Crna Gora i Sjedinjene Američke Države. Crna Gora i SAD imale su političke odnose i prije zvaničnog uspostavljanja diplomatskih odnosa. Prvi formalni susret jednog crnogorskog vladara i američkog zvaničnika desio se u Napulju, u martu 1851, kada je mitropolit → Petar II Petrović Njegoš upoznao Džordža Blejka, tadašnjeg komandanta američkog broda „Independence”. Prvi diplomatski predstavnik SAD koji je posjetio Crnu Goru bio je Džon Kason, tadašnji američki poslanik u Austrougarskoj. On je u Crnoj Gori bio sredinom marta 1880, a boravio je u Kotoru (tada u sastavu Austrougarske) i na → Cetinju. Ova posjeta je značajna i zbog izvještaja koji je Kason predao Stejt departmentu o prilikama u Crnoj Gori. U tom izvještaju Kason je predstavio svoj razgovor sa crnogorskim ministrom inostranih djela → Stankom Radonjićem, u kojem je istaknuto da u Crnoj Gori živi oko 200.000 stanovnika, ali da nikad nije bilo tačnog popisa stanovništva. Organizacija zemlje je predstavljena kao plemenska, gdje skup svih plemenskih poglavara čini skupštinu sa kojom se knjaz savjetuje u posebnim prilikama od značaja za Crnu Goru. Sljedeća epizoda iz neformalnih odnosa dviju država bila je posjeta Vilijema Džejmsa Stilmana Crnoj Gori, specijalnog dopisnika londonskog dnevnika Tajms i američkog diplomate. Stilman je Crnu Goru posjetio za vrijeme crnogorsko-osmanskog rata 1876–1878. i tom prilikom upoznao → Anta Gvozdenovića, budućeg diplomatskog predstavnika Crne Gore u SAD, kojeg je knjaz → Nikola I Petrović Njegoš odredio za pratioca i prevodioca Stilmanu. Karakteristika odnosa Crne Gore i SAD, i prije i nakon formalno uspostavljenih diplomatskih odnosa, jeste postojanje velike emigracije Crnogoraca u SAD. Uglavnom su odlazili mlađi, radno najsposobniji stanovnici. Velika iseljenička emigracija iz Crne Gore (→ Crnogorsko iseljeništvo do 1918) , koja je bila uglavnom koncentrisana u oblastima rudnika ili gdje su se gradile željeznice, formirala je vremenom i svoja udruženja, kao što je bilo Slovensko-ilirsko uzajamno i dobrotvorno društvo, osnovano 1857. u San Francisku; Sjedinjeno slovensko društvo (1874); Srpsko-crnogorsko dobrotvorno i literarno društvo; Srpsko-crnogorski savet itd. Kako između Crne Gore i SAD nijesu bili uspostavljeni diplomatski i konzularni odnosi, Crnogorci na radu u Americi nijesu mogli uživati diplomatsku podršku svoje zemlje. Od 1903. oni su se za zaštitu obraćali ruskom konzulu u San Francisku, dok je krajem 1905. ruska vlada i zvanično dala saglasnost da ruski konzuli štite i interese Crnogoraca u Sjevernoj i Južnoj Americi. Crna Gora je u SAD imala počasne konzule (→ Počasni konzuli Crne Gore) u pojedinim američkim gradovima, kao što je bio Njujork. Diplomatski odnosi između Crne Gore i SAD uspostavljeni su 30. oktobra 1905, kada je → Džon Džekson, prvi diplomatski predstavnik SAD u Crnoj Gori, predao akreditivna pisma crnogorskom knjazu Nikoli. Džekson je bio diplomatski predstavnik SAD u Atini, a pri crnogorskom dvoru na Cetinju imenovan je u rangu izvanrednog poslanika i opunomoćenog ministra. Poslovi diplomatskih predstavnika SAD u Crnoj Gori su se neposredno nakon uspostavljanja odnosa odnosili najvećim dijelom na regulisanje pitanja crnogorske emigracije na radu u SAD. Crnogorska vlada je već 1906. zvanično izrazila potrebu za otvaranjem predstavništva u Njujorku i San Francisku, preko Džona Džeksona, pri čemu je istaknuto da