Istorija fotografije u Crnoj Gori. Za razliku od drugih evropskih država, u kojima je razvoj fotografije bio podstaknut potrebama građanskog društva, početak fotografije u Crnoj Gori vezan je za inicijativu vladara Petra II Petrovića Njegoša. U periodu samog začetka fotografije, on je posjedovao dagerotipsku kameru, a tehniku njenog korišćenja uči njegov sekretar → Milorad Medaković, 1845. u Dubrovniku kod Antuna Dropca (1810–1882). Nakon „dagerotipskog perioda”, naša istoriografija ne bilježi pojavu novih fotografa, sem povremenog odlaska vladara i znamenitijih ljudi Crne Gore u inostrane ateljee. → Anastas Jovanović snima u Beču Njegošev fotografski portret i perjanike iz njegove svite (1851). Prvi evropski ratni fotograf → Rodžer Fenton snima Crnogorce na Krimu (1855); knjeginja Darinka se fotografiše u Dizderijevom (→ Dizderi, Andre Adolf) ateljeu u Parizu (1857); stranci fotografišu pejzaže – → Frensis Bedford 1862. snima Kotor; Džozef Sikelj 1863. snima Stari Bar; Jozef Vunč 1890. snima crnogorske motive za izložbu u Beču; novinski fotograf E. Bambocci snima Cetinje za L’Illustration (1896). Periodizacija istorije fotografije u Crnoj Gori prilagođena je istorijskim periodima vladavine trojice Petrovića, koji su se smjenjivali na prijestolu. Najplodonosnijii i najaktivniji period fotografskog stvaralaštva druge polovine XIX i prve polovine XX v. je tokom vladavine knjaza/kralja Nikole I, od 1860. do 1918. Motivi na fotografijama ovog perioda uglavnom su portreti, rjeđe pejzaži i ratovi, sem u periodu od 1912. do 1918. Profilisana su dva tipa fotografije: građanski i dinastički. Knjaževska, potom kraljevska porodica, i njeni pojedini članovi, prilikom putovanja u inostranstvo, posjećivali su desetak ateljea moskovskih, petrogradskih, firentinskih, rimskih fotografa, koji bilježe na poleđinama kartona i krunu crnogorskog dvora. Princeza Ksenija (→ Petrović Njegoš, Ksenija) kamerom bilježi svakodnevni život dvora. U albumima tadašnje crnogorske aristokratije srijeću se i ateljei iz raznih austrijskih, švajcarskih i francuskih banja i ljetovališta. Izum fotografije vezuje se za razvoj gradova i za narastanje građanskog duha, koji je u novom industrijskom, tehnološkom i ekonomskom miljeu tražio nove oblike umjetničkog izraza. Skoro cjelokupna fotografska produkcija u Crnoj Gori nastaje radom pojedinaca u domaćim ateljeima. Fotografija se tehnički usavršava i najraniji stalni fotografski ateljei javljaju se na Primorju, najviše u Herceg Novom i Kotoru. U vrijeme pronalaska fotografije, Boka Kotorska je bila pod drugom austrijskom vladavinom, pa se ovaj zanat razvijao paralelno sa razvojem u ostalim krajevima austrijske carevine. Prvi profesionalni atelje otvorio je → Nikola Andrović, početkom šezdesetih godina XIX v. u Herceg Novom. Slijedi atelje → Franca Laforesta i njegovih nasljednika u Herceg Novom, Tivtu, Kotoru; ateljei → Karla Vebera, → Rudolfa Smodlake, → Antonija Jelaske, Martinelija, Tondorfa, Marka Dabovića u Kotoru; ateljei Nikole Zara i Milana Dostinića, Atelje „Rembrant” u Herceg Novom; ateljei Pjetra Kuraice, Ota Ledera, → Josipa Šuljaka u Budvi; ateljei J. Schaftera, D. Spiegela i → Nikolе J. Nastićа u Pljevljima; atelje Frančeska A. Piciја u Ulcinju; ateljei Aleksandra K. Đinovskog, → Vasa Radulovićа, Kitke Martinenko, kasnije Perović, Atelje „Crnogorka” u Cetinju 1910, kasnije u Podgorici; ateljei → Đorđija Đorđevića, → Nikole Đonovića, → Marka Vujovića „Napredak”, St. Toškinovića, Marka Đukanovića, Đura Holzingera na Cetinju; ateljei → Branka Šobajića i Milića–Obrenovića u Nikšiću. Odlikuje ih veoma sužen izbor motiva. U ateljeskoj produkciji izrazita je dominacija portreta. Potrebe za drugim žanrovima, sa malim izuzecima, skoro da i nije