Zetska graditeljska škola. Dominantna uloga Vizantije u srednjem vijeku na ortodoksnom i balkanskom istočnoevropskom prostoru nije preporođena nacionalnim osjećanjima kao u drugim zemljama pod Osmanlijama. Imajući u vidu postepeno iščezavanje „Vizantije posle Vizantije”, podjelu arhitekture u Zeti i Crnoj Gori s razlogom treba sagledavati kao jedinstven organizam nastao u dvjema epohama – srednjem i novom vijeku. Podjela na „vizantijsku i postvizantijsku” arhitekturu na vizantijskom duhovnom i kulturnom prostoru uglavnom ustupa mjesto nacionalnim „školama”. Prije nego se nazove predloženim naslovom, bilo bi cjelishodno osvrnuti se na zetske graditeljske oslonce, koji su traženi između Istoka i Zapada. Preromanička arhitektura Zete donedavno je sagledavana iz ugla hrvatske i srpske nauke o graditeljstvu i pored toga što u istoriji umjetnosti ona ima specifičan položaj. Nije sporno da su se arhitektonska rješenja Srbije i Makedonije oslanjala na vizantijske koncepcije crkvenog zdanja, ali istočnojadranska regija uglavnom se nastavljala na antičke, kasnoantičke i zapadnoevropske, s tim što se dubrovačko područje razvijalo u najtješnjoj vezi s crnogorsko-primorskim graditeljstvom. Zetska preromanika kretala se ukrštenim putevima i pojavila se ravnopravno s dalmatinskom preromanikom IX v., održala se i iskoračila dublje u XII v. kao romanika, a iz nje se prenijela u Rašku u vrijeme Stefana Nemanje (Đurđevi stupovi u Rasu, Sv. Nikola u Kuršumliji, Bogorodičina crkva u Studenici...). Time se zetskoj arhitekturi i pridaje važnost, priznaju se svojstva njene preromaničke i romaničke arhitekture. To potvrđuju spomenici od IX do XII v. na Zetskom primorju i u njegovom zaleđu, koji odaju uspjeli ikonografski i estetski vrijedan repertoar ranosrednovjekovne arhitekture u Zeti. Te spomenike iz doba preromanike, protoromanike i romanike na teritoriji Crne Gore izdvajamo u posebnu regionalnu skupinu sa zajedničkim karakteristikama, a to su: niska kružna kupola bez kvadratnog postolja koje u pojedinačnim slučajevima zamjenjuje produženo postolje upisanog transepta ili kružni horizontalni vijenac tambura – kružno postolje – trikonhosa u Crnoj Gori. Pratipovi ove skupine su trikonhosi u Doljanima kod Podgorice i onaj sa Topolice u Baru, oba iz VI v. Doljanski trikonhos je tipa trolista, a barski s tri konhe i prezbiterijem. Na doljanski tip će se nadovezati crkve trolisne osnove iz Zatona i Drivasta, koje su iz vremena zetske kraljevine (IX–XII v.). Obje imaju kontrafore. I crkva u Posniku kod Trebinja na bočnim stranama takođe ima kontrafore, a → Crkva Sv. Luke u Kotoru umjesto njih ima lezene na zidovima. Kontrafori kao lezene će se pojaviti krajem XII v. u → Crkvi Rize Bogorodice u Bijeloj, a pojaviće se i kasnije (Crkva Sv. Jovana Krstitelja u Kostajnici). Prezbiterijum barskog trikonhosa reafirmisan je u trikonhosima Bogorodice Krajinske u Ostrosu, crkvama Bogorodice u Stolivu i na Moračniku, Sv. Đorđu na Beškoj (→ Beška, manastir na Skarskom jezeru)i Tophali na Skadarskom jezeru. Specifičnosti koje posjeduju crkve ove skupine u zetskoj arhitekturi ishodi su zetskih traženja između Istoka i Zapada. U skupini zetskih kupolnih crkava razlikujemo dva tipa: podužni – bazilikalni i trikonhalni s kupolom, koja je kružna ili kvadratna, niska s malim prozorima ili bez njih. Kuponalnu konstrukciju nose parovi pilastara s kojih polaze lukovi prislonjeni uz podužne zidove i svodni luci kao podupirači i kupole i svoda. Tako unutrašnjost podužnih građevina u planu osnove daje sliku upisanog krsta. Skupinu podužnih crkava u Zeti čine: → Crkva Sv. Đorđa u Podgorici (IX i X v.), crkvica C na Ratcu kod Bara (XII v.), Crkva Sv. Luke u Kotoru (1195), Crkva Sv. Martina (→ Crkva Sv. Ane, Kotor, početak XIII v.) u Kotoru, → Crkva Sv. Petra u Bijelom Polju (između 1195. i 1199), Crkva Sv. Đurđa kod Berana (kraj XII ili početak XIII v.), Crkva Sv. Marije od Rijeke (→ Crkva Sv. Marije Koleđate u Kotoru (1221), Crkva Sv. Marije na Mljetu (kraj XII v.). Od