Postvizantijski ishodi. Za bolje razumijevanje likovne umjetnosti Crne Gore u novom vijeku potrebno je imati u vidu likovno nasljeđe iz srednjeg vijeka, nastalo na njenom tlu. U dukljansko-zetskoj (od 1042) državi graditeljstvo je pod uticajem istočnih, ali i zapadnih umjetničkih shvatanja. Simbioza zasvedene preromaničke crkve s vizantijskom kupolom, u periodu od IX do XI v., dovela je do stvaranja crkvene građevine, koja je dobila regionalna obilježja, što daje za pravo da se takvo graditeljstvo nazove → Zetska graditeljska škola. Zetska Crkva Sv. Mihaila na Stonu (→ Ston na Pelješcu, Crkva Sv. Mihaila) i → Miroslavljevo jevanđelje su spomenici koji posjeduju likovne elemente vizantijskog porijekla. Umjetnost Zete ubrzo potpada pod duhovni i kulturni uticaj vizantijske dinastije Komnina (crkve: → Crkva Sv. Luke u Kotoru, 1195. i → Crkva Rize Bogorodice u Bijeloj, početak XIII v.). Kraj komninskog i pobjeda monumentalnog vizantijskog stila u umjetnosti Zete svjedoče freske Morače (1252) (→ Morača, manastir, Crkva Uspenja Bogorodice), Voljavca (→ Voljavac kod Bijelog Polja, Crkva Sv. Bogorodice) i Bogdašića (druga polovina XIII v.) (→ Bogdašići kod Tivta, Crkva Sv. Petra). Od zastupljenosti novog stila Paleologa su freske → Crkve Sv. Petra u Bijelom Polju i Đurđevih stupova kod Berana (→ Berane, Manastir Đurđevi stupovi, Crkva Sv. Đorđa). One se nijesu dotakle našeg primorja jer se tamo njegovao živopis kotorske slikarske tradicije (freske Duljeva, sredina XIV v.). Ubrzan proces uspostavljanja novih feudalnih odnosa započeo je dolaskom Osmanlija na prostor Balkana. Pojedine oblasti predvođene svojim feudalcima osamostaljuju se i nastoje da steknu potpunu nezavisnost, poručuju umjetnička djela prema svojim mogućnostima i shvatanjima lijepog. Nove istorijske okolnosti, koje su zahvatile Balkan nakon pada Vizantije (1453) i Despotovine (1459) pod osmansku vlast, jasno su nagovijestile cilj Mehmeda II – slom bosanske države. Padom Bosne (1463), njene jugoistočne oblasti kojima upravljaju Kosače izdvajaju se i osamostaljuju. Stefan Vukčić Kosača, nakon što je stekao titulu hercega, širi vlast na znatnom dijelu Zete. Ostaće da neprijateljstva s hercezima Balšići predaju u nasljeđe novoj zetsko-crnogorskoj dinastiji, a i Kotor je pao pod patronat Mletačke republike, čime je zetska država znatno smanjena i oslabljena. Kosače uspijevaju da stvore ne samo samostalnu oblast – Hercegovinu, nego i svoju umjetnost, koja je nikla na tradiciji i simbiozi raznih uticaja. To se ispoljilo u njihovim crkvama, koje danas jednim dijelom čine kulturnu baštinu Crne Gore. Nakon preobražaja kotorske slikarske škole i dalje se u Zeti – Crnoj Gori i Primorju njegovala tradicionalna umjetnost. U umjetnosti Crne Gore novog vijeka nije teško ne zapaziti jednu utkanu nit koja se isprela iz njenog srednjovjekovnog nasljeđa. Ona povezuje cjelokupno njeno umjetničko nasljeđe u novom vijeku i ukazuje na obilježja, koja ga čine specifičnim u istoriji umjetnosti balkanskih naroda. Posljednjih decenija XV v. Crnu Goru i njenu umjetnost zahvatila su renesansna strujanja. Ona su brzo usahla usljed novih istorijskih okolnosti. Crna Gora proglašena je sandžakom kojim je upravljao Skenderbeg (Staniša) Crnojević. U crnogorskom sandžaku poseban značaj imala je njena crkva, ugrožena zbog otimanja njenih posjeda odlaskom iz Crne Gore prijestolonasljednika Đurađa, sina Ivana Crnojevića, koji je svoju državnu vlast predao cetinjskom vladici Vavili. S druge strane, ekspanzivno širenje baroka u Primorju znatno je narušavalo vjerski suživot i toleranciju vjernika katoličke i pravoslavne vjere. Netrpeljivost je rasla, a to je za posljedicu imalo iseljavanje stvaralaca umjetničkih djela tradicionalnog stila i ikonografije. U potrazi za poslom, oni ga nalaze u zaleđu i dalje u Srbiji sve do Rusije i Svete gore.

