Preromanička umjetnost, anonim (IX–XI v.). Ovu umjetnost u Crnoj Gori, u periodu od IX do XI v., karakteriše simbioza zapadnoevropskih i vizantijskih umjetničkih rješenja. Intenzivnija graditeljska djelatnost početkom IX v. u Duklji – Zeti započinje u primorskim gradovima, a potom i u njenom kontinentalnom dijelu. Značajan broj građevina iz ovog perioda nije arheološki istražen, a rezultati realizovanih istraživanja često nijesu publikovani. O ovom periodu, u kojem je konstituisana država pod prvom crnogorskom dinastijom Vojislavljevića, sačuvan je mali broj pisanih izvora. Nema precizno hronološki određenih spomenika, koji se najčešće datiraju analogijama sa tipološki sličnim građevinama. Rijetka su sačuvana imena graditelja, ktitora, pa čak i patrona crkava. Materijalnih tragova profane arhitekture i fortifikacija u periodu IX–XI v. jako je malo. I kada se u rijetkim pisanim izvorima poznaju, na terenu nijesu precizno ubicirani. Kraljić, dvor dukljanskog vladara Vladimira, mogao je biti u selu Koštanjici, u kojem se nalazi i Kosarin bunar. U reonu naselja Vladimir, nedaleko od Svača, sačuvani su ostaci utvrđenja na brdu koje se može dovesti u vezu sa Oblikom, gdje je makedonski car Samuilo zarobio kneza Vladimira. Iz Skiličine hronike Mihaila Devolskog poznato je da je kralj Mihailo Vojislavljević imao dvor u Prapratni i Kotoru. U Ljetopisu Popa Dukljanina pominje se da je u dvoru u Kotoru boravila kraljica Jakvinta, ali nije poznato gdje se nalazio. Postojanje dvorske kapele kralja Mihaila u Stonu upućuje na mogućnost da je boravio i na ovom lokalitetu. Bodinov prijestoni grad bio je Skadar (planitia civitatis Scodrinae). Ovom vladaru pripisuje se i gradnja kule (Rocca del Re Bodino) ispred Dubrovnika, koji je opsijedao 1092/1093. Dobroslavov dvor bio je u Prapratni. Prema Ljetopisu Popa Dukljanina, dukljanski kralj Đorđe zarobljen je u utvrđenom Obolunu. U pogledu utvrđivanja mjesta vladarskih mauzoleja dinastije Vojislavljevića, Ljetopis Popa Dukljanina upućuje na dvije lokacije: na opatiju Sv. Srđa i Vakha na Širću u blizini Skadra (→ Manastir Sv. Srđa i Vakha na Bojani) i Crkvu Sv. Marije u Krajini. Sačuvani ostaci i jednog i drugog spomenika su iz poznijeg vremena, s kraja XIII v., a sistematska arheološka istraživanja na lokalitetima nijesu obavljena. Sakralne građevine Duklje/Zete u periodu od početka IX do kraja XI v., prema morfološkim karakteristikama, mogu se svrstati u tri grupe: crkve sa centralnom osnovom, jednobrodne i trobrodne bazilike, sa kupolom ili bez nje. Od crkava centralne osnove sačuvani su → Katedrala Sv. Tripuna u Kotoru, → Crkva Sv. Tome na Prčanju, trikonhos na Tophali i → Crkva Sv. Jovana u Zatonu kod Bijelog Polja. Najbrojniju grupu sačuvanih sakralnih građevina u periodu IX–XI v. čine jednobrodne crkve: → Crkva Sv. Petra na Šuranju kod Kotora, → Crkva Sv. Ilije u Dobroti, crkva na Malim Rosama (→ Rose na Luštici, preromanička crkva), → Crkva Sv. Pavla u Mulu kod Kotora, crkva u mletačkom utvrđenju u Starom Baru (→ Stari Bar, crkva u mletačkoj kuli), crkva u Starom gradu u Ulcinju, crkva na ostrvu Stari Ulcinj, crkve B i C na Svaču, crkva na → Oblunu, → Crkva Sv. Tome u Kutima