bilo. Predio ili panorama, kao motivi, obrađivani su rјeđe, naročito u ranoj fazi fotografije, gdje je komplikovanost opreme otežavala snimanje u prirodi. Izdvajaju se pejzaži Engleza Frensisa Bedforda (1862), Andrović–Goldštajna (1875), Karla Vebera, Francа Laforesta, Nikole Đonovića. Pedesetogodišnjica, u sklopu obilježavanja godišnjice proglašenja Crne Gore za kraljevinu 1910, okuplja mnogobrojne inostrane fotografe, među kojima i → Rudolfa Mosingera. On snima panoramske snimke Crne Gore. Pejzaže bilježe i pasionirani planinari, putopisci, etnolozi, biolozi, geografi. Crnogorske planine, krš i stijene postali su omiljena tema i nacionalna ikona, pa dvadesetih i tridesetih godina XX v. Durmitor fotografišu etnolozi → Branimir i → Marija Gušić, → Radivoj Simonović, → Petar Ž. Petrović, → Svetozar Tomić, → Matija Murko. Istoriju fotografije gradili su i strani fotografi i oni koji su se doselili, što je bio čest slučaj u periodu zanatstva s kraja XIX i početka XX v. Tu su fotografije kneza Golicina Muravlina (1898); → Pjetra Marubija; Mikele Kela Kodelija (→ Marubi, Pjetro); → Nikole A. Idromena; stereoskopske fotografije → Františeka Kratkog (1900); piktorijalističke → Klare Siprel (1924–1926); Aleksandera Ketlija (1927) i → Idit Meri Daram (1900). Među sociološkim i antropološkim istraživanjima dostupne su fotografije snimljene od 1885. do 1910. → Antonija Baldačija; fotografije Karla Damana za Antropološko-etnografski album (1873–1876); kolekcija Alberta Kana u Parizu (1909–1931). Motivi su ruralna i urbana naselja, prizori iz svakodnevnog života, razne tradicionalne svetkovine i jubilarne proslave. Snimci se objavljuju kao prilog publikacijama, a doprinos su karakterologiji, studiji mentaliteta, folkloristici, muzikologiji, etnografiji i geografiji. Ratovi između 1912. i 1918. zabilježeni su na fotografijama Vasa Radulovića, → Samsona M. Černova, čeških ljekara dr → Vratislava Černija, dr Nehiba, dr Kvetoslava Merhauta i novinara i ratnog izvještača Franca Pavlika. Razmišljalo se o imidžu zemlje i učešću na inostranim izložbama: izložba u Liježu (1905); Balkanska izložba u Londonu (1907); angažovanje fotografa Edvarda Bejlija. Franc Laforest izlaže fotografije u Parizu 1900, Vaso Radulović izlaže u Beogradu 1911, a Prva zanatska izložba fotografije održava se u Podgorici 1925. U vrijeme Zetske banovine, tridesetih godina XX v. u Kotoru, radili su ateljei: „Foto Gruić”, „Radimir i Bjeladinović” i „Cirigović” (→ Cirigović, Luka). U Risnu Atelier „O. Weber”; Dimitrije Đukić i Stojan Trifunović u Ivangradu; Slavka Perović i Kitka Martinenko u Podgorici; Luka Cirigović i → Čedomilj Čedo Kušević u Herceg Novom; Stevo Čortomić, Dragoljub D. Ilić u Cetinju; → Savo J. Milić u Pljevljima. U sjevernoj Crnoj Gori pojavljuju se imena Božina Šoškić (Andrijevica, Plav, Murino) i Dimitrije Đukić i Stojan Trifunović (Ivangrad), a iz južnog dijela izdvaja se Josip Šuljak (Budva). U Herceg Novom i Đenovićima trogodišnju fotografsku školu 1935. i 1936. u svojim ateljeima vodili su ruski akademski slikar i fotograf Ivan Vasiljevič i → Feliks Laforest. Njihovi polaznici su: → Jovo Marić, → Anton Tonći Lukateli, → Stevan Stevo Lepetić, Aleksandar Sekulović, → Slavko Vukčević, Stevo Radović, koji će tek nakon završetka rata 1945. dostići svoj kreativni vrhunac. Tokom II svj. rata, ratna fotografija egzistira u univerzalnoj formi. Period 1941–1945. po svojoj likovnoj strukturi ne slijedi struje predratne fotografije, već ima autonoman razvoj i sopstvene karakteristike. U najtežim ratnim uslovima drugačija fotografska forma je proizašla iz simbioze nesavršene fotografske tehnike i snalažljivosti, hrabrosti boraca-fotografa. → Sekula Medenica, → Savo Orović, → Pavle Bojčević i Danilo