Tradicionalno umjetničko stvaralaštvo Crne Gore u novom vijeku prošlo je kroz tri istorijska razdoblja. Prvo razdoblje vremenski je omeđeno padom pod osmansku vlast, a traje do obnove Patrijaršije u Peći (1557); drugo je omeđeno vremenom funkcionisanja obnovljene Patrijaršije (1557–1766), a treće karakteriše crkvena samostalnost Crne Gore (1766 – I svj. rata).

U pogledu umjetnosti, prvi vremenski interval bio je iz mnogo razloga nepodoban za umjetničko stvaranje. Ipak, u Crnoj Gori tada su nastala neka umjetnička djela zanimljivog stila i ikonografije tradicionalnog izraza. U tom pogledu, istočna Hercegovina je područje na kojem, po padu pod osmansku vlast, nastoji da se oživi vjersko, a time i umjetničko stvaralaštvo. Podižu se crkve koje svojim oblikom i konstrukcijom ponavljaju arhitektonska rješenja Zete i Primorja. Ta graditeljska praksa prenijeta je i u zaleđe posredstvom primorskih majstora. Jedan sačuvani ugovor u Dubrovačkom arhivu pominje kako su pripadnici plemena Riđana poručili kod majstora Radiča Obradovića da se Crkva Sv. Nikole sagradi u Grahovu 1499. za „29 zlatnijeh dukata” (→ Grahovo, Crkva Sv. Nikole). Crkva je uskoro nakon zidanja (1502) oslikana freskama koje su takođe izveli primorski majstori. U približno isto vrijeme podignuta je trobrodna bazilika sa kupolom bez kvadratnog postolja u Nikoljcu kod Bijelog Polja (→ Bijelo Polje, Manastir Nikoljac, Crkva Sv. Nikole). To je drugi arhitektonski tip tradicionalnog rješenja koji je uobičajen prilikom podizanja većine crkava. I ona je dobila zidne slike u oltaru u prvoj polovini XVI v. Kada je uspostavljeno funkcionisanje Patrijaršije u Peći (1557), umjetničke potrebe u obnovi njenih crkava pokrenule su njene uspavane stvaralačke impulse. Tada se nastojalo da se ponovi tematika i ikonografija starog slikarstva i to traje sve do njenog ukidanja 1776. U hercegovačkom Polimlju pojavljuje se jedna grupa zografa sa juga, kojoj je povjereno živopisanje Manastira Morača tokom sedamdesetih godina XVI v., a uz koju se osposobljavao pop → Strahinja iz Budimlje. Nakon razlaza sa njima, Strahinja se osamostalio i formirao svoju radionicu u Manastiru Sv. Trojice kod Pljevalja. Tada je, tokom devedesetih godina XVI v., sa pomoćnicima u cjelosti oslikao zidove manastirske crkve u vizantijskom stilu.

