Crna Gora i Italija. U vrijeme stvaranja italijanske nacionalne države, krajem pedesetih godina XIX vijeka, kreatori spoljne politike Kraljevine Sardinije pokazivali su spremnost da u određenim okolnostima iskoriste vojne i nacionalne potencijale Crne Gore kao podršku svojoj vojnopolitičkoj diverziji na Balkanu (→ Balkan – političke granice), sračunatoj na slabljenje Austrije i uspješan završetak italijanskog nacionalnog ujedinjenja. Krajem 1861, sa posebnom misijom na → Cetinje je upućen major Adam Vranešević. Njegovu misiju knjazu → Nikoli I Petroviću Njegošu najavio je general Stefan Tir. Prema planu zajedničke akcije do početka maja 1862. general Tir je sa 8.000 mađarskih i italijanskih dobrovoljaca, u sadejstvu sa Srbijom i Grčkom, trebalo da uđe u Osmansko carstvo. Istovremeno, → Đuzepe Garibaldi je sa četiri divizije trebalo da se iskrca u Dalmaciji, a kao jedna od mogućih tačaka za iskrcavanje bio je predviđen Bar, što bi posebno povećalo značaj savezništva sa Crnogorcima koji bi djelovali u pravcu Skadra, odnosno Novog Pazara. Crnogorska spremnost za ovakve kombinacije je postojala. Vojvoda → Mirko Stankov Petrović Njegoš bio je spreman da obezbijedi 10.000 boraca za ovu akciju i da uputi izaslanike u Torino radi dogovora. Realizacija je izostala zbog francuskog i ruskog protivljenja, ali i kolebanja samih Italijana, prije svega premijera Betina Rikazolija, koji je, nasuprot kralju → Viktoru Emanuelu II Savojskom i Đuzepu Garibaldiju, poduhvat nazvao nerazumnim. Prilike u Crnoj Gori italijanska diplomatija opservirala je posredstvom svog konzulata u Skadru, koji je otvoren 1861, nedugo nakon proglašenja italijanske kraljevine. Prepoznavanje male knjaževine kao potencijalnog izvora balkanskih zapleta motivisalo je italijansku vladu da krajem novembra 1873. skadarskog konzula Bernanda Berija akredituje i kod crnogorskog knjaza. Svoje punomoćje Berio će na Cetinju predati tek u septembru 1874. godine. Mada se o tome službeno nije izjašnjavala, italijanska diplomatija je u ovo vrijeme Crnu Goru smatrala praktično nezavisnom državom. Izviješten od ministra spoljnih poslova da sličan stav imaju i neke od velikih sila, kralj Viktor Emanuel II je u maju 1873. u Rimu primio knjaza Nikolu kao nezavisnog vladara. Tokom Velike istočne krize (1875–1878) italijansko javno mnjenje pokazalo je velike simpatije prema Crnoj Gori. Iz Italije su dolazili dobrovoljci i skromna materijalna pomoć, na šta je svojim apelima i proklamacijama uticao i Garibaldi. On je crnogorskom knjazu uputio i svoje emisare J. Zgaralina i Đ. Vivaldija Paskvu. Knjaz je preko zajedničkog prijatelja → Evgenija Popovića molio Garibaldija da kod italijanskih vlasti olakša snabdijevanje Crne Gore i hercegovačkih ustanika oružjem. Italijanska vlada je iza prijateljske retorike ostajala rezervisana. Zbog ratnih okolnosti, konzul Berio nije mogao iz Skadra uspješno pratiti razvoj političkih i vojnih prilika u Crnoj Gori, pa je italijanska vlada kod crnogorskog knjaza, kao diplomatskog agenta, u julu 1876. akreditovala → Čezara Duranda. Na → Carigradskoj konferenciji ambasadora velikih sila (1876/77), italijanski predstavnik podlegao je austrijskom uticaju i, posmatrajući Crnu Goru kao eksponenta ruske balkanske politike, nije se saglasio da Crna Gora, po okončanju rata, dobije izlaz na more. Tokom krize, u italijanskoj diplomatiji preovladaće stav da strah od ruske pomorske baze u Crnoj Gori nije realan, ali da ga Austrougarska širi jer se plaši mogućeg italijanskog prisustva na crnogorskoj obali. Na Berlinskom kongresu (→ Berlinski kongres i Crna Gora) i prilikom sprovođenja njegovih odredaba, italijanska diplomatija demonstrirala je naklonost prema crnogorskim interesima. Nakon što je Crna Gora dobila zvanično međunarodno priznanje, Italijansko poslanstvo upostavljeno je 20. maja 1879. akreditovanjem Čezara Duranda u rangu otpravnika poslova. Zbog neadekvatnih stambenih prilika i klime, izbjegao je da se nastani na Cetinju, a za svoje boravište izabrao je Gruž. Tokom narednih decenija slično su radili i njegovi nasljednici na mjestu diplomatskog predstavnika na Cetinju: Likurgo Mačo (1883–1889), Frančesko Bjanki di Kastelbjanko (1889–1894), Fabio Sanminijateli (1894–1896), Frančesko Bjanki (1896–1901), Rikardo Bolati (1901), Luiđi Đerolamo Kuzani (1904–1906), Andrea Karloti (1907–1908), → Nikola Skviti (1908–1913), Lazare Negroto (1913–1915), Romano Avecana (1915–1918). Motivisana