kod Herceg Novog, → Crkva Sv. Pavla kod Čičeva. Ovaj tip crkve biće karakterističan i za pozniji period u graditeljstvu na teritoriji Crne Gore. Među sačuvanim jednobrodnim crkvama, posebnu grupu čine one sa kupolom. Najreprezentativniji spomenik ove skupine je → Crkva Sv. Mihaila u Stonu na Pelješcu, na teritoriji koja je, u vrijeme gradnje crkve, ulazila u sastav dukljanske države. Skupini jednobrodnih crkava sa kupolom pripada i crkva C Opatije Bogorodice Ratačke (→ Ratac kod Bara, Opatija Bogorodice Ratačke) i → Crkva Sv. Đorđa pod Goricom u Podgorici. „Okasnjela” varijanta ove skupine je i Crkva Sv. Petra u Bijelom Polju iz XII v., čija se starija faza pripisuje periodu IX–XI v. Iz perioda IX–XI v. sačuvani su ostaci trobrodnih bazilika: Sv. Mihailo na Prevlaci kod Tivta (→ Prevlaka kod Tivta, Crkva Sv. arhanđela Mihaila), Sv. Teodor u Starom Baru (→ Bar, Crkva Sv. Teodora / Sv. Đorđa) i bazilika na Gradini u Martinićima (→ Martinići, Gradina). Na većem broju starijih crkava u preromanici vršene su pregradnje i opremanje novim liturgijskim namještajem – bazilika u Budvi (→ Budva, bazilika), → Crkva Sv. Marije Koleđate i → Crkva Sv. Mihaila u Kotoru, trikonhos na Topolici (→ Bar, trikonhos) i dr.). Više crkava u Boki Kotorskoj poznato je iz epigrafskih izvora i povelja, iako nijesu ubicirane. Natpis koji se čuva u Crkvi Gospe od Milosrđa na ostrvu kod Tivta pominje Hurocusa i Danu – njegovu suprugu slovenskog imena, a pretpostavlja se da bi Crkva Sv. Stefana iz natpisa mogla biti u selu Vranovići u Grblju. Na vratima Crkve Sv. Srđa na Đurđevom brdu kod Tivta sačuvan je natpis iz XI v., koji govori da је crkvu podigао đakon Albelius sa bratom, u čast Sv. Srđa, Sv. Nikole i Sv. Dimitrija. U povelji kotorskog biskupa Urzacija iz 1124, naveden je lokalitet Vaize i Crkva Sv. Vincencija, koja nije ubicirana. U Crkvi Sv. Maria in Punta u Budvi sačuvan je natpis koji svjedoči da je crkvu, u čast Sv. Marije, 840. podigao ktitor, čije ime nije navedeno, sa svojim bratom. U → Crkvi Sv. Petra u Bogdašićima kod Tivta, u južnom zidu uzidana je ploča sa natpisom, na kojoj se pominje Regulus, koji je podigao klaustar, a koja je mogla biti dio benediktinskog samostana Sv. Petra de Gradez. Ovo je i prvi poznati natpis jednog graditelja u Crnoj Gori. Fragmenti arhitektonske plastike i kamenog liturgijskog namještaja, sačuvani na teritoriji Crne Gore iz perioda od IX do XI v., imaju sve odlike preromaničkog stila. Najveća koncentracija ulomaka nalazi se na teritoriji Boke Kotorske. Veći broj fragmenata pronađen je tokom arheoloških i arhitektonskih istraživanja sakralnih građevina iz čijih ranijih graditeljskih faza potiču, dok su neki upotrijebljeni kao spolije. U istraživanju preromaničke skulpture, mnogo je otvorenih pitanja, različita su datovanja pojedinih fragmenata, objedinjavanja u cjeline, tumačenja ličnosti koje se pominju u rijetkim sačuvanim natpisima. Na prostoru Boke Kotorske definisan je rad Bokeljske, odnosno Kotorske klesarske radionice, kojoj se pripisuje najveći broj sačuvanih ulomaka. U okviru djelovanja ove radionice izdvojena su dva perioda – stariji, tokom posljednje dvije decenije VIII i početkom IX v., i