Obnova Pećke patrijaršije 1557. bio je događaj od presudne važnosti za veliku umjetničku obnovu. Crkva je preuzela ulogu organizatora umjetničkog života. Jedan broj manastirskih crkava u potpunosti je iznova sazidan (Piva), obnovljeni su i opremljeni neophodnim predmetima Nikoljac, Morača, Piva, Sv. Trojica Pljevaljska. Većina neanonimnih slikara potiče iz monaških ili svešteničkih redova (pećki monah → Longin, pop Strahinja iz Budimlje). Kult dva najuglednija svetitelja nije se gasio ni između propasti srpske države i obnove Patrijaršije, ali je tek poslije obnove 1557. dobio na zamahu. Razlozi su razumljivi: Sv. Sava je bio osnivač crkvene organizacije, a Simeon (Nemanja), vladar-monah, rodonačelnik dinastije. Grupa slikara, koja je živopisala Moraču sedamdesetih godina XVI v., dovršila je tih dana i živopis u Nikoljcu i oslikala nekoliko crkava – → Crkvu Sv. Trojice u Brezojevici kod Plava 1567, → Crkvu Sv. Đorđa u Podgorici i crkvu na Komu (→ Kom, manastir na Skadarskom jezeru). Ove anonimne slikare odlikuje crtačka nesigurnost i koloristička jednoličnost. Među njima bilo je darovitih zografa, što pokazuju freske oltarskog prostora u Nikoljcu i Dubočici (→ Dubočica kod Pljevalja, manastir, Crkva Sv. Nikole) iz 1565. Oni su posjedovali umjetničku zrelost i jasna stilska shvatanja bliska slikarskim idealima prve polovine XV v. Uporedo sa oslikavanjem zidnih površina Morače, započeo je rad na podizanju manastirske crkve Uspenja Bogorodice u Pivi (→ Piva, manastir, Crkva Uspenja). Nju je osnovao 1573. hercegovački mitropolit Savatije. Tih dana u Peći, Savatije je kod Longina poručio da za hram u Pivi uradi prijestone i druge ikone, koje i danas stoje na oltarskoj pregradi i horosu Crkve Uspenja. Od tada pa do 1639, kada je dovršen i postavljen monumentalni ikonostas, pivski manastir je s kraćim prekidima bio velika umjetnička radionica u kojoj su radili iskusni majstori, klesari, zidari, duboresci, ikonopisci, freskopisci i prepisivači knjiga – pored freskopisaca sa juga iz Grčke, koji su radili freske u naosu i oltaru manastirske crkve 1604–1606. U isto vrijeme, povjereno je popu Strahinji da freskama ukrasi pripratu manastirske crkve. Strahinja je oslikao samo svod priprate i nenadano prekinuo započeti posao. Vertikalni zidovi u priprati čekali su pune dvije decenije novog freskopisca. Stilske i ikonografske analize pokazale su da je taj živopis djelo kir → Kozme – Jovana, jednog od najboljih slikara postvizantijskog stila u novom vijeku (nastao 1626–1627). One su izvedene po uzoru najboljih fresaka moravskog slikarstva XV v. Pod uticajem Svete Gore, koja je u to vrijeme bila najznačajniji vjerski činilac u pravoslavnom svijetu, na ortodoksiju teoloških zamisli i stvaranje umjetničkih, naročito slikarskih djela, znatno su uticali slikari sa Krita, koji su bili u neposrednom dodiru sa umjetnošću Venecije, gdje je formirana jaka i brojčana grčka kolonija oko pravoslavne Crkve Sv. Đorđa. Tu je tradicionalni vizantijski stil znatno narušen amalgamisanjem zapadnoevropskih stilskih elemenata. Umjetnička aktivnost u Morači se intenzivno i kontinuirano odvijala od sedamdesetih godina XVI do sredine prve polovine XVIII v. Prvi slikar koji se potpisao na jednom djelu poručenom za Manastir Morača, u vrijeme njegove obnove, bio je Strahinja (ikona Hrista sa apostolima 1599–1600). Majstoru je bila povjerena izrada donjih zona ikonostasa i oslikavanje svoda proskomidije. Na moračkom ikonostasu zapisano je ime „drvorezbar vladika Georgije”. Izradu nedostajućih ikona na ikonostasu nastavio je → Đorđe