željom da se na Balkanu što prije uspostavi stabilan mir i eliminiše opasnost od izbijanja nove krize, Italija je posredovala između Crne Gore i Osmanskog carstva da se problem, nastao odbijanjem Porte da preda Crnoj Gori Plav i Gusinje, razriješi njihovom zamjenom za Hote i Grude. Oko ovoga se u proljeće 1880. kod osmanske vlade posebno angažovao italijanski ambasador Korti. Uprkos Portinom odugovlačenju i traženju načina da izigra svaki sporazum, pod pritiskom predstavnika velikih sila, u italijanskoj ambasadi u Carigradu, 12. aprila 1880, potpisan je preliminarni akt o korigovanju odredaba Berlinskog ugovora o razgraničenju Osmanskog carstva i Crne Gore. Ove izmjene potvrdili su 18. aprila i predstavnici velikih sila u Carigradu. Na molbu knjaza Nikole, prilikom utvrđivanja granične linije duž toka rijeke Bojane, italijanski predstavnici u međunarodnoj komisiji podržali su crnogorske interese. Durando je savjetovao crnogorsku vladu u toku njenih pregovora sa Austrougarskom o ingerencijama austrougarskih pomorskih vlasti na Crnogorskom primorju, koje su proisticale iz člana 29 Berlinskog mirovnog ugovora. Italijansko orijentisanje ka Sredozemlju i Africi, kao i opredjeljenje za savez sa Njemačkom i Austrougarskom, uticali su na smanjenje interesa za Balkan, pa i za Crnu Goru. Ipak, i dalje su opservirani njeni vojni i politički kapaciteti i uticaj u susjednim pokrajinama. Procjena da Knjaževina u slučaju rata može raspolagati sa 30 do 40.000 vojnika uticala je na odluku italijanske vlade da odobri školovanje crnogorskih mladića u vojnim zavodima u Italiji, računajući na njihovu buduću ulogu u vojnom i političkom životu Crne Gore. Prva grupa od 14 mladića upućena je u italijanske vojne škole 1882, a 1887. upućeno ih je još šest. Oni su se obučavali u alpskim i bersaljerskim (streljačkim) jedinicama i u vojnim zavodima u Modeni, Milanu, Torinu, Kazerti, Napulju, Pinerolu, Leku i Firenci. Kao što su italijanski diplomati pretpostavljali, po povratku u Crnu Goru ovi mladići imali su izuzetnu ulogu u organizovanju crnogorske vojske i školovanju njenog nižeg oficirskog kadra. Neki od njih obavljali su visoke državne funkcije i ostavili vidan trag u javnom i kulturnom životu Knjaževine. → Janko Vukotić, → Milutin Vučinić, → Mitar Martinović, Ivo Đurović, Mašan Božović, Radomir Vešović, → Andrija Radović, → Milutin Tomanović bili su ministri, a Andrija Radović, Mitar Martinović, Janko Vukotić i Milutin Vučinić bili su i predsjednici vladâ (→ Crnogorska vlada / Ministarski savjet Knjaževine/Kraljevine Crne Gore (1879–1916)). Na molbu crnogorskih vlasti, italijanska vlada uputila je u Crnu Goru, osamdesetih i devedesetih godina XIX vijeka, više italijanskih naučnika, a 1902. i 1903. i dvije naučne ekspedicije. Među njima se ističu imena Luiđija Baldačija, → Antonija Baldačija, Alesandra Martelija, Gvida Kore, Uga Vrama, G. B. Đatinija, Vinase de Renjija, Dantea Valjerija, Roberta Paribenija. Njihova istraživanja rezultirala su boljim poznavanjem prirodnih resursa: ruda, šuma, hidropotencijala, kao i kulturnog nasljeđa Crne Gore. Krajem devedesetih godina XIX vijeka, interes Italije za Balkan i Crnu Goru se povećava. Slom italijanske kolonijalne ekspanzije u Africi, nakon poraza u bici kod Adue 1896, bio je samo jedan od razloga za to. Političke tenzije na Balkanu 1896. i 1897. motivisale su Rusiju i Austrougarsku da usaglase svoje interese na ovom prostoru, što je budilo nezadovoljstvo Italije, dovedene u položaj da u balkanskim dešavanjima bude samo posmatrač. Predsjednik italijanske vlade Frančesko Krispi zainteresovao je 1895. italijanski kraljevski par za eugenetsku i političku oportunost orođavanja italijanske i crnogorske dinastije. Na cetinjskom dvoru ideja je prihvaćena sa entuzijazmom. Italijanski prijestolonasljednik → Viktor Emanuel III Savojski, princ od Napulja, zaprosio je princezu → Jelenu Savojsku u Moskvi, prilikom krunidbenih svečanosti ruskog cara → Nikolaja II Romanova. Ceremonija građanskog vjenčanja obavljena je 24. oktobra 1896. u balskoj dvorani Kvirinala, a vjerskog u Crkvi Santa Maria degli Angeli. Bračnim ugovorom od 11. oktobra iste godine isključena je mogućnost nasljeđivanja između dinastija Savoja i Petrović Njegoš. Knjaz Nikola je nakon orođavanja sa italijanskom dinastijom pokušao da intenzivira političke odnose između dvije države. U usmenoj i pisanoj komunikaciji sa kraljem Umbertom I, prijestolonasljednikom