njih – Sv. Đorđe u Podgorici, Sv. Petar u Bijelom Polju i Sv. Marija na Mljetu imaju kvadratne četvorostrane kupole, a Bogorodičina crkva u Bistrici i kotorske crkve (Sv. Luka, Sv. Martin i Sv. Ana) i mala crkva (Sv. Ilija kod Kotora) imaju čeone lukove, Sv. Luka plitke pilastre – lezene sa zapadne i južne strane. Kupola Sv. Marije na Mljetu sa svih strana ima i čeoni omotač dekorisan dubokim arkadama, koji takođe imaju Sv. Marija i Sv. Ana u Kotoru. I osmostrana kupola Sv. Marije u Kotoru je s prislonjenim lukovima. Ovoj skupini mogu se pridružiti i crkve s tri traveja: Bogorodičina crkva u Bistrici – Voljevac, kraj XII v.; → Sv. Pavle u Kotoru (1263); Bogorodičina crkva u Lužinama na Stonu (XIII v.) i Sv. Nikola mornar u Kotoru (XIV v.), koje nemaju kupolu, a po unutrašnjoj raščlanjenosti mogle su je imati. Trikonhosi na Skadarskom jezeru su kupolne crkve bez postolja, kako neke među njima posjeduju blage obrise ove arhitektonske konstrukcije: Bogorodica Krajinska (→ Ostros, Manastir Prečista Krajinska) (XI–XV v.); Starčevo (1376–1378) (→ Starčeva Gorica, manastir na Skadarskom jezeru); Sv. Đorđe – Beška (kraj XIV v.), Moračnik (→ Moračnik, manastir na Skadarskom jezeru) (poč. XV v.) i Tophale (XIV–XV v.), koje smo ranije pomenuli, ali ih ovdje navodimo po izrazito romano-gotičkoj konstrukciji. Sve imaju tri traveja, kupolu bez kvadratnog postolja, a neke i vijenac kao postolje kružnom tamburu. Ovi trikonhosi se nastavljaju na transepte iznutra sa polukružnim, a spolja sa pravougaonim konhama: Sv. Pavle kod Trebinja (druga polovina XI v.), → Sv. Toma u Prčanju (IX v.) i Sv. Marija u Duklji (IX v.), sa apsidom i bočnim nišama iznutra polukružnim, a spolja pravougaonim. One su sve u osnovi slobodnog krsta sa kupolom, kod Sv. Tome oslonjeni na četiri slobodna stuba, a u Sv. Mariji na duboke lukove, kakvi su i bili oslonci kupole trikonhalne Crkve Sv. Petra kod Trebinja. Vizantijski i zapadnoevropski trikonhosi i crkve slobodnih krakova krsta razlikuju se uglavnom po kupoli – kružnoj ili pravougaonoj i po konhama, koje su iznutra polukružne, a spolja pravougaone. Ovakva praksa u Zeti je iznjedrila ovo specifično rješenje. Zato su kupolni trikonhosi bez kvadratnog postolja regionalno obilježje trikonhonalnih crkava. Takvo rješenje imala je i → Katedrala Sv. Tripuna u Kotoru prije nego što se srušila u zemljotresu (1667), kao i manastir Crnojevića na Cetinju (iz 1484) (→ Cetinjski manastir). Građenje crkava s kupolom bez postolja bila je uobičajena praksa graditelja u Crnoj Gori i kasnije sve do početka XX v. Ovaj tip kupolne crkve živi u poznijem graditeljstvu Polimlja: Sv. Nikola u Bijelom Polju i Potarju (Dobrilovina, 1609) i Dovolja (prije 1683), a naročito u drobnjačkom plemenu (Podmalinsko, Petnjica, Duži). I manastirska crkva Sv. Bogorodice u Piperima takođe je ovog tipa. Ovaj se tip kupolnog hrama odrazio i na nekim manastirskim crkvama u Ovčarsko-kablarskoj klisuri i istrajava sve do početka XX. v., što potvrđuje desetak seoskih crkava sa područja Grblja koje imaju kupole kružnog oblika sagrađene bez kvadratnog postolja. Ovog tipa je i Crkva Krštenja Hristovog (1884) u Crkvicama (selo nedaleko od Vraćenovića). Podužne crkve, kao i trikonkosi, sa tri su traveja. Nad središnjim travejom uzdiže se kupola koju nose poprečni svodni i par prislonjenih lukova koji se oslanjaju na pilastre. Kupola je niska, završena kalotom prizmatičnog ili kupastog krova. Podužne crkve kao i trikonhonalne najčešće su s tri traveja. Ova dva osnovna tipa karakteriše jednostavno unutrašnje prostorno rješenje. Zidanje je kod oba tipa upotreba kamenih kvadera poređanih u redove jednake visine, ali se ugrađuju i kameni blokovi nejednake veličine. Ta praksa karakteristična je i za preromaničko graditeljstvo. Opeka nije upotrebljavana, a za kupolu i kalotu upotrebljavali su kamen ili sigu. Krovna prekrivka je od kamenih ploča. Redovna pojava za ovu skupinu crkava je naglašeno odvajanje podužnih zidova od svoda profilisanim kordonskim vijencem.

