Romanička umjetnost, arhitektura, skulptura, slikarstvo (XII–XIV v.). Još u drugoj polovini XI v., u zetskoj arhitekturi primjetne su naznake usvajanja modaliteta izgradnje, svojstvene zapadnoevropskoj umjetničkoj epohi, poznatoj pod imenom romanika. O tome, između ostalog, svjedoči i arhitektura → Crkve Sv. Mihaila u Stonu na Pelješcu, zadužbine zetskog kralja Mihaila. U kontekstu analize romaničkog stila, kada je u pitanju arhitektura, uočljiv je visok nivo zanatskih tehnika proisteklih iz ruku profesionalnih zidara i klesara, polukružni završeci otvora, pojava figuracije u okviru arhitektonske plastike, poluobličasti svodovi, visoke kule-zvonici... Prema mišljenju brojnih istraživača, na prostore srednjovjekovne Zete romanika dospijeva posredstvom katoličkih redova – benediktinaca, kasnije dominikanaca i franjevaca. Nesumnjivo je da prvi jasno definisani romanički sakralni objekti preuzimaju arhitektonska rješenja tipična za italijansko, posebno apulijsko graditeljstvo. Nedostatak izvora i pregled identifikovanih građevina, od kojih su brojne doživjele niz prepravki i adaptacija ili su potpuno razrušene, ne dozvoljavaju precizne naučno relevantne zaključke o porijeklu prvih majstora, među kojima je, vrlo vjerovatno, bilo i onih italijanskog porijekla. Neosporna je činjenica da se romanički stil počeo razvijati u primorskim oblastima, od kojih posebnu ulogu ima Boka Kotorska sa svojom ključnom metropolom, gradom Kotorom. Hronološki posmatrano, prva poznata građevina stvorena u romaničkom stilu ujedno je i njegov najveći reprezent na prostoru Crne Gore. Riječ je o kotorskoj → Katedrali Sv. Tripuna, čija su tri oltara osveštana 1166, što se i računa kao vrijeme završetka izgradnje. Iako je u prošlosti pretrpjela niz izmjena, ova monumentalna građevina je u opštem konceptu sačuvala svoju izvornost. Ova trobrodna crkva sa tri polukružne apside, nekada sa kupolom, zidana je brižljivo klesanim dvobojnim kamenom vertikalnog sloga. Posebnu karakteristiku arhitekture crkve Sv. Tripuna čine dva visoka zvonika – srušena u zemljotresu, obnovljena u XVII v., između kojih je formiran polukružno zasvođen trijem i nad njim lođa – galileja i velika rozeta. Za sada nijesu utvrđeni direktni uzori prema kojima je sagrađena kotorska katedrala. Primjetna je sličnost određenih arhitektonskih elemenata sa onim na apulijskim crkvama nešto ranijeg vremena, što upućuje na mogućnost južnoitalskog porijekla glavnog neimara. Glavni centar razvoja romaničke arhitekture bio je srednjovjekovni Kotor. U njemu će biti aktivni brojni domicilni zidari i klesari, čija se aktivnost neće svoditi samo na domicilne granice, gdje se javljaju kao kreatori izgradnje određenog broja gradskih crkava. Podignuta 1195, kotorska → Crkva Sv. Luke, jenobrodne osnove i sa kupolom, iako trpi građevinske intervencije tokom XIV i XVII v., u osnovi je zadržala svoje romaničko ruho u kontekstu kojeg arhitektonsko rješenje kupole ukazuje na apulijske uticaje. Nalik Sv. Luki, po planu i konstrukciji, jeste → Crkva Sv. Marije Koleđate (prva polovina XIII v.), u čijoj se arhitekturi, i pored niza dogradnji i adaptacija, mogu identifikovati romaničke odlike. Visokokvalitetnim načinom zidanja dvobojnim kamenom, sistemom slijepih arkada i drugim arhitektonskim detaljima, Crkva Sv. Marije Koleđate, u odnosu na Sv. Luku, još je bliža apulijskim uzorima. U prvim decenijama XIII v. zida se → Crkva Sv. Ane u Kotoru, koja je u prošlosti, poput brojnih srednjovjekovnih crkava, više puta bila podvrgnuta raznim građevinskim intervencijama. Po svom opštem konceptu – organizaciji prostora, spoljnim obilježjima i načinu zidanja, posjeduje dosta sličnosti sa Sv. Marijom Koleđatom. Godine 1266. u Kotoru se izgrađuje → Crkva Sv. Pavla – jednobrodna građevina, sa polukružnom apsidom i, moguće, kupolom nalik na onu u Sv. Ani. Romanička arhitektonska