Viktorom Emanuelom, predsjednikom Vlade markizom Rudinijem i ministrom spoljnih poslova Viskonti-Venostom, ukazivao je na opasnost koja njegovoj zemlji, ali i Italiji, prijeti zbog ambicija Austrougarske da se iz Bosne i Hercegovine širi ka Sjevernoj Albaniji i odatle južnom obalom Jadrana. U ovom kontekstu, knjaz Nikola je još u decembru 1896. italijanskom poslaniku na Cetinju govorio o planu podjele osmanskih teritorija, prema kome je Crna Gora trebalo da zauzme sjeverni dio Albanije i dio Kosovskog vilajeta sve do Ohridskog jezera, dok bi Italiji pripao veći dio Južne Albanije. Ni ministar Viskonti-Venosta, ni drugi donosioci odluka nijesu željeli da se upuštaju u takve kombinacije. Na Cetinje je poslata poruka da je Italija zbog svog međunarodnog položaja i ugovora obavezana da se u balkanskim pitanjima sporazumijeva sa Austrougarskom i da jedino u tom okviru, u slučaju eventualnog spora Austrougarske i Crne Gore, može biti posrednik između njih. Predsjednik Vlade Rudini odgovorio je u ovom duhu na inicijativu knjaza Nikole iz decembra 1896, ali tek nakon pola godine. Italijani su izbjegavali bilo kakva izjašnjavanja o Crnoj Gori u pogledu eventualnog sloma Osmanskog carstva. Jedna od posljedica intenziviranja crnogorsko-italijanskih odnosa bilo je otvaranje Crnogorskog konzulata u Rimu, juna 1897, koji je septembra 1900. prerastao u Generalni konzulat. Vođenje konzulata povjereno je italijanskom državljaninu Evgeniju Popoviću, advokatu, publicisti i poznatom protivniku Trojnog saveza. U funkciji sve intenzivnijih trgovačkih veza dvije države tokom osamdesetih i devedesetih godina XIX vijeka, otvoreni su crnogorski konzulati u Bariju, Brindiziju, Napulju, Kataniji, Đenovi, Milanu, Veneciji, Bolonji, Masa Karari, Palermu, Bordigeri i Torinu. Konzulati u Rimu, Napulju, Bariju, Brindiziju i Bordigeri vremenom su dobili status generalnih konzulata. Od početka devedestih godina XIX vijeka, zbog komercijalne ekspanzije na prostoru Albanije, italijanska vlada je subvencionirala parobrodsko društvo „Pulja” da jednom sedmično održava vezu sa albanskim lukama i Barom. Od 1894. „Pulju” je subvencionirala i Crna Gora. Ugovor o trgovini i plovidbi između Italije i Crne Gore sklopljen je 28. marta 1883. na Cetinju, a ratifikovan avgusta iste godine. Avgusta 1892. dvije zemlje sklopile su Ugovor o izdavanju zločinaca između Knjaževine Crne Gore i Kraljevine Italije, a novembra 1900. i Ugovor o zaštiti prava svojine književnih i artističkih djela. Iako brak italijanskog prijestolonasljednika Viktora Emanuela sa crnogorskom princezom Jelenom nije doveo do neposrednog zaokreta u italijanskoj politici prema Crnoj Gori, uticao je na pojačano interesovanje italijanske javnosti za malu balkansku knjaževinu i dao značajan impuls međusobnim privrednim odnosima. Italijani će Crnu Goru prepoznati kao potencijalno uporište za svoju ekspanziju na Balkanu, odnosno kao vrata Balkana, kako je to formulisao jedan od najznačajnijih italijanskih balkanologa Antonio Baldači. Tokom prve decenije XX vijeka, ova činjenica će snažno uticati na odnos Italije prema Crnoj Gori. Zbog finansijske krize u kojoj se država nalazila krajem devedesetih godina XIX i početkom XX vijeka, crnogorske vlasti su grozničavo u evropskim kreditnim zavodima tražile sredstva za njeno makar kratkoročno ublažavanje. Tako je 1898. uzet kredit od Italijanske trgovačke banke iz Milana. Visoka nezaposlenost i ogroman odliv radne snage u inostranstvo uticali su da u periodu 1900–1901. crnogorske vlasti predusretljivo daju koncesije za otvaranje više industrijskih preduzeća braći Baldači – Antoniju i Đovaniju, ali ih oni, zbog nedostatka kapitala, nijesu realizovali. Od 1903. do 1909. Italija je, posredstvom kompanija koje je javno ili tajno subvencionirala, ostvarila snažan ekonomski i politički prodor u Crnu Goru i ovladala značajnim dijelom njene saobraćajne infrastrukture. Grupa privrednika, mahom iz venecijanske oblasti, okupljena oko Đuzepa Volpija i Pjera Foskarija, uspjela je početkom 1903. da od crnogorske vlade dobije niz koncesija za eksploataciju privrednih resursa, otvaranje industrijskih preduzeća i izgradnju saobraćajne infrastrukture. Oni su za kratko vrijeme organizovali Monopol duvana i u Podgorici do 1905. podigli modernu fabriku za preradu duvana. Uz pomoć italijanskih državnih subvencija, osnovali su akcionarsko „Barsko društvo” („Compania di Antivari”). Ono je na osnovu ugovora sklopljenog