Crkva Sv. Mihaila, XI v., Ston
Crkva Sv. Mihaila, kralj Mihailo na ktitorskoj kompoziciji, XI v., Ston
Ston na Pelješcu, Crkva Sv. Mihaila, arhitektura, slikarstvo, anonim (XI v.). Podignuta je na vrhu uzvišenja Gorica ili Sv. Mihailo u Stonskom polju u Hrvatskoj. Nema sačuvanih arhivskih izvora o gradnji crkve. Smatra se da je na uzvišenju Sv. Mihailo bio utvrđeni dvor, a da je crkva mogla biti dvorska kapela. Iako ima tumačenja da je crkvu sagradio zahumski knez Mihailo Višević, a obnovio dukljanski knez Vojislav, zastupljenije je mišljenje da je ktitor crkve dukljanski kralj Mihailo Vojislavljević (vladao 1046–1082). Crkva je jednobrodna, orijentisana u pravcu istok – zapad. Na zapadnoj strani završava se apsidom, iznutra polukružnom, a spolja četvrtastom. Dva para pilastara dijele prostor na tri traveja. Unutrašnji zidovi su raščlanjeni nišama. Nad centralnim travejom se uzdizala kupola. Zvonik, na pročelnom dijelu, sagrađen je istovremeno sa crkvom. Gornji djelovi crkve obnovljeni su 1928, a zapadno pročelje je rekonstruisano šezdesetih godina XX v. Crkva, zidana od lomljenog kamena i fragmenata opeke, bila je omalterisana. Fasade su oživljene lezenama i slijepim arkadama. Sačuvani fragmenti portala, tranzena i oltarske pregrade imaju preromaničke odlike. Fragment sa natpisom MIHAELUS datovan je i tumačen različito, u vezi sa ktitorom crkve i kao arhanđel Mihailo. Prema arhitektonskim karakteristikama, Crkva Sv. Mihaila pripada preromaničkoj skupini južnodalmatinskih, odnosno dukljansko-zetskih crkava XI v. Najbliže analogije ima sa crkvama Sv. Tome u Kutima (→ Kuti kod Herceg Novog, Crkva Sv. Tome) i Sv. Petra u Priku kod Omiša. Fresko-dekoracija sačuvana je na bočnim zidovima i u apsidi, a manji fragmenti na svodu istočnog traveja crkve. U prvoj zoni zapadne konhe sjevernog zida je ktitorska kompozicija. Ktitor, identifikovan kao kralj Mihailo, u svečanom odijelu, sa kraljevskom krunom zapadnog tipa, prinosi model crkve arhanđelu Mihailu, predstavljenom u okviru Strašnog suda. Njegov pandan je Sv. Đorđe, u zapadnoevropskoj aristokratskoj odjeći, s mačem i štitom u ruci. U apsidi je Prvi grijeh, a na svodu istočnog traveja Hristovo poprsje u medaljonu. U polukalotama niša prikazani su jevanđelisti, dok su u istočnom traveju bili likovi svetitelja, od kojih se prepoznaje Sv. Jovan Krstitelj. U cijelom slikanom programu predstavljene su figure neidentifikovanih svetiteljki. Ranoromaničko slikarstvo u Crkvi Sv. Mihaila najbliže analogije ima sa crkvama i exultet-svicima iz Južne Italije. Crtež je naglašen, izveden tamnom bojom, rustično, koloristički siromašno. Datuje se u osmu deceniju XI v. i predstavlja jedan od najranijih sačuvanih ansambala fresko-slikarstva na istočnoj jadranskoj obali.
Literatura: Lj. Karaman, „Crkvica Sv. Mihaila kod Stona”, Vjesnik Arheološkog muzeja u Zagrebu, 15/1 (1928), 81–115; C. Fisković, „Ranoromaničke freske u Stonu”, PPUD, 12–1 (1960), 33–49; R. Ljubinković, „Predstava Prvog greha u apsidalnoj konhi u crkvi svetog Mihaila u Stonu”, Zbornik Narodnog muzeja, IV (1964), 223–229; P. Mijović, „Romaničko zidno slikarstvo”, Istorija Crne Gore, II, Titograd, 1970, 224–227; I. Babić, „Bilješke o crkvi Sv. Mihaila u Stonu”, Peristil, 38 (1995), 15–22; I. Stevović, „O prvobitnom izgledu i vremenu gradnje Crkve Sv. Mihaila u Stonu”, ZRVI, 35 (1996), 175–195; R. Vujičić, Srednjovjekovna arhitektura i slikarstvo Crne Gore, Podgorica, 2007, 54–56, 195–198; R. Vujićić, „O crkvi Sv. Mihaila u Stonu”, Lingua Montenegrina, 4 (2009), 455–467; V. Babić, Freske u crkvi Svetog Mihaila u Stonu, Beograd, 2015; I. Tomas, „Nova promišljanja o crkvi Sv. Mihajla u Stonu”, Ars Adriatica, 6 (2016), 41–60; A. Čilikov, „Likovna umjetnost u doba Vojislavljevića”, Vojislavljevići, Zbornik radova, Cetinje – Podgorica, 2015, 81–93.
T. Koprivica