bi Crna Gora jedino mogla biti predstavljena preko počasnog konzula, usljed nedostatka finansijskih sredstava za karijernog konzula. U septembru 1907. Džon Džekson je razriješen dužnosti predstavnika SAD pri crnogorskom dvoru, a umjesto njega je američki predsjednik Teodor Ruzvelt imenovao Ričarda Persona, dotadašnjeg predstavnika u Teheranu, za izvanrednog poslanika i opunomoćenog ministra u Crnoj Gori. Person je diplomatsku dužnost u Crnoj Gori obavljao do 1909, kada ga je zamijenio Džordž Mozes, u istom rangu. Povodom proglašenja Crne Gore za kraljevinu, američki predsjednik Taft je uputio čestitke kralju Nikoli. U skladu sa infrastrukturnim razvojem Crne Gore, poštanski saobraćaj između dvije države je uspostavljen 1911. godine. Nakon što je crnogorska vojska kapitulirala u Prvom svjetskom ratu (→ Crna Gora u Prvom svjetskom ratu), početkom 1916, i pošto su dvor i vlada otišli u Francusku, odnosi između Crne Gore i SAD održavani su preko američkog ambasadora u Parizu, Grejvsa Šarpa. Tek tada SAD postaju predmet najvišeg interesovanja crnogorske vlade (→ Crnogorska vlada / Ministarski savjet Knjaževine/Kraljevine Crne Gore (1879–1916)), usljed nadanja da će SAD biti saveznik Crne Gore u borbi za očuvanje teritorijalnog integriteta. Dodatno interesovanje Crne Gore za čvršću saradnju sa SAD doći će nakon objavljivanja programa 14 tačaka američkog predsjednika → Vudroa Vilsona, od kojih su se 11. i 14. tačka ticale i Crne Gore, u smislu restauracije države u granicama koje je definisala istorija. Početkom proljeća 1916. za crnogorskog konzula u SAD imenovan je → Ante Seferović. Uporedo sa otežanom situacijom nastalom okupacijom, već sredinom 1917. crnogorski zvaničnici u Parizu preduzeli su aktivnosti ka otvaranju diplomatskog predstavništva Crne Gore u Vašingtonu (→ Crnogorsko poslanstvo u Vašingtonu). U skladu sa spoljnopolitičkim ciljevima i radom na očuvanju integriteta, crnogorska vlada je 22. avgusta 1917. uputila zahtjev SAD za izdavanje agremana za poslanika Crne Gore u Vašingtonu. To je učinio predsjednik Vlade → Evgenije Popović preko Grejvsa Šarpa, a kao diplomatski predstavnik predložen je → Petar Plamenac. Napore Crne Gore podržala je Italija, koja je bila zainteresovana za „crnogorsko pitanje”. Upravo zahvaljujući intervenciji italijanskog poslanika u Vašingtonu, De Čilera, doći će do ubrzanja razmatranja crnogorskog prijedloga i posljedičnog prihvatanja prijedloga za otvaranje Poslanstva. To prihvatanje prijedloga naići će na protivljenje dijela saveznika iz Antante. U pogledu predložene ličnosti, Petra Plamenca, Vlada SAD dala je negativno mišljenje. Naredne godine, u martu 1918, opet uz posredovanje italijanske vlade, revitalizovano je pitanje odabira prave ličnosti za diplomatskog predstavnika Crne Gore u Vašingtonu, a najprije je pominjan → Filip Dobrečić, tadašnji generalni konzul u Rimu, od čijeg se imenovanja kasnije odustalo. Konačni prijedlog crnogorske vlade (→ Crnogorske vlade u egzilu (1916–1922)), od 22. aprila 1918, bio je dr Anto Gvozdenović, kraljev ađutant. U junu 1918. imenovanje Gvozdenovića je potvrđeno i on je postavljen za izvanrednog poslanika i opunomoćenog ministra kod Vlade SAD. Nakon njegovog postavljanja, ostvaren je po prvi put reciprocitet u diplomatskim odnosima između Crne Gore i SAD. Takođe, uporedo sa razvojem diplomatskih odnosa u XX vijeku, razvijani su i obrasci američko-crnogorske