sa Crnom Gorom, 13/26. juna 1906, do kraja 1908. izgradilo 44 km dugu prugu uskog kolosijeka od Bara do Virpazara, a do 1909. u barskom zalivu modernu luku sa slobodnom lučkom zonom. Uz luku, na mjestu nekadašnjeg Pristana, prema urbanističkim planovima italijanskih inženjera, počeo se razvijati novi Bar. Na Skadarskom jezeru, na Virpazaru, Rijeci Crnojevića i Plavnici, „Barsko društvo” je izgradilo manje pristane i organizovalo jezerski saobraćaj, uspostavivši plovidbenu vezu i sa Skadrom. Od 1909. u njihovo vlasništvo prešla je i radio-stanica, koju je 1904. na Volujici kod Bara podigao Guljelmo Markoni, a koja je komunicirala sa stanicom „San Kataldo” u Bariju. Bila je to prva radio-stanica na Balkanu. Zahvaljujući njoj, ukinut je monopol austrougarske telegrafske mreže, preko koje je Crna Gora komunicirala sa svijetom. U Baru i Podgorici svoja predstavništva imalo je i „Istočno trgovačko društvo” iz Venecije. Akcionarsko društvo „Bravi” sklopilo je 1910–1911. sa crnogorskom vladom Ugovor o isušenju i eksploataciji Ulcinjskog polja. Koncesiona prava od njega je preuzelo poljoprivredno industrijsko društvo iz Đenove („Società agricola industriale per le bonifiche di Dulcigno”). U evropskoj političkoj krizi, nastaloj austrougarskom aneksijom Bosne i Herecegovine 6. oktobra 1908. (→ Aneksiona kriza), u velikoj mjeri su se podudarili interesi Crne Gore i Italije i uslovili njihovu intenzivnu diplomatsku saradnju. Knjaz Nikola uputio je u Rim krajem oktobra 1908. svoje izaslanike, → Lazara Tomanovića i → Jova Popovića, sa molbom da italijanska vlada podrži zahtjev Crne Gore za kompenzacijama, među kojima je najznačajnije bilo ustupanje Spiča Crnoj Gori i ispravka granice prema Hercegovini. Italijanski ministar spoljnih poslova Tomazo Titoni smatrao je da je adekvatna kompenzacija za Crnu Goru ukidanje člana 29 Berlinskog ugovora, kojim je ograničavan suverenitet Crne Gore u njenom primorju. Italijanska diplomatija posredovala je u traženju formulacije kojom je Crna Gora prihvatila aneksiju Bosne i Hercegovne kao svršen čin, dobivši zauzvrat pristanak Beča na aboliciju člana 29 Berlinskog ugovora, koji je iz ugla austrougarske diplomatije predstavljao ustupak Italiji i Rusiji. U sastavljanju note kojom je crnogorska vlada 6. aprila 1909. prihvatila aneksiju učestvovao je italijanski poslanik Nikola Skviti. Angažovanje italijanske diplomatije za ukidanje odredaba člana 29 Berlinskog ugovora predstavlja najpozitivnije iskustvo crnogorsko-italijanskih diplomatskih odnosa. U toku Aneksione krize, zbog crnogorskog bojkota austrougarske robe, značajno je povećana trgovinska razmjena sa Italijom. Zahvaljujući njenom novom statusu, barsku luku je u maju 1910. posjetila flota od osam italijanskih ratnih brodova pod komandom admirala De Orestisa i princa od Udina. U avgustu 1910. italijanski vladarski par posjetio je Crnu Goru i uzeo učešće u svečanostima povodom njenog proglašenja za kraljevinu i obilježavanja vladarskog jubileja Nikole Petrovića Njegoša. Ovom prilikom, otvoreno je i novo zdanje Italijanskog poslanstva na Cetinju, izgrađeno prema projektu braće Bagati–Valseki iz Milana. U izgradnji ovog i drugih reprezentativnih objekata na Cetinju učestvovali su brojni italijanski stručnjaci i radnici. Na Cetinju je 1910. otvorena i izložba na kojoj su prezentovani italijanski industrijski proizvodi i umjetnička djela. Druga decenija XX vijeka donijeće pogoršanje odnosa Italije i Crne Gore zbog njihovih ambicija da ostvare političku dominaciju ili teritorijalnu ekspanziju na račun albanskog etničkog prostora. Involviranost Crne Gore u nemire i bune Albanaca protiv osmanske vlasti, u periodu od 1910. do 1912, budila je zabrinutost i italijanske i ruske diplomatije zbog mogućnosti da crnogorska akcija izazove krizu balkanskih i širih razmjera. Nakon izbijanja italijansko-osmanskog rata (1911), kralj Nikola ponudio je Italijanima vojno savezništvo, što su u Rimu odbacili. Članstvo u Trojnom savezu obavezivalo je Italiju na očuvanje statusa quo na Balkanu. Tokom Prvog balkanskog rata (→ Crna Gora u balkanskim ratovima 1912/13) Italijani su u Crnu Goru poslali medicinsko osoblje i sanitarni materijal, a italijanska javnost je sa simpatijama gledala na oslobodilačku borbu Crne Gore i njenih saveznika. Sve do kraja decembra 1912. italijanska diplomatija bila je spremna da podrži crnogorske pretenzije na Skadar. Tokom mjeseci koji su prethodili izbijanju