Herceg Novi, Manastir Savina. Podignut je na šumovitom uzvišenju iznad mora. Sastoji se od Male i Velike crkve, koje su posvećene Uspenju Bogorodičinom, konaka, groblja i Crkve Sv. Save, po kojoj je i dobio ime. Prema predanju, Crkvu Sv. Save, prvobitno posvećenu Sv. Savi Jerusalimskom, osveštao je prvi srpski arhiepiskop početkom XII v. Prema arheološkim istraživanjima, njeni najstariji slojevi potiču s kraja XII ili početka XIII v., a veći dio ove jednobrodne crkve, zasvedene poluobličastim svodom, sa apsidom na istočnoj i zvonikom na preslicu na zapadnoj strani, podignut je u XV i obnovljen u prvoj polovini XVIII v. Priprata joj je dozidana u XIX v. Tokom sanacije poslije zemljotresa 1979. i kasnijih obnova, u crkvi su otkrivene stope za zidani ikonostas, kao i fragmenti fresko-maltera, što potvrđuje postojanje živopisa. Mala crkva Uspenja Bogorodičinog jednobrodna je građevina sa polukružnom apsidom, zasvedena prelomljenim gotičkim svodom, sa zvonikom na preslicu iznad portala na zapadu. Prema predanju, potiče iz XI v. (kako tvrdi fresko-natpis iz 1831), ali je vjerovatnije podignuta u XV v. Jedno vrijeme zapustjelu, obnovili su je, kao i cijeli manastir, izbjegli monasi iz Manastira Tvrdoš, koji je razoren 1694. u osmansko-venecijanskom ratu. Prvi put je živopisana sredinom XV v. Odstupanje od pravoslavne ikonografije, izraženo u liku Bogorodice u apsidi, predstavljene kako stoji na srpu mladog mjeseca, a pored nje je arhanđel Gavrilo sa cvijetom u ruci – što je vizuelni iskaz Žene iz Apokalipse (12. 1), blizak predstavljanju Bogorodice Bezgrešnog začeća, srodan onom na ikoni Gospe od Škrpjela – kao i određena stilska poklapanja, dali su povoda za zaključak da je crkvu živopisao → Lovro Dobričević. Živopis je obnavljan u XVII v., a umjetnik je vjerovatno bio Grk koji je stvarao u tradiciji italo-kritske škole. Freske je 1831. obnovio → Aleksije Lazović. Tokom restauracija u XX v., taj sloj je uklonjen. Na ikonostasu, koji je nekoliko puta mijenjao izgled i koji čine ikone različitog stila i vremena nastanka, tokom XVIII v. radili su pripadnici bokokotorske slikarske porodice Dimitrijević–Rafailović. Prema natpisu na carskim dverima, nastale su 1703. i pripisuju se zografu → Daskalu Dimitriju. Iznad njih je Deizis u tri medaljona, rad Aleksija Lazovića iz XIX v. Ikona Uspenje Bogorodičino djelo je → Rafaila Daskalovića-Dimitrijevića iz 1750, kao i Raspeće, kruna ikonostasa, bogato izrezbarena. Ikone koje je Manastiru Savina poklonila porodica Stratimirović prenijete su u Veliku crkvu, a za prijestone ikone postavljeni su grčki radovi iz XVIII v. Zapadno krilo konaka podignuto je 1725. i kasnije proširivano, a sjeverno je dograđeno 1876. Sadašnji konak je iz druge polovine XX v. Velika crkva podignuta je nakon decenijskog nastojanja manastirskog bratstva da dobije dozvolu za gradnju. Sredstva su sakupljana iz Rusije, od priložnika, a proisticala su i iz razvijene ekonomije manastira. Posebno značajan za manastir, izgradnju i likovno uobličenje Velike crkve, bio je jeromonah, kasnije arhimandrit, Inokentije Dabović (+1802), posvećen duhovnoj dobrobiti pravoslavnog življa i sposoban da iskoristi rastuću toleranciju oslabljene Venecije prema doseljenicima iz Crne Gore i Hercegovine, iz koje je proistekla i najzad dobijena dozvola 25. VII 1776. Protomajstor crkve koja se gradila od 1777. do 1779. bio je → Nikola Foretić. Ugovor, nacrti i drugi dokumenti vezani za izgradnju nijesu sačuvani (dio manastirskog arhiva nestao je u požaru 1807). Foretić je crkvu oblikovao prema tradiciji dalmatinskog graditeljstva, uz rješenja koja su pogodovala pravoslavnom bratstvu, stvorivši skladnu građevinu, harmonično uklopljenu u ambijent. To je jednobrodna crkva sa polukružnom apsidom, kupolom na pandatifima i zvonikom na zapadu, zidana od pravilnih tesanika bijelog korčulanskog kamena. Kupola sa tamburom podignuta je na tambour carré (kockasto postolje) i pokrivena opekom u obliku oktogonalne piramide, a takvo rješenje se u nauci objašnjava kao uticaj poznoromaničkog graditeljstva južne Italije i Dalmacije, vizantijske arhitekture i srpskih manastira na Fruškoj gori, sa kojima su monasi Manastira Savina održavali saradnju. Prozori su ukrašeni baroknim profilima i ogradom od kovanog gvožđa, portali stepenovanim nadvratnicima i motivima akantusa i lozica, a cijela dužina fasade vijencem od arkada sa motivom školjke. Donji dio zvonika prianja uz zapadnu fasadu, prvi sprat mu je ukrašen rozetom, drugi sunčanim satom, treći otvorenim biforama sa balustradama, a završen je visokim tamburom, nad kojim je osmostrana kupola. Vitak i visok, skladno