rješenja, kada je u pitanju srednjovjekovna Zeta, mogu se identifikovati u više primjera van kotorskog gradskog areala. U tom pogledu, posebnu pažnju privlači crkva „C” u kompleksu benediktinskog samostana Ratca kod Bara (→ Ratac kod Bara, Opatija Bogorodice Ratačke). Bez obzira na to što je moguće da je izgrađena u završnoj hronološkoj fazi preromanike, po svojim karakteristikama može se svrstati u korpus romaničkih crkava. Iako u ruševnom stanju, ova jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom svoje stilske paralele ima u arhitekturi benediktinske crkve Sant’Angelo al Monte Raparo u Bazlikatima. Prema mišljenju pojedinih istraživača, arhitektura ove ratačke crkve imala je direktan uticaj na razvoj romaničke arhitekture u Zeti – posebno kada su u pitanju Crkva Sv. Luke i druge kotorske bogomolje romaničkog karaktera. Među romaničkim sakralnim objektima manjih dimenzija, nekolike privlače posebnu pažnju. Izgrađena 1141, budvanska → Crkva Sv. Save Osvećenog, jednobrodna sa polukružnom apsidom, fino zidana dvobojnim kamenom, tipičan je primjer romaničkih crkvica izgrađenih u doba srednjovjekovne Zete. Iz opšteg korpusa romaničkih sakralnih objekata tipološki se izdvajaju dvije benediktinske crkve specifične arhitekture. Riječ je o → Crkvi Sv. Dujma (XII v.) u kotorskom predgrađu Škaljari i takozvanoj kapeli „A” samostana Ratac. One pripadaju rijetkoj varijanti crkava sa kriptom ili „crkava na sprat”, gdje je u prizemnom dijelu formiran prostor za smještaj grobnice. Najbliskije analogije ove građevine imaju u hramovima na ostrvu Mrkan kod Cavtata i u Pečuju – Mađarska, gdje su postojale u sastavu benidiktinskih opatija. Romanička graditeljska umijeća mogu se konstatovati i van primorskih pojasa srednjovjekovne Zete. Građena krajem XII v., Bogorodičina crkva u Manastiru Voljavac kod Bijelog Polja (→ Voljavac kod Bijelog Polja, Crkva Sv. Bogorodice), zadužbina Stefana Nemanje, po rasporedu prostora i opštoj koncepciji podsjeća na budvanski hram Sv. Save Osvećenog. Stvorena prema direktnim uzorima primorskih majstora, ova građevina se stilski uklapa u korpus romanike. Na → Crkvi Sv. Petra u Bijelom Polju s kraja XII v., zadužbini Nemanjinog brata, kneza Miroslava, u čijoj arhitekturi se danas uočava više građevinskih faza, identifikuju se i romanički elementi prezentovani u koncepciji visokih kula-zvonika i glavnog portala. Romanički portali mogu se identifikovati i na patronalnim crkvama manastirâ Đurđevi stupovi kod Berana (→ Berane, Manastir Đurđevi stupovi, Crkva Sv. Đorđa) i Morača kod Kolašina (→ Morača, manastir, Crkva Uspenja Bogorodice), oba iz XIII v. Analiza ukupne arhitektonske baštine Crne Gore ukazuje na zaključak da romanička graditeljska iskustva predstavljaju najizrazitiju dominantu tokom istorijskog trajanja Duklje – Zete – Crne Gore. U prilog izrečenom svjedoči korpus sačuvanih sakralnih objekata iz perioda novog vijeka. Na stotine seoskih crkvica kao i monumentalniji hramovi, poput onih u manastirima Piva (→ Piva, manastir, Crkva Uspenja), Nikoljac (→ Bijelo Polje, Manastir Nikoljac, Crkva Sv. Nikole) i Savina (→ Herceg Novi, Manastir Savina), posjeduju jasno definisana neoromanička obilježja kroz tipologiju prostora, tehniku zidanja, način presvođavanja, konstrukciju lučno završenih otvora... Romaničku arhitekturu, kao njen sastavni dio, pratile su i skulptorske aktivnosti dominantno razvijane na primorskim prostorima, u okviru kojih najvažnije mjesto pripada majstorskim radionicama Kotora. Usljed niza okolnosti – prepravke, dogradnje, zemljotresi, skulpturalna dekoracija kotorske → Katedrale Sv. Tripuna iz XII v. dobrim dijelom je bespovratno nestala, a doživjela je i zamjene novim elementima tokom XIV v. i u kasnijim vremenima. U pokušaju definisanja stilskih osobina skulpture kotorskog hrama iz XII v., određen broj sačuvanih fragmenata omogućava