mlađi, od prve decenije do sredine IX v. Kotorska klesarska radionica predstavlja najraniji kvalitetni klesarski atelje, koji je dao početni impuls za razvitak preromaničke skulpture na južnoj obali Jadrana. Dok je starija generacija klesara više koristila mermer, početkom IX v. radi se pretežno u lokalnom kamenu. Bogatiji je repertoar motiva i predložaka, kombinovanih sa većom slobodom i kreativnošću. Od starije generacije preuzimaju specifičan preplet kružnica i dijagonala, gdje se prekida uobičajeni ritam – trostruke trake koje formiraju kružnicu i dva puta prolaze ispod susjednih traka, pa izgleda kao da se kružnice prekidaju (ciborijumi Prevlake, Ulcinja, Budve). Pojedina ikonografska rješenja koja primjenjuju klesari kotorske radionice preuzeta su iz vizantijske tradicije, poput lavova razjapljenih čeljusti, sa povijenim, dugim repom u S liniji (Kotor, Ulcinj). Na arkadama ciborijuma u dnu završnog vijenca je kimation sa klasičnim ovulusima (Kotor, Ulcinj), a uske, bočne stranice na pročelnoj i začelnoj arkadi ukrašavaju festonis oštrim listovima i viticama sa volutama (Ulcinj). Pojavljuju se legende na isklesanim lavljim tijelima, LEO na latinskom (Kotor) i LAV na slovenskom jeziku (Prevlaka, Tivat). Na klesanim predstavama evidentan je horror vacui. Pozadina često nije do kraja ispolirana, pa je na ulomcima vidljiva grublja tekstura. Pored geometrijskih i floralnih motiva, karakteristične troprute trake, pletenice s okcima, srijeću se i elementi koji imaju složenije ikonografsko značenje, najčešće vezani za simboliku evharistije: paunovi koji piju iz kantarosa, Vitae arbore, krst pod arkadom – simbol rajskog vrta i dr. Porijeklo klesara kotorske radionice nije poznato. Impulsi ranosrednjovjekovne umjetnosti mogli su, preko Dalmacije, doći iz sjeverne Italije i Rima. Pretpostavlja se da se u starijoj generaciji, s kraja VIII v., radilo o putujućoj radionici, koja se zaustavila u Kotoru i formirala lokalnu radionicu. Na osnovu ulomaka plastike koji su pronađeni u arheološkim i arhitektonskim istraživanjima Katedrale Sv. Tripuna i u njenoj neposrednoj blizini, rekonstruisana je prvobitna oltarska pregrada crkve. Više ulomaka sa preromaničkom dekoracijom pronađeno je u Crkvi Sv. Marije Koleđate – ulomak arhitrava oltarske pregrade sa natpisom koji pominje Jovana sa suprugom, zabat oltarske pregrade, plutej, kao i ulomak sa natpisom PRIOR... U Crkvi Sv. Mihaila u Kotoru otkriveno je više od 100 preromaničkih fragmenata, od kojih su najznačajniji plutej oltarske pregrade i fragment završnog vijenca ciborijuma. Ovim fragmentima bliske su spolije iz → Crkve Sv. Luke u Kotoru i ulomci sa Prevlake – ploča sa isklesanim lavom, fragment sa motivom velikog i malih pauna, ulomci ciborijuma i dr. Iz Kotora potiču fragmenti više ciborijuma sličnih stilskih karakteristika, datovanih u IX v. Ulomak jedne grede ciborijuma mogao bi biti dio prvobitnog martirijuma Sv. Tripuna. Mermerna arkada drugog ciborijuma, sa natpisom ANDREE S(an)C(t)I AD HONOREM SOCIORVMQ(ue): MAIOREM +., u trougaonim poljima ima predstave propetih lavova, kakvi se srijeću na Prevlaci i Ulcinju. Četvorostranom ciborijumu pripadaju fragment arkade sa