Prvog svjetskog rata (→ Crna Gora u Prvom svjetskom ratu), jula 1914, a pripremajući se za vojni i politički obračun sa Crnom Gorom i Srbijom u okviru svog prodora na Istok, austro-njemačka diplomatija nastojala je da sazna pod kojim uslovima bi u Rimu prihvatili određene teritorijalne promjene na Balkanu, a u okviru njih i mogućnost da se Crnoj Gori oduzmu masiv Lovćena i Primorje. U Rimu su smatrali da adekvatnu kompenzaciju predstavljaju Trst i Trentino, što je za Beč bilo neprihvatljivo. U vrijeme Julske krize (1914), italijanska diplomatija je bezuspješno pokušala da utiče da Crna Gora ostane po strani od austro-srpskog sukoba. Do ulaska u rat (1915), Italija je pregovarala sa oba zaraćena tabora, rukovodeći se načelom „svetog egoizma”, kako je to definisao predsjednik Vlade Antonio Salandra. Londonskim ugovorom od 26. aprila 1915. za prelazak na stranu Antante, pored neprisajedinjenih nacionalnih teritorija, iz sastava Austrougarske obećane su joj i južnoslovenske teritorije u Goriškoj, Istri i Dalmaciji. Prema istom ugovoru, u slučaju uspješnog završetka rata, Crnoj Gori je stavljeno u izgled dobijanje Boke Kotorske i dijela albanske teritorije. Posjedovanje važne pomorske baze od strane male Crne Gore nije ugrožavalo italijanske planove o budućoj hegemoniji na Jadranu, ali pripajanje Boke Kotorske i Crne Gore Srbiji ili nekoj uvećanoj južnoslovenskoj državi nije išlo u prilog ostvarenju pomenutih planova. U junu 1915. crnogorska vojska zauzela je Skadar, kako bi preko njegove luke Medova, Bojane i Skadarskog jezera obezbijedila snabdijevanje Crne Gore hranom i ratnim materijalom. Time je nakon Italije, Srbije i Grčke i ona povrijedila integritet Albanije, računajući i na kasnije anektiranje njenih teritorija zbog ekonomskih, strateških i dinastičkih razloga. Zauzimanje Skadra pogoršalo je odnose Crne Gore sa silama Antante, a pogotovo sa Italijom. Pod uticajem intriga nekih od Saveznika, u Rimu su bili ubijeđeni da je to urađeno na osnovu tajnih dogovora Beča i Cetinja, čiji će rezultat biti austrougarsko posijedanje Lovćena. Uslijedila je italijanska odmazda – izbjegavanje njene mornarice da obezbijedi transporte hrane i ratnog materijala za Crnu Goru. Glad i oskudica koji su harali zemljom katastrofalno su uticali na njenu sposobnost da nastavi rat. Ogorčen držanjem Italije, kralj Nikola ju je optužio za egoizam, neaktivnost i namjerno uskraćivanje pomoći Crnogorcima i Srbima kako bi iskoristila njihovu nemoć, osigurala dobit i zadovoljila ambicije na istočnoj obali Jadrana. Zato je nakon vojničkog sloma svoje zemlje, januara 1916, za sjedište crnogorske vlade u egzilu (→ Crnogorske vlade u egzilu (1916–1922)) izabrao Francusku. Na putu u egzil prošao je kroz Rim, u kojem se kao gost svog zeta Viktora Emanuela III zadržao samo nekoliko sati. Loši odnosi između dvije zemlje trajaće sve do jeseni 1916. godine. Zabrinuta zbog perspektive da na istočnim obalama Jadrana, na teritorijama na koje je pretendovala, za susjeda dobije veliku jugoslovensku državu, Italija je ponovo u političku igru uključila Crnu Goru, obećavajući njenoj vladi podršku za obnavljanje države. Međutim, kako nije željela da se konfrontira sa Francuskom i Rusijom, koje su otvoreno podržavale namjere srpske vlade da Crnu Goru priključi Srbiji, u Rimu su se uzdržavali od javnih manifestacija bliskosti sa crnogorskom vladom i kraljem. Ipak, procjena da demoralisanog kralja i njegovu vladu treba ohrabriti kako se ne bi odlučili na sporazum sa srpskom vladom rezultirala je u septembru 1916. posjetom kralja Nikole Italiji. Tom prilikom, kralj Nikola je sa Viktorom Emanuelom III obišao italijanski front. Dva vladara susrela su se ponovo, u septembru 1917, u Nejiu, prilikom posjete Viktora Emanuela III Francuskoj. U maju 1918. kralj Nikola je ponovo boravio u Italiji. Od dolaska na čelo vlade italofila Evgenija Popovića, u junu 1917, italijanska vlada je finansijski pomagala crnogorski dvor i vladu u Nejiu. Do kraja rata 1918. i u vrijeme Pariske mirovne konferencije (→ Pariska mirovna konferencija 1919–1920. i Crna Gora), italijanska diplomatija uspjela je da, ne preuzimajući obaveze prema crnogorskom kralju i Vladi, spriječi eventualni direktni sporazum crnogorske i srpske vlade. Držala je pitanje o opstanku crnogorske države otvorenim kako bi se njime poslužila kao objektom trgovine prilikom odlučivanja o pitanjima za koja je bila najviše zainteresovana. Odluka savezničke