izvođenje naučno utemeljenih zaključaka. Neke od njih predstavljaju djelovi raskošne trifore na istočnoj apsidi i nekoliko kapitela pojedinih prozorskih otvora. Iako je trifora prepravljena u XIV v., na njoj se sačuvala originalna arhivolta sa motivom klesane loce sa listovima i predstavom fantastičnih životinja. U pitanju su tipično romanički motivi, posebno omiljeni na italijanskim prostorima. Umjesto plitko urezanih lozica tipičnih za preromaniku, ovdje se ističe puniji plasticitet, kako vriježe sa širokim lišćem tako i kada je u pitanju figuralna predstava. Grupa kapitela – sa floralnom i figuralnom dekoracijom – prisutna na sadašnjoj građevini, te primjerci koji se čuvaju u kotorskim muzejima, imaju svoje analogije u ranoj romaničkoj skulpturi Italije – posebno Apulije i Toskane. Za proučavanje romaničke skulpture vrijedan je fragment sa dva apostola iz kotorskog muzeja, koji predstavlja dio veće kamene ploče sa 12 figura pod arkadama. Izražen plasticitet apostolskih figura i motiv užeta u arkadama, koji zamjenjuje preromaničku pletenicu, jasno ukazuju na romanički stil. Slične karakteristike posjeduje i figura sveca-biskupa, uzidana u zid jedne kotorske privatne kuće. Iako zanatski nevješta i sa dozom jake rustikalnosti, skulpturalna dekoracija iz XIII v. zapadnog portala Crkve Uspenja Bogorodice Manastira Morača klesana je u duhu romanike, što pored niza objekata u današnjoj Hercegovini, Srbiji i Albaniji, svjedoči o njenom prodoru u unutrašnjost zetskih i prostora nemanjićke kraljevine u periodu XII–XIV v. Kasna romanika sa uplivima gotičkog karaktera karakteristika je primorske skulpture XIV v. U tom smislu najreprezentativnije skulptorsko ostvarenje predstavlja ciborijum Katedrale Sv. Tripuna (→ Kotor, ciborijum iz Katedrale Sv. Tripuna) – rad kotorskih majstora iz šezdesetih godina XIV v. Prema stilskim karakteristikama, ovaj oltarski baldahin spada u red djela koja svoje analogije imaju u srednjoj i južnoj Italiji XII i XIII v., kao i objektima Trogira, Korčule i Lastova u XIV i XV v. Kotorski ciborijum, kao i niz identifikovanih fragmenata iz XIV v., karakteriše isticanje plasticiteta figuralnih i nefiguralnih elemenata u sklopu težnje ka njihovom što prirodnijem predstavljanju. Fragmenti romaničke skulpture, danas u kotorskim muzejskim postavkama, mogu se sagledati u više primjeraka: klečeća figura atlanta neke konzole; figura Hrista; kapiteli stubova i dr. Radu kotorskih klesara može se pripisati i skulpturalna dekoracija srpskog Manastira Dečani iz prve polovine XIV v. Fragmenti kasnoromaničke skulpture identifikovani su i na prostorima Bara, Ulcinja, Skadra, Danja i dr. Romaničko slikarstvo srednjovjekovne Zete, zbog nedostatka originalnih djela, ne može se rekonstruisati u smislu analize razvoja i osobina stila. U domenu zidnog slikarstva, do danas se, fragmentarno, sačuvala ranoromanička dekoracija Crkve Sv. Mihaila u Stonu. Karakteristikama grubog graficizma i ekspresivnog kolorita, kao i specifičnom ikonografijom, pripisuje se ruci slikara, moguće italijanskog porijekla. Usljed činjenice da su uništeni mnogi fresko-ansambli koji su mogli biti kreirani u okviru romaničkog stila, onemogućene su do danas bilo kakve stilsko-hronološke analize. To se može odnositi, na primjer, na uništene dekoracije Sv. Tripuna, crkve → Manastira Sv. Srđa i Vakha na Bojani, kao i druge identifikovane zetske bogomolje. O važnosti i prisutnosti romaničkog poimanja sakralnog slikarstva svjedoči umjetnost iluminacije, koja svoju reprezentativnost ispoljava u minijaturama čuvenog → Miroslavljevog jevanđelja sa kraja XII v. Pisan ćiriličkim pismom, ovaj raritet rukopisne crkvene književnosti posjeduje zoomorfnu, ornitomorfnu i biljnu ornamentiku rađenu u duhu romanike, što karakteriše i neke kasnije iluminirane knjige poput → Ilovičke krmčije iz 1262. i → Divoševog jevanđelja iz XIV v.