uklopljen u cjelinu i predio, izdanak je urbanističke tradicije istočnojadranske obale. Iako arhitektura Velike crkve ima uporište u romaničkom i renesansnom graditeljstvu, uz reminiscencije na vizantijsku tradiciju, zbog arhitektonske plastike predstavlja se kao barokno zdanje. Ona je prvi pravoslavni hram u Boki sa baroknom koncepcijom prostora i likovnog programa. Na svojim putovanjima monasi su stekli uvid u umjetničke tokove pravoslavnih centara, a biblioteka manastira ukazuje da su poznavali rusko-ukrajinsku teološku literaturu i njen stav prema umjetnosti. Za izradu ikonostasa izabrali su popa Simeona i njegovog sina Aleksija Lazovića iz Bijelog Polja, o čemu svjedoči ugovor koji su 1795. slikari potpisali sa arhimandritom Dabovićem. Vjerovatno je Simeon autor i rezbarije ikonostasa, mada usmeno predanje bilježi izvjesnog Pavla Paskvalija iz Dubrovnika, kome se pripisuje i izrada horske balustrade, postavljene 1787. Ikonostas pripada tipu visoke barokne oltarske pregrade sa pet nivoa i velikim Raspećem na vrhu, dotad nesvojstvenim Boki, ali uobičajenim u rusko-ukrajinskim i crkvama Karlovačke mitropolije od polovine XVIII v. Iznad sokla, na kome su četiri predstave, nalaze se prijestone ikone ruskih umjetnika iz XIX v. Na sjevernim i južnim dverima su Blagovijesti Ani i Zahariji, nad carskim Blagovijesti Bogorodici, a na nadverjima Bogorodičin Akatist, Javljanje Hrista Petru i Nedrijemano oko Simeona Lazovića. Iznad su ikone s predstavama dvanaestorice apostola, u čijem centru je Sv. Trojstvo. Povrh njih, na 12 ikona Velikih praznika, posebno na Rođenju Hristovom – koje je prikazano u obrascu Poklonjenja pastira ili na Blagovijestima – na kojima Bogorodica kleči i ima knjigu na stolu, snažni su prodori barokne ikonografije i stila. Iznad je niz sa predstavama starozavjetnih proroka, prvosveštenika i careva. Kruna ikonostasa je Raspeće, bogato izrezbareno i oslikano. Lazovićeve slike su svijetlog i živog kolorita, sa elementima baroknog realizma i perspektivnih kompozicionih rješenja. Horsku balustradu oslikao je Aleksije Lazović ciklusom Hristovih stradanja, u čijem je centru Deizis. Koristeći gravire zapadnoevropskog Krsnog puta (Via crucis), na šest kompozicija naglasio je dramatičnost Hristovog stradanja. I pored izvjesnih nevještih rješenja, njegove slike odlikuje pouzdan crtež i osjećaj za slikani prostor. Lazovići, kojima je rad u Manastiru Savina vrhunac umjetničke karijere, ispunili su očekivanja savinskog bratstva, jer su ostvarili ravnotežu tradicionalne ikonografije i baroknih tendencija, te vizualizovali složen idejni koncept. Posebno mjesto pripada čudotvornoj ikoni Bogorodice Savinske, koja se u manastiru pominje sredinom XVIII v. U drugoj polovini XX v. sklonjena je s mjesta prijestone ikone Male i prenijeta u Veliku crkvu. Sem inkarnata, ovu ikonu, ovjenčanu legendom, cijelu pokriva srebrni pokrov, za koji se ne zna kada je dodat. Tip je Glikofilouze i Eleuze (Umiljenije), nastao u kritsko-venecijanskom maniru u XVI v. Zbog delikatnog modelovanja inkarnata, finoće linija, elegancije poze, harmonije boja, može se smatrati radom bolje radionice, možda venecijanske. O prazniku Uspenja Bogorodice (Velike Gospojine) iznosila se iz manastira i u litiji nosila ka Dubravi. Pred njom su se polagale zakletve. Poput drugih Bogorodičinih ikona u Boki o kojima se formirao kult, bila je prekrivena zavjetnim darovima. Prema zapisima, darivali su je pravoslavni, katolici i muslimani. Arhitektura i slikarstvo Velike crkve postali su prototip mnogim pravoslavnim crkvama u Boki: Sv. Petra i Pavla u Risnu, Sv. Luke u Gošićima, Sv. Trojice u Kutima, Sv. Jovana u Bogišićima, Sv. Gospođe u Radovićima, Rize Bogorodičine u Bijeloj, Sv. Nedjelje u Jošicama... U biblioteci se čuvaju pisane i štampane knjige, a u riznici ikone različitih stilskih škola: italo-kritske, grčke, ruske i bokokotorske, nastale od XVI do kraja XIX v., liturgijski predmeti, mošti, povelje... Mnoge dragocjenosti donijete su iz Manastira Tvrdoš: krst Sv. Save, Oktoih petoglasnik i Savinska krmčija iz XVI v. Mnoge je pribavio jeromonah Simeon Marković tokom boravka u Rusiji 1760–1771: pozlaćeni srebrni diskos sa čašom, kadifenu plaštanicu, Sinodik iz čijeg se uvoda saznaje istorija manastira, ukrašen sa 33 bakrorezne grafike. Tu je i oslikana „čitulja” kapetana Sima Tomaševića iz 1740, koju je izveo slikar iz porodice Dimitrijević–Rafailović. Čuva se i oko 50 srebrnih zavjetnih darova Bogorodičinoj ikoni, sa predstavama srca, barki, ikonica, portreta, kao i onih koji prikazuju bolesnike na krevetu ili djelove ljudskog tijela (oči, ruke, noge).