konferencije u Parizu da iz njihove namjeravane okupacije Crne Gore budu isključene italijanske i srpske trupe nije poštovana. Krajem oktobra i početkom novembra 1918. na teritoriju Crne Gore i u Boku Kotorsku ušle su, pored srpske, i francuska, britanska, američka i italijanska vojska. Italijani su svoje prisustvo pravdali potrebom da zaštite interese italijanskih preduzeće u Crnoj Gori. Italijanske trupe bile su smještene u Ulcinju, Baru, Virpazaru, na Krscu, u Kotoru i njegovoj okolini. Preko svojih tajnih agenata Italija je ohrabrila protivnike bezuslovnog ujedinjenja da pruže otpor novouspostavljenom stanju. Početkom januara 1919. izbio je → Božićni ustanak, a njegov politički vođa → Jovan S. Plamenac računao je na značajnu podršku Italije u oružju, hrani i logistici, ali je ona izostala. Crnogorcima koji su se nakon neuspjeha Božićnog ustanka sklanjali kod italijanskih posada u Skadru i Medovi omogućavano je prebacivanje u Italiju. Ministar → Sidni Sonino naredio je da se izbjeglice tretiraju kao italijanski saveznici. Oni su koncentrisani u mjestima Kave, → Gaeta i Formija. Njihov broj u martu 1919. iznosio je oko 1.000 i stalno se povećavao. Italijanska diplomatija nije željela da se u vrijeme Mirovne konferencije crnogorska vlada nađe u krizi i bez predsjednika. Pod njenim uticajem, kralj Nikola je za predsjednika nove vlade postavio Jovana S. Plamenca. Na sastanku predstavnika sila Saveznica, 12. januara 1919, Francuska je nametnula svoj stav da na Mirovnoj konferenciji ne bude zastupljena Crna Gora. Ni Italija, ni ostali saveznici nijesu podržali ovaj stav, ali se nijesu ni konfrontirali sa Francuskom, domaćinom Konferencije. Na sjednici komisije za teritorijalna pitanja, od 2. marta 1919, italijanski delegat De Martino tražio je da se utvrdi srpsko-crnogorska granica i insistirao na stanovištu svoje vlade da Crna Gora još postoji kao nezavisna država. Zalaganjem italijanske i britanske diplomatije omogućeno je crnogorskoj delegaciji, u sastavu: Jovan S. Plamenac, → Anto Gvozdenović i → Pero Šoć, da 5. marta 1919. istupi pred Vrhovnim vijećem Mirovne konferencije i od savezničkih vlada zatraži da, u skladu sa svojim brojnim deklaracijama i obećanjima, pomognu restauraciju Crne Gore, povratak njene legitimne vlade kako bi se u zemlji povratili ustavni poredak i normalan život. Ovim istupom „crnogorsko pitanje” samo je dotaknuto. Italijanska diplomatija nije ni željela da se ono u tom trenutku riješi već da ostane otvoreno do razrješenja sklopa problema koji je prepoznavala kao „jadransko pitanje”. Inicijativa italijanskog ministra spoljnih poslova Sidnija Sonina da saveznički admirali na Jadranu ispitaju uzroke pobune u Crnoj Gori bila je samo dio takve strategije. Italijani su prihvatili prijedlog američke delegacije iz januara 1919. da se savezničke trupe povuku iz Crne Gore i njenom narodu omoguće da se slobodno izjasni o svojoj budućnosti. Kako je Francuska sabotirala postizanje ostvarivog sporazuma o evakuaciji, italijanske posade povukle su se tek u junu 1920. godine. Da bi ohrabrili i konsolidovali crnogorsku izbjegličku vladu i njene pristalice, Italijani su preuzeli na sebe finansiranje crnogorske vlade i izdržavanje i opremanje jednog crnogorskog vojnog odreda u Italiji, o čemu su italijanski ministar rata, general Enriko Kavilja, i crnogorski generalni konzul u Rimu → Veljko Ramadanović potpisali tajni međudržavni ugovor – konvenciju, 30. aprila 1919. godine. Italijansko ohrabrivanje Božićnog ustanka, podrška vladi Jovana S. Plamenca i potpisivanje sa njom Ugovora o stvaranju i finansiranju vojne jedinice u Gaeti, koincidiraju sa periodom loših odnosa Italije i njenih saveznika na Mirovnoj konferenciji u Parizu. Potenciranje „crnogorskog pitanja” bilo je rezultat italijanskog nezadovoljstva odnosom Saveznika prema italijanskim interesima na Jadranu. Još od kraja 1919. u crnogorskom emigrantskom vođstvu strahovali su da bi se Italija mogla samo poslužiti „crnogorskim pitanjem” u pregovorima sa Beogradom. Predsjednik Plamenac zato traži podršku u Londonu (januar – mart 1920), gdje izaziva izvjestan interes javnosti, ali ne i promjenu britanske politike prema Crnoj Gori. Saznanje da od zvanične Italije neće dobiti adekvatnu podršku za nastavak diplomatske i oružane borbe za obnovu crnogorske države motivisalo je predsjednika crnogorske vlade da se jače povezuje sa onim italijanskim političkim krugovima koji su bili