U zetskom graditeljstvu zapaženo je njeno gotičko graditeljstvo – škola. To su crkveni spomenici nastali od druge polovine XIII do sredine XIV v. Taj period označio je kraj romanike, ali ne i početak gotike u Zeti jer je ona u Zeti počinjala s crkvom u Menkama kod Bara, čiji je svod ojačan gotičkim lukovima sagrađenim u XII v. Područje ove gotičke škole obuhvata gotičke spomenike razvijane od Neretve do Drima u Albaniji. Gotičko graditeljstvo u navedenom razdoblju zaista čini cjelinu da se s pravom može nazvati Zetska graditeljska škola. Za to zasluge ima i srpska kraljica Jelena, supruga kralja Uroša I. Ona se osobito zalagala za podizanje katoličkih crkava i manastira u Zeti. Njenom podrškom i donatorstvom ohrabreni su franjevački i dominikanski kaluđerski redovi, koji se na istočnoj jadranskoj obali pojavljuju u prvoj polovini XIII v. Njima je kraljica Jelena već 1288. sagradila i predala na upotrebu četiri samostana u Kotoru, Budvi, Ulcinju i Skadru. Nešto docnije se u izvorima spominju opatije franjevaca u Drivastu i Svaču. Zasluge franjevačkih prelata – gotičke crkvene građevine podignute su u primorskim gradovima (Kotoru, Ulcinju, Baru i Draču), ali van gradskih zidina. Franjevci, a često i dominikanci, revnosni su prenosioci gotičkog stila ne samo u Zeti, nego i u ostalim djelovima Zapadne Evrope. U Zeti su bili prisutni i benediktinci, koji su u gradovima Zete od IX do XII v. imali vodeću ulogu misionara u kraljevstvu Vojislavljevića. Oni su zagovornici i graditelji velikih trobrodnih crkava. Takve trobrodne crkve u Zeti prvi su sagradili cisterciti, koji su inače pripadali benediktanskom kaluđerskom redu. Po svoj prilici, oni su podigli najstariju gotičku crkvu u Menkama kod Bara (XII v.). Cistercitski monasi podigli su crkve Sv. Srđa i Vakha na Bojani kod Skadra (→ Manastir Sv. Srđa i Vakha na Bojani) i Crkvu Sv. Đurđa u Baru, koja je sagrađena u romaničkom stilu. Gotičkog stila su crkve posvećene Bogorodici u Budvi i na Ratcu. Tog stila je i Crkva Sv. Stefana u Skadru. → Crkva Sv. Nikole u Baru je romano-gotičkog stila, a nju su sagradili monasi franjevačkog reda. Tipološki, crkve ove skupine po → Vojislavu Koraću sistematizovane su na: trobrodne crkve, jednobrodne crkve s polukružnom apsidom, jednobrodne crkve s pravougaonom apsidom i raški tip crkve modifikovan pod uticajem romano-gotičke arhitekture Primorja. U Zeti je rasprostranjen tip trobrodne crkve – tri broda po širini crkve i četiri traveja po dužini crkve. Kod ovog tipa tipične su apside koje su polukružne. Jednobrodna gotička crkva u Zeti ima dva varijeteta: crkve s polukružnom apsidom i crkve s pravougaonom apsidom. Korać je uočio modifikaciju raškog tipa crkve pod uticajem zetske gotičke arhitekture. Raški tip je prilagođen zapadnjačkoj trobrodnoj crkvi. S nestankom prozapadne naklonosti na dvoru Nemanjića u vrijeme vladavine cara Dušana, prestaje graditeljska djelatnost franjevaca. Zetsko graditeljstvo nastavlja da živi u Zeti i u Crnoj Gori i pod mletačkom vlašću i egzistira sve do kontrareformacije, kada se prekida sa srednjovjekovnom tradicijom. Ona u Primorju opstaje uz romaniku i njedri romano-gotički stil u Boki, koji ni u novom vijeku nije sasvim nestao.