saradnje kroz djelovanje Misije američkog Crvenog krsta u Crnoj Gori u periodu 1919–1922, kada su zahvaljujući materijalnoj pomoći otvorene bolnice, sirotišta, kuhinje za ishranu, raspodijeljena hrana, odjeća i obučeni prvi crnogorski vozači i medicinske sestre, obnavljana infrastruktura. Aktivnosti dr Gvozdenovića u Vašingtonu bile su brojne i uglavnom koncentrisane na promjenu slike o Crnoj Gori u tadašnjem američkom mnjenju, kao i obezbjeđivanje materijalne pomoći za Crnu Goru. Zahtjevi za takvu vrstu pomoći i finansijske zajmove nijesu nailazili na potvrdan odgovor. Dr Gvozdenović će se u Vašingtonu kratko zadržati – već sredinom decembra 1918, uporedo sa odlaskom Vilsona u Evropu na Parisku mirovnu konferenciju (→ Pariska mirovna konferencija 1919–1920. i Crna Gora), Gvozdenović je takođe odlučio da putuje u Evropu. U njegovom odsustvu, poslove u Crnogorskom poslanstvu obavljao je Đoko Matanović. Njegova služba nije obilježena značajnijom dinamikom odnosa između dvije vlade, a već 20. aprila 1919. on daje ostavku vladi u Nejiu, te poslove Poslanstva preuzima žeran, kapetan Jevrem Šaulić. U tom statusu, Šaulić je 4. jula 1919. pozvan da prisustvuje svečanosti proslavljanja američkog Dana nezavisnosti, na kojoj su vojnici u svečanoj povorci nosili i crnogorsku zastavu. U stanju minimalne angažovanosti, Poslanstvo ostaje do januara 1921, kada američka vlada povlači agreman za crnogorskog poslanika i priznaje Kraljevinu SHS.

S. Knežević, T. Lakić

Crna Gora i SAD od 1945. Nakon Drugog svjetskog rata (→ Crna Gora u Drugom svjetskom ratu), odnosi SAD i FNRJ, čija je ravnopravna federalna jedinica bila Crna Gora, diktirani su širim globalnim tokovima u kojima su SAD i SSSR, predvodnik komunističkog bloka država u čijem sastavu je bila i FNRJ, započeli Hladni rat. Ipak, nakon raskida FNRJ sa Istočnim blokom (1948), dolazi do ubrzanog popravljanja odnosa sa SAD i njegovim saveznicima, što je kulminiralo sklapanjem Balkanskog pakta između FNRJ, Turske i Grčke (članica NATO-a) u Ankari 1953. (politički), odnosno na Bledu 1954. (vojni), čime je Jugoslavija indirektno povezana sa NATO-om. Kao jedna od država osnivača Pokreta nesvrstanih, Jugoslavija je nastavila politiku sadržajnih i intenzivnih odnosa sa oba bloka, a posebno sa liderima blokova – SAD i SSSR. U tim odnosima, značajnu ulogu su imale i jugoslovenske diplomate iz Crne Gore, poput → Vladimira Popovića Španca i → Veljka Mićunovića, koji su bili ambasadori FNRJ/SFRJ u SAD. U okviru snaženja odnosa sa federalnim jedinicama Jugoslavije, SAD su 1980. otvorile Američki centar u Titogradu (→ Kulturno-informativni centri u Crnoj Gori). Centar je organizovao predavanja, izložbe, odlaske crnogorskih građana na različite programe u SAD, nastavak školovanja crnogorskih građana u SAD i druge aktivnosti. Zatvoren je 1999, tokom rata NATO-a i SRJ, ali je 2003. otvoren Američki ugao (American Corner), prvo u Podgorici, a zatim i na Cetinju i u Pljevljima. U procesu raspada SFRJ, Crna Gora je, kao saveznik Srbije, bila pod režimom sankcija međunarodne zajednice predvođene SAD. Nova faza u odnosima SAD i Crne Gore, međutim, počinje već nakon Dejtonsko-pariskog mirovnog sporazuma krajem 1995, pa je septembra 1996. predsjednik RCG (→ Predsjednik Crne Gore) → Momir Bulatović otvorio Trgovinsko predstavništvo Crne Gore u Vašingtonu (→ Paradiplomatska predstavništva Crne Gore). Na njegovom čelu bