšićka, Lukovo, Gornje Lipovo, Gornji Vasojevići, te dio Drobnjaka i Kuča. Državna teritorija Knjaževine Crne Gore nakon ovih teritorijalnih dobitaka iznosila je 4.400 km², što je u odnosu na njenu pređašnju površinu uvećanje za 1.500 km². Crna Gora je krajem pedesetih godina XIX vijeka imala oko 125.000 stanovnika. Knjaz Danilo je ubijen u atentatu (1860), a na čelo Crne Gore došao je njegov sinovac → Nikola I Petrović Njegoš, koji je vladao do 1918. godine. Tokom njegove vladavine Crna Gora je unaprijedila institucije državne vlasti, prosvjetno-kulturne institucije, izgradila saobraćajnice i razvila privredu. Nakon pobjedonosnog rata protiv Osmanskog carstva (1876–1878), Crna Gora je dvostruko teritorijalno uvećana, a na Berlinskom kongresu (1878) (→ Berlinski kongres i Crna Gora) dobila je zvanično međunarodno priznanje i dvostruko uvećanje državne teritorije. Poslije Berlinskog kongresa, površina Crne Gore iznosila je 9.475 km², a pripao joj je dio Hercegovine s Nikšićkim krajem i okolnim plemenskim oblastima (Drobnjak, Piva, Uskoci, Šaranci, Jezera), te Duga i Oputna Rudina, zatim Kolašinski kraj i dio Gornjih Vasojevića, Zeta s Podgoricom, Spuž, Žabljak, priobalje Skadarskog jezera od Godinja do ostrva Tophala, odnosno masiv planine Rumije i Primorje od Bojane do rijeke Željeznice, sa gradovima Bar i Ulcinj. Poslije teritorijalnog proširenja, ona je imala više od 170.000 stanovnika, a njeni državljani postali su i stanovnici nepravoslavne vjeroispovijesti (muslimani i katolici), kojih je bilo nešto manje od 10%. Sticanjem zvaničnog međunarodnog priznanja, Crna Gora je dobila pravo da šalje i prima diplomatske predstavnike i od 1878. ona uspostavlja zvanične diplomatske odnose sa drugim državama. Od 1878. do 1905. uspostavila je diplomatske odnose sa Rusijom, Francuskom, Austrougarskom, Velikom Britanijom, Italijom, Osmanskim carstvom, Grčkom, Srbijom, Bugarskom, SAD, Njemačkom. Crna Gora je 1905. dobila prvi ustav, a naredne godine održani su prvi parlamentarni izbori. Na političkoj sceni dominirale su dvije političke stranke: Narodna stranka i Prava narodna stranka, obje formirane 1907. godine. Njen međunarodni ugled dodatno je porastao proglašenjem za kraljevinu, a knjaza Nikole za kralja (1910). Crna Gora je tada, prema podacima sa prvog zvaničnog popisa (1909), imala oko 320.000 stanovnika, iako se na osnovu drugih pokazatelja može utvrditi da je brojka preuveličana. Najviše stanovnika živjelo je u Nikšićkoj oblasti (oko 50.000), a najmanje u Primorsko-crmničkoj oblasti (oko 20.000). Najveći grad bila je Podgorica (oko 10.000 stanovnika), a zatim slijede: Cetinje (5.895), Ulcinj (5.381), Nikšić (4.086), Bar (3.513). U vjerskoj strukturi dominirali su pravoslavci, kojih je bilo oko 300.000, dok je muslimana bilo oko 10.000, a katolika skoro 5.000. Više od 80% stanovništva živjelo je na selu. Kraljevina Crna Gora je zajedno sa savezničkim zemljama (→ Balkanski savezi 1866–1912): Srbijom, Grčkom i Bugarskom, objavila rat Osmanskom carstvu (1912). U ovom ratu, koji je u istoriografiji poznat kao Prvi balkanski rat (→ Crna Gora u balkanskim ratovima 1912/13), njena vojska oslobodila je Polimlje i Potarje, odnosno Mojkovac, Berane, Bijelo Polje, Rožaje, Plav, Gusinje i Pljevlja, kao i dio Metohije (Peć, Đakovica). Aprila 1913. crnogorska vojska je zauzela Skadar, ali ga je pod pritiskom Austrougarske morala napustiti. Krajem juna 1913, napadom Bugarske na Srbiju, došlo je do početka Drugog balkanskog rata. U ovom ratu Crna Gora je stala na stranu Srbije, uputivši na prvu liniju srpsko-bugarskog fronta Dečanski odred od 13.000 vojnika. Rat je trajao do avgusta 1913. godine. Poslije završenih ratova, Crna Gora je dobila proširenje od oko 5.000 km². U njenom sastavu sada su bili: Malesija, dio