nepomirljivi protivnici jugoslovenske države. Plamenac je uspostavio kontakt sa Danunciom, vođom samoproglašene Riječke države. Sa njim je maja 1920. potpisao tajnu konvenciju o političkoj i vojnoj saradnji za rušenje jugoslovenske države i obnovu nezavisne Crne Gore. U junu 1920. vladu F. S. Nitija zamijenila je vlada Đ. Đolitija. Novi ministar spoljnih poslova → Karlo Sforca, kao bivši poslanik kod srpske vlade, imao je prema jugoslovenskoj državi pomirljiviji stav od drugih italijanskih političara. Obnovio je pregovore koji su rezultirali potpisivanjem Rapalskog ugovora 12. novembra 1920. godine. Mada se u tekstu Ugovora Crna Gora ne pominje, između strana potpisnica dogovoreno je da Italija uskrati podršku i gostoprimstvo crnogorskoj političkoj emigraciji i raspusti odred crnogorske vojske u Italiji. Sforca je već sredinom novembra tražio od vlade u Beogradu pismenu garanciju da pripadnicima crnogorske vojske iz Gaete neće praviti nikakve probleme nakon povratka u Crnu Goru, ali je nije dobio. Ministarstvo rata je u decembru 1920. zabranilo izbjeglim Crnogorcima ulazak u Italiju, a u martu 1921. crnogorski odred je razoružan i razmješten na više lokacija. Aprila 1921. predsjednik Plamenac pokušao je da od kraljice Jelene i dvora dobije podršku za Crnu Goru, koju je italijanska vlada sve otvorenije prepuštala njenoj sudbini. Kraljica Jelena, nesklona miješanju u politička pitanja, nije mogla uticati na promjenu italijanske politike prema Crnoj Gori, pogotovo što takvo angažovanje nije pokazala ni za života svog oca. Nova vlada Ivanoea Bonomija pitanje crnogorske emigracije u Italiji tretirala je obzirnije od prethodne. Obnovila je 1. septembra 1921. plaćanje subvencija predviđenih konvencijom iz 1919, ali nije odustajala od uklanjanja crnogorske emigracije iz Italije. Ministar vojni Gasparoto zadužen je da sa ministrom Šoćem postigne dogovor o isplati jedne konačne kumulativne sume, nakon čega bi prestala obaveza Italije da u skladu sa tzv. Kaviljinom konvencijom subvencionira crnogorsku vojsku i vladu. Pregovori o uslovima odlaska Crnogoraca iz Italije završeni su 12. decembra 1921. godine.

S. Burzanović

Crna Gora i Italija od 1945. Odnosi Crne Gore i Italije nakon završetka Drugog svjetskog rata (→ Crna Gora u Drugom svjetskom ratu), pa sve do disolucije SFRJ (1991), ne izlaze iz konteksta odnosa Italije i SFRJ. Nekoliko krupnih događaja iz druge polovine XX vijeka uticalo je na odnose Italije i Crne Gore. Crna Gora i Italija prvi put se 18. juna 1965. povezuju brodskom linijom Bar – Bari, koju je održavala „Prekookeanska plovidba” iz Bara. Godine 1980. SR Crna Gora je uspostavila posebne odnose sa italijanskom regijom Pulja (Apulija), i oni se počinju svestrano razvijati, posebno zahvaljujući brodskoj liniji. Na prijedlog Crne Gore, SSIP je osnovao Konzulat u Bariju, na čijem čelu su bili kadrovi iz Crne Gore. Odnosi sa regijom Pulja označeni su interesima za ekonomsko povezivanje, čemu se doprinijelo brojnim sajamskim manifestacijama i organizovanim susretima privrednika SR Crne Gore i regije Pulja. Godine 1983. u posjetu Crnoj Gori stiže Sandro Pertini, predsjednik Republike Italije (1978–1985). Pertini je prisustvovao obilježavanju 40-godišnjice osnivanja divizije „Garibaldi” u Pljevljima, mjestu poznate bitke iz Drugog svjetskog rata (1941). Važan datum u odnosima Crne Gore sa Italijom je 1. oktobar 1989, kada se organizuje povratak iz Sanrema, u Italiji, u Crnu Goru posmrtnih ostataka članova porodice Petrović Njegoš, koji su umrli u egzilu – kralja Nikole, kraljice Milene i njihovih kćerki, princeze → Ksenije Petrović Njegoš i princeze Vjere. Italija je priznala obnovljenu crnogorsku nezavisnost 14. juna 2006. godine. I prije toga, već od 1997, Italija je imala u Baru svoju diplomatsko-konzularnu kancelariju, koja je zatim, kao Generalni konzulat Italije, preseljena u Podgoricu. Generalni konzulat je nakon priznanja Crne Gore kao nezavisne države (2006) prerastao u Ambasadu Italije. Aprila 2007. počela je sa radom i Ambasada Crne Gore u Rimu. Ambasadori Italije u Crnoj Gori bili su: Serđo Barbanti (2008–2012), Vinčenco del Monako (2012–2017) i Luka Zelioli (od 2017). Ambasadori Crne Gore u Italiji bili su: → Darko Uskoković (2007–2010), → Vojin Vlahović (2010–2014), → Antun Sbutega (2015–2016), → Sanja Vlahović (2017–2021) i → Milena Šofranac-Ljubojević (od 2021). Crna Gora ima počasne konzule (→ Počasni konzuli Crne Gore) u Pizi i