Mitrofanović. Duborez krsta na ikonostasu i carskih dveri ublažio je duborezac deizisne ploče, koja će oslikana pomenute godine kompletirati moračku monumentalnu oltarsku pregradu. Slijedeći Strahinju i Đorđa Mitrofanovića, kir Kozma – Jovan ukrasio je svojim djelima više ikonostasa u Crnoj Gori (Pivi, Morači, Podvrhu). Kao briljantni ikonopisac i minijaturista pokazao se i u izradi zidnih slika koje se nalaze i u Pivi i u Morači. Veze kir Kozme – Jovana i Morače bile su prisne i čvrste, a to pokazuju svojim radovima njegovi sljedbenici → Radul i → Dimitrije Dimitar. U Morači se intenzivno i neprekidno radi kao u pravoj školi. Prvi pravi protomajstor u Morači bio je Strahinja, potom Đorđe Mitrofanović, pa Kozma – Jovan. Školu nakon njega vodi Radul, pa Dimitrije. Teško je prenebregnuti činjenicu da moračkoj školi nije dao svoj doprinos → Andrija Raičević, za kojeg se pretpostavlja da je u fresko-tehnici naslikao Hrista arhijereja i Bogorodicu u moračkoj priprati. Svi oni zajedno sa igumanima i bratijom nastoje da Morači vrate kraljevski izgled i slavu. Morački novi živopis, i pored svojih mana, osavremenjen je inovacijama primorskog porijekla, pa poslije renesanse nanovo zrači, formuliše se moračka ikonologija i to joj daje značenje umjetničke škole. Gledano u cjelini, morački majstori nastoje da odraze tradicionalni stil, ali on je znatno narušen elementima zapadnjačkog porijekla. Zapravo, vjekovni tradicionalni način slikanja osavremenjen je renesansno-baroknim obilježjima, dajući tom stvaralaštvu novo značenje i vodeći ga kraju svog bitisanja. Njega zaključuje po ostvarenju umjetničkog programa Radul i njegov đak i sljedbenik Dimitrije, koji prelaze u Primorje i zajedno rade zidne slike u Crkvi Sv. Trojice u Praskvici (1680/81). Radul je na svojim posljednjim djelima znatno narušio vizantijsku slikarsku tradiciju, unoseći u svoje slikarstvo elemente zapadnjačkog porijekla. → Daskal Dimitrije, osnivač → Bokokotorske slikarsko-duborezačke škole, po preseljenju iz Morače u Risan, svojim slikarstvom i ikonama svojih sinova snažno se suprotstavljao nastupajućem baroku u Primorju. Postvizantijski umjetnički tradicionalizam prvo se utopio i time znatno ublažio djelima nosilaca → Moračke slikarsko-duborezačke škole. Upornim nastojanjem protagonista ove škole tokom XVIII i XIX v. da se reafirmišu, tradicionalna vizantijska obilježja u slikarstvu bližila su se kraju svoga postojanja. Kao što Crnu Goru nije mogla zaobići viševjekovna borba za slobodu, i njena umjetnost neodvojiva je od tog razvojnog puta. Njena umjetnost iskovana je u razuđenom svijetu oblika i boja, ona je živopisnija od drugih, forma joj je plastičnija, a pripovijedanje narativnije. Regionalne umjetničke škole dale su prednost umjetničkom inovatorstvu, što karakteriše gotovo čitavu crnogorsku medijevalnu umjetnost. Na putu od konzervativizma djelâ bokokotorske slikarske škole ka avangardizmu slikarstva → Tripa Kokolje pojavili su se slikari pop → Simeon Lazović i njegov sin → Aleksije Lazović, koji su svojim slikarskim djelom unaprijedili umjetnost Crne Gore i doveli je do sredokraće puta postvizantijskog stila i modernog zapadnoevropskog shvatanja slikarstva u XVIII v. Posljednji pokušaj povratka tradicionalnom slikarstvu Crne Gore označilo je djelo zografa sa juga – rad majstora iz porodice Aspioti sa Krfa (→ Aspioti, Nikola) i → Đinovskih iz sela Galičnika kod Debra, koji su se nastanili u Podgorici 1892, izrađujući ikone na plehu za oltarske pregrade obnovljenih crkava u Knjaževini Crnoj Gori krajem XIX i početkom XX v.