natpisom (n)IKIFORIVS N(...) i ulomak jedne arkade. Više je sačuvanih djelova šestostranog ciborijuma: početak arkade i dva mermerna fragmenta sa natpisima +HOC OPVS EST LABO(r) i TAM PVL.... Cjelinu sa njim činila je krstionica. Kotorskoj klesarskoj radionici pripisuju se i budvanski i ulcinjski ciborijum (→ Ulcinj, ciborijum). Kraj X i početak XI v. donosi promjene u preromaničkoj skulpturalnoj dekoraciji. U plitkom reljefu pojavljuje se ljudski lik, napušta se horror vacui, redukuju se ornamentalni sklopovi a osvaja se treća dimenzija, odnosno volumen. Novi stil u Kotoru nagovještava ulomak pluteja sa oltarske pregrade katedrale. I dva fragmenta, koji se pripisuju ciborijumu iz Katedrale Sv. Tripuna, potiču s kraja XI ili početka XII v. Ulomak grede sa apostolima, jedini evidentirani fragment sa figuralnom predstavom iz Kotora, izgubljen je. Reprezentativni fragmenti su pluteji iz Sušćepana (→ Sušćepan kod Herceg Novog, Crkva Sv. Stefana) i Crkve Sv. Tome u Kutima kod Herceg Novog. Na više lokaliteta u Boki Kotorskoj sačuvani su fragmenti preromaničke plastike, koji su ili sa starijih građevina ili su kao spolije uzidane sa najčešće neubiciranih lokaliteta. Preromaničke spolije zabilježene su u Kotoru u crkvama Sv. Klare, Sv. Ane (→ Crkva Sv. Ane), Sv. Luke (→ Crkva Sv. Luke), Sv. Pavla u Mulu (→ Crkva Sv. Pavla), Sv. Tome na Prčanju, Gospi od Snijega (staroj) u Škaljarima, Sv. Vida u Gornjoj Lastvi, Sv. Srđa na Đurđevom brdu iznad Tivta, u selu Veće Brdo iznad Lepetana, u Tivtu, Sv. Petra u Bogdašićima, Sv. Nikole u Radovićima, Sv. Stefana u Vranovićima u Grblju, na ostrvu Gospe od Milosti (Školj), na ostrvu Sv. Marko, na Malim Rosama, u opatijskoj Crkvi Sv. Đorđa kod Perasta, u tvrđavi Sv. krsta iznad Perasta, Sv. Petra u Bijeloj, Sv. Andrije u Ožegovićima u Kutima, kod crkve u Risnu i dr. U Starom Baru sačuvano je 25 fragmenata preromaničke plastike i tri fragmenta sa natpisima. Preromanička plastika pronađena je u Bogorodici Ratačkoj, Ulcinju i Svaču, kao i na nekoliko lokaliteta na sjeveru Crne Gore (crkva u Мajstorovini, → Crkva Sv. Petra u Bijelom Polju). Jedini cjelovitiji ansambl preromaničke skulpture u kontinentalnom dijelu Crne Gore potiče sa Gradine u Martinićima. Monumentalno slikarstvo poznato je tek od druge polovine XI v. Sačuvano slikarstvo reflektuje simbiozu zapadnjačkih i vizantijskih ikonografskih i stilskih elemenata, prilagođenu jadranskom, mediteranskom okruženju. Najznačajniji fresko-ansambl sačuvan je u → Crkvi Sv. Mihaila u Stonu na Pelješcu. Nešto mlađe je slikarstvo iz → Crkve Sv. Tome u Kutima kod Herceg Novog i iz → Crkve Sv. Mihaila u Kotoru. U Svaču, na kuli, pronađen je veliki broj usitnjenih fragmenata iz XI v., a u crkvi B otkriveni su tragovi crvene bordure, oslikane tehnikom al secco. I na donjim djelovima sjevernog zida ratačke crkve C evidentirani su ostaci živopisa. Sa teritorije Duklje/Zete nije sačuvana nijedna ikona pouzdano datovana u period IX–XI v. Isto je i sa iluminiranim knjigama, djelima primijenjene umjetnosti, zlatarstva. Jedan od najznačajnijih artefakata, Vladimirov krst, prekriven je srebrnim i pozlaćenim okovom kasnogotičkog ili ranorenesansnog perioda.