Novopazarskog sandžaka i Metohije do Bijelog Drima, kao i gradovi: Bijelo Polje, Mojkovac, Berane, Pljevlja, Rožaje, Gusinje, Plav, Đakovica i Peć. Zahvaljujući teritorijalnom proširenju, Kraljevina Crna Gora dobila je i oko 240.000 novih podanika. Kao saveznica Rusije i Srbije, Crna Gora je avgusta 1914. objavila rat Austrougarskoj. Time je postala učesnica Prvog svjetskog rata (→ Crna Gora u Prvom svjetskom ratu), u kome je ratovala na strani sila Antante. Tokom prve ratne godine, njena vojska je ofanzivno djelovala prema teritoriji Austrougarske, a od kraja 1915. počinje austrougarski napad na Crnu Goru. Nakon velike crnogorske pobjede u Mojkovačkoj bici, crnogorska vlada je januara 1916. donijela odluku o raspuštanju vojske. Kralj Nikola i Vlada (→ Crnogorska vlada / Ministarski savjet Knjaževine/Kraljevine Crne Gore (1879–1916)) napustili su zemlju, nastavivši političko djelovanje iz Francuske. U Crnoj Gori je uspostavljena austrougarska okupaciona vlast. Okupacija je trajala do početka novembra 1918. godine. Najveći dio teritorije Crne Gore oslobodilo je organizovano domaće stanovništvo (komiti), a jedan dio vojska Kraljevine Srbije. Uz podršku srpskih trupa formirana je i privremena vlast, koja je organizovala fiktivne i nelegitimne izbore za poslanike koji je trebalo da odluče o budućem državnom statusu Crne Gore, odnosno o njenom ujedinjenju sa Srbijom. Grupa tako izabranih predstavnika održala je krajem novembra 1918. skupštinu u Podgorici (→ Podgorička skupština 1918), na kojoj je odlučeno da se kralj Nikola I Petrović Njegoš i njegova dinastija zbaci sa crnogorskog prijestola, te da se Crna Gora ujedini sa Srbijom u jednu državu pod dinastijom Karađorđevića, te da tako ujedinjena stupi u zajedničku državu Srba, Hrvata i Slovenaca. Time je Crna Gora prestala da postoji kao nezavisna država. Poslije odluke skupštine u Podgorici, srpski regent → Aleksandar Karađorđević je 1. decembra 1918. izdao proklamaciju kojom proglašava stvaranje Kraljevstva Slovenaca, Hrvata i Srba. Crna Gora je postala jedna od oblasti nove države, na čijem je čelu bila dinastija Karađorđević. U novoj državi živjelo je tada oko 12 miliona stanovnika, a nekadašnjih crnogorskih državljana bilo je oko 500.000. Država čiji je dio postala Crna Gora dobila je Ustav 1921. i podijeljena je na 33 oblasti, a jedna od tih oblasti (Zetska oblast) obuhvatala je i najveći dio nekadašnje Kraljevine Crne Gore sa Bokom Kotorskom. Kraljevina SHS promijenila je svoje administrativno ustrojstvo i ime 1929. godine. Novo ime za državu bilo je Kraljevina Jugoslavija, a umjesto podjele na oblasti uvedena je podjela na banovine. Jedna od devet banovina bila je i Zetska, sa sjedištem na Cetinju, koja je obuhvatala prostor nekadašnje Kraljevine Crne Gore. Život Crne Gore u Kraljevini Jugoslaviji prekinut je 1941, kada ona ulazi u Drugi svjetski rat (→ Crna Gora u Drugom svjetskom ratu). Njemačka i Italija napale su Kraljevinu Jugoslaviju, koja je kapitulirala nakon kratkotrajnog rata, a kralj i Vlada napustili su zemlju. Teritoriju Crne Gore zauzele su italijanske trupe i pod njihovim okriljem bila je formirana okupatorska vlast. Nekoliko mjeseci kasnije, pod vođstvom i u organizaciji KPJ, započele su pripreme za oružanu borbu. Do početka crnogorskog ustanka protiv okupatora došlo je 13. jula 1941. godine. Ustanak se brzo proširio, a ustanicima iz redova KPJ pridružile su se hiljade građana Crne Gore koji nijesu bili članovi ili simpatizeri komunističkog pokreta. Broj ustanika bio je veći od 30.000. Za kratko vrijeme ustanici su oslobodili trećinu Crne Gore. Uslijedila je italijanska kontraofanziva, pa su za nekoliko nedjelja ustanici poraženi. Krahom ustanka dolazi i do reorganizacije vojnih formacija koje su bile pod rukovodstvom