Gagović čine okosnicu ovog perioda. Budući da nije postojala centralno organizovana fotografska služba, fotografije su motivisane isključivo ličnim pobudama boraca-fotografa. Poslije 1945. fotografija egzistira na planu socrealizma i kao takva podvrgnuta je tematskim stegama. Fotografi-amateri udružuju se u klubove radi unapređenja fotografije kao oblika umjetničkog izražavanja. Prvi foto-klub osniva se u Cetinju 1947, a Foto kino savez Crne Gore 1949. Savez sve do kraja sedamdesetih okuplja profesionalce i amatere. Nepostojanje formalnog, akademskog obrazovanja uslovilo je da su gotovo svi profesionalci proizašli iz amaterskog jezgra. Prva republička izložba fotografije u Podgorici održana je 1953. Diferenciranja u kvalitetu i kreativnosti radova dolaze od 1954, kada su ustanovljena zvanja majstora i kandidata majstora. Fotografija se razvijala u društvenim okolnostima drugačijim od onih u industrijski razvijenim zemljama. Stoga je i sam proces prelaska ovog medija iz nametnute uloge dokumenta ili hroničara u zasebnu umjetničku disciplinu tekao sporo i postupno. Pedesetih godina hrvatski fotografi → Milan Pavić i → Tošo Dabac razotkrivaju ljepotu krajolika i karakterističnost folklornih tipova ljudi iz naroda u crno-bijelim kompozicijama visokog stepena estetike. Šezdesetih i sedamdesetih svoj trag u jugoslovenskoj fotografiji ostavljaju → Milan Pešić, → Đorđe Popović, Jovo Marić. Aktivni su i fotografi: → Ivan Glibota, Đoko Mihailović, Dragan M. Labudović u Titogradu; dr Banjanin, Branko Martinović, Stanko Radulović na Cetinju; Leneš i Đorđe Nikolajev, → Anđelko Stjepčević i → Krsto Tomičić u Tivtu; → Momir Matović u Titogradu; → Milan Raonić u Nikšiću; kao i fotografi izvan Crne Gore: Uroš Vlahović, Dragiša Medenica, Sekula Medenica, → Stanoje Bojović, → Jozo Ćetković. Nekima od njih fotografija je baština, podsjećanje na prošlost; nekima je ona dokument, drugima je samostalno djelo, a trećima predložak za novu likovnu tvorevinu. Osamdesetih godina XX v. aktivni su fotografi: Ljubiša Stanković, Slobodan Prelević, Miodrag Golubin, Dragoljub i Milan Krgović, Dragoslav Joksimović itd. Duže izlagačko zatišje na crnogorskoj fotografskoj sceni prekinuto je i sa nekoliko grupnih izložbi studenata ALU sa Cetinja. Sve veći broj samostalnih izložbi fotografije raznih autora skreće pažnju na nekadašnju tradiciju ove umjetnosti. Svoju renesansu crnogorska umjetnička fotografija doživljava krajem devedesetih godina XX i početkom XXI v. osnivanjem Instituta za fotografiju na Cetinju 2001, kada crnogorski autori i umjetnici bilježe sve više nagrada na domaćim i međunarodnim izložbama: „Marubi 2003”, Tirana (2003); Bijenale arhitekture, Venecija (2004); „Ka Novom” u Kulturno-informativnom centru u Parizu u okviru pariskog mjeseca fotografije (2004); „In Montenegro”, dio programa Dana kulture Srbije i Crne Gore u Berlinu (2005); „EXPO Shangai 2010”, Šangaj (2010). Tretiranje kulture i društva kao medija/materijala i teme unutar fotografske prakse pokrenuti su i akademskim fotografskim obrazovanjem, čiji se najveći uticaj na mlađu generaciju umjetnika fotografa može sagledati kroz obrazovni rad prof. → Maje Đurić, → Steva Vasiljevića, → Lazara Pejovića, Balše Gobovića. Predmeti iz oblasti fotografije uvode se na fakultetima: → Fakultet likovnih umjetnosti Univerziteta Crne Gore na Cetinju (1998); → Fakultet vizuelnih umjetnosti Univerziteta Mediteran u Podgorici (2006); Fakultet dramskih umjetnosti Univerziteta Crne Gore na Cetinju (2006); → Fakultet umjetnosti (2012) i → Fakultet za dizajn i multimediju Univerziteta Donja Gorica (2013). Najmlađa generacija ponovo otkriva portret, akt ponekad reestetizovan, a služi se i postmodernističkim postupcima uz kompjutersku podršku.