Bolonji. Prvu zvaničnu posjetu Italiji od crnogorskih zvaničnika učinio je predsjednik → Vlade Crne Gore → Milo Đukanović, 2008. godine. Sa italijanske strane, predsjednik Vlade Italije Silvio Berluskoni boravio je u zvaničnoj posjeti Crnoj Gori, 2009. godine. U Rimu su 6. februara 2010. premijeri Milo Đukanović i Silvio Berluskoni potpisali Sporazum o strateškoj saradnji Crne Gore i Italije, koji predstavlja formalnu osnovu za intenziviranje saradnje. Sporazum definiše obostrani interes za jačanje mehanizama konsultacija u vezi sa pitanjima evropskih i evroatlantskih integracija i predstavlja osnovu za podsticanje ekonomske saradnje, investicija i izgradnju i modernizaciju infrastrukture. Predsjednici Crne Gore (→ Predsjednik Crne Gore) → Filip Vujanović i Milo Đukanović posjetili su Italiju 2010. i 2016, odnosno 2018, a predsjednik Italije Serđo Matarela posjetio je Crnu Goru 2015. godine. Italija pruža podršku Crnoj Gori na njenom putu pristupa EU i zagovara njenu što bržu integraciju, kao i integraciju čitavog regiona Zapadnog Balkana. Snažno je podržavala i učlanjenje Crne Gore u NATO. Nakon obnove nezavisnosti, ekonomski odnosi dviju zemalja snažno se razvijaju. Posebno se razvijala saradnja sa regijom Pulja. U Podgorici je 1. jula 2009. počela da radi Kancelarija italijanskog Instituta za spoljnu trgovinu, čiji je primarni zadatak pospješivanje ekonomske razmjene između Crne Gore i Italije i podsticanje italijanskih investicija u Crnu Goru, uz poseban akcenat na potrebe malih i srednjih preduzeća. Unija italijanskih preduzetnika u Crnoj Gori radi od 2016. pod nazivom „Assimont”, dok 2018. počinje da radi u svojstvu predstavništva Konfindustrije. Na projektu izgradnje podmorskog kabla za prenos električne energije kapaciteta 1.000 MW, ukupne dužine 455 km od Peskare do Rta Jaz, zajedno su radile italijanska kompanija „Terna” i Crnogorski elektroprenosni sistem. Vrijednost ovog projekta procjenjuje se na 900 miliona eura. Istraživanje ugljovodonika u crnogorskom podmorju povjereno je rusko-italijanskom konzorcijumu „Eni-Novatek”, koji je potpisao sa Vladom Crne Gore koncesiju za površinu od 1.122,8 km², što uključuje četiri bloka u Opštini Ulcinj. Italijanski kulturni uticaj je stalno prisutan u Crnoj Gori. Prvi televizijski program u Crnoj Gori bio je program italijanske televizije. Emitovan je putem antene koja je postavljena 1956. na Jezerskom vrhu na Lovćenu. Italijanski jezik i književnost izučavaju se na Univerzitetu Crne Gore, u sistemu osnovne i srednje škole. Katedra za italijanski jezik i književnost osnovana je akademske 1993/94. godine. Odsjek za italijanski jezik i književnost, u četvorogodišnjem trajanju, osnovan je 1999/2000. godine. Školske 1992/93, inicijativom Ministarstva za prosvjetu i nauku, italijanski jezik uveden je u osnovne škole Crne Gore kao ravnopravni drugi strani jezik. Italijanski kulturni centar (Centro italiano di cultura) osnovan je 2004. u Podgorici, prvo kao ogranak beogradskog Italijanskog instituta, a potom kao samostalan centar (→ Kulturno-informativni centri u Crnoj Gori). Crnogorsko filmsko preduzeće „Lovćen film”, osnovano 1949, sarađivalo je u više navrata sa italijanskim produkcijskim kućama. Preduzeće „Lovćen film” je koproduciralo filmove: Bijeli đavo, u saradnji sa „Majestic filmom” iz Rima, u režiji Rikarda Freda, snimljen 1959; La Guerra di Troia, u režiji Đorđa Feronija (Giorgio Ferroni), u saradnji sa filmskim kućama „Compagnie Industrielle et Commerciale Cinématographique”, „Europa Cinematografica” i „Les Films Modernes”; Orazi e Curiazi, zajedno sa „Lux filmom” i „Tiberia filmom”, snimljen 1961. u režiji Ferdinanda Baldija i Terensa Junga; Kapo, snimljen 1959. u saradnji sa filmskim kućama „Vides Cinematografica”, „Zebra Films”, „Francinex” i „Cineriz” (bio je nominovan za Oskara za najbolji strani film, 1960). Kao izraz bliskih i prijateljskih odnosa Crne Gore i Italije, Opština Rim je juna 1991. donijela odluku da jednu od dvije fontane na ulazu u park Borgeze (Villa Borghese) i jedno od dva stepeništa nazove po → Petru II Petroviću Njegošu, uz dogovor da Crna Gora izradi i da se, u saradnji sa gradom Rimom, zajednički postavi i otkrije i Spomenik Njegošu, na samom ulazu u park, gdje se nalaze statue i drugih svjetski poznatih pjesnika. U dogovoru dviju strana, uz angažovanje Ambasade SCG u Rimu, Spomenik Njegošu postavljen je i svečano otkriven 15. aprila 2005. godine.

M. Mirković