KPJ. Početkom septembra 1941. formiraju se vojni odredi, koji će prerasti u partizanske jedinice, odnosno vojsku pod vođstvom KPJ. Partizanske jedinice vodiće rat za oslobođenje zemlje od okupatora, a stanovništvo Crne Gore će u ovim jedinicama masovno učestvovati. Posljednjih mjeseci 1941. formirana je još jedna vojna organizacija na prostoru Crne Gore, takođe od domaćeg stanovništva. Bila je to kolaborantska grupacija pod neformalnim nazivom Zelenaši, koja je bila pod italijanskim pokroviteljstvom. Tokom septembra i oktobra 1941. uobličava se i treća vojna formacija na prostoru Crne Gore, takođe sastavljena od domaćeg stanovništva, i takođe antikomunistički nastrojena. Bili su to Četnici, koji su, kao i Zelenaši, bili saveznici italijanskog okupatora. Partizanski pokret, koji je na prostoru Crne Gore bio dominantna vojnopolitička grupacija, bio je pobjednički u Drugom svjetskom ratu. Krajem 1944. oni oslobađaju najveći dio Crne Gore, a januara naredne godine čitava njena teritorija bila je slobodna. Poslije završetka Drugog svjetskog rata, dolazi do promjene političkog sistema u Jugoslaviji. Komunistička partija, koja je rukovodila oslobodilačkim pokretom, formira vlast i uvodi jednopartijski sistem, koji se naziva socijalističkim. Neprikosnoveni vođa nove države bio je Josip Broz Tito, lider KPJ i vođa oslobodilačkog pokreta u Drugom svjetskom ratu. Nakon oslobođenja, donesen je i novi ustav, kojim je Jugoslavija definisana kao federacija koju čini šest republika. Jedna od šest federalnih jedinica (republika) bila je i Crna Gora, kojoj je vraćeno njeno istorijsko ime. Prema novoj administrativnoj podjeli, Crna Gora je imala 13.812 km² i bila je najmanja jugoslovenska federalna jedinica. Ona je, kao i druge republike, imala svoju vladu i skupštinu (→ Vlada Crne Gore; → Skupština Crne Gore), a bila je ravnopravno sa drugim republikama zastupljena u federalnoj vlasti. Do decembra 1946. glavni grad Crne Gore je Cetinje, a od tada ulogu administrativnog središta dobija Podgorica, koja je preimenovana u Titograd. Crna Gora je decembra 1946. dobila i svoj ustav. Jugoslovenska država, čija je republika poslije 1945. bila Crna Gora, tri puta je mijenjala zvanični naziv. Najprije je njen naziv bio Demokratska Federativna Jugoslavija (1945), zatim Federativna Narodna Republika Jugoslavija (1945–1963) i napokon Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija (1963–1991). Shodno tome, i Crna Gora je mijenjala službeni naziv u okviru Jugoslavije: Federalna Crna Gora (1945), Narodna Republika Crna Gora i Socijalistička Republika Crna Gora. U Crnoj Gori je 1948. izvršen prvi poslijeratni popis stanovništva, koji je pokazao stanje društvenih struktura. Ukupno je u Crnoj Gori živjelo 377.189 stanovnika, što je činilo 2,4% stanovnika Jugoslavije. Izvan Crne Gore živjelo je još oko 84.000 Crnogoraca. Najveći broj živio je u Srbiji, a njegovo jezgro činili su kolonisti, njih oko 40.000, koji su se od 1945. do 1948. naselili u Vojvodini. Prema rezultatima popisa, u crnogorskim gradovima živjelo je oko 75.000 stanovnika, dok je odnos poljoprivrednog i nepoljoprivrednog stanovništva bio 75 : 25. U glavnom gradu Titogradu živjelo je 10.338 stanovnika. Crna Gora je tada imala 178.078 muškaraca i 199.111 žena. Prema popisu iz 1948, 26% stanovništva starijeg od 9 godina bilo je nepismeno, a bez školske spreme bilo je 215.646 stanovnika, dok je osnovnu školu završilo 126.487 građana Crne Gore. Višu školsku spremu imalo je 10.271 stanovnika. Crna Gora je 1948. imala oko 25.000 stanovnika zaposlenih u privrednim djelatnostima, dok su 37.739 građana Crne Gore bili službenici i namještenici. Na prvom poslijeratnom popisu stanovništvo se po prvi put izjašnjavalo i o svom nacionalnom opredjeljenju, dok je na svim prethodnim popisima iskazivalo samo konfesionalnu pripadnost. Nacionalnu strukturu Crne Gore činilo je 90% Crnogoraca (342.009), 5,2% Albanaca (19.425), 1,8% Srba (6.707), 1,8% Hrvata (6.808) i 0,1% Muslimana (387). Od tada pa do početka XXI vijeka nacionalna struktura Crne Gore biće promjenljiva. U vrijeme nestanka Jugoslavije (1991), u Crnoj Gori je živjelo 615.000 stanovnika, a od tog broja 61,8% su nacionalni Crnogorci, 14,6% Muslimani, 9,3% Srbi, 6,6% Albanci, 1% Hrvati. Prema rezultatima popisa iz 2011, u Crnoj Gori živi 620.029 stanovnika, od čega Crnogoraca 44,98%, Srba 28,73%, Bošnjaka 8,65%, Albanaca 4,91%, Muslimana 3,31%, Roma 1,01%, Hrvata 0,97%. Kada je riječ o konfesionalnoj strukturi, 72% su pripadnici pravoslavne vjeroispovijesti, 19% islamske i 3,4% katoličke. U Crnoj Gori je, kao i na teritoriji čitave Jugoslavije, 1990. ukinut jednopartijski sistem. Krajem 1990. u Crnoj Gori su održani prvi višepartijski izbori poslije 1945, a naredne godine Jugoslavija, kao zajednica šest republika, prestala je da postoji. Crna Gora je 1992. sa Srbijom formirala dvočlanu federaciju – Saveznu Republiku Jugoslaviju. Srpsko-crnogorska federacija je redefinisana 2002, kada je stvorena Državna Zajednica Srbija i Crna Gora, čija je Ustavna povelja usvojena naredne godine. Od kraja XX vijeka vladajuća partija u Crnoj Gori (Demokratska partija socijalista Crne Gore – DPS) teži obnovi crnogorske državne nezavisnosti, što postaje njen glavni programski zadatak. Sporazumom o stvaranju državne zajednice sa Srbijom (2002), Crna Gora je dobila pravo da nakon tri godine organizuje referendum o nezavisnosti. Ovo pravo Crna Gora je iskoristila 2006, kada je 21. maja održan referendum (→ Referendum o državnopravnom statusu Crne Gore), na kome su se građani izjašnjavali da li žele nezavisnu Crnu Goru. Shodno uslovima koji su joj nametnuti, utvrđeno je da je za odluku o nezavisnosti neophodno obezbijediti podršku 55% izašlih birača. Formirana su i dva referendumska bloka: suverenistički i unionistički. Na čelu bloka za nezavisnost bio je → Milo Đukanović, koji je 2003. ponovo izabran za predsjednika Vlade, dok je na čelu političke grupacije koja se zalagala za očuvanje zajedničke države sa Srbijom bio Predrag Bulatović, lider opozicione Socijalističke narodne partije Crne Gore (SNP). Referendum o državnopravnom statusu Crne Gore održan je pod kontrolom EU. Pravo izjašnjavanja na referendumu imalo je 484.718 glasača, a glasalo je 419.240 građana Crne Gore ili 86,5% od ukupno upisanih građana sa biračkim pravom. Prema izvještaju referendumske komisije, za državnu nezavisnost Crne Gore glasalo je 230.661 građana, dok je 185.002 bilo za očuvanje zajedničke države sa Srbijom. U procentima, 55,5% birača je podržalo obnovu državne nezavisnosti Crne Gore. Nakon verifikacije izvještaja referendumske komisije, Skupština Crne Gore je 3. juna 2006. donijela Odluku o proglašenju nezavisnosti Crne Gore. Uslijedila su priznanja crnogorske nezavisnosti od strane međunarodne zajednice. Nezavisnost Crne Gore priznale su vodeće države svijeta, kao i zemlje regiona. Crna Gora je ubrzo primljena u evropske asocijacije, a juna 2006. postala je i 192. članica OUN. Poslije obnove nezavisnosti, Crna Gora je započela proces evroatlantskih integracija. Krajem 2006. dobila je poziv da se priključi „Partnerstvu za mir” i da započne pregovore o prijemu u EU. Naredne godine potpisala je sa EU Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju, a 2010. dobila je status zemlje kandidata za članstvo u EU. Nakon toga, započeo je višegodišnji period pristupnih pregovora. Decembra 2015. ministri vanjskih poslova zemalja članica NATO-a uputili su poziv Crnoj Gori da postane članica ovog saveza. Juna 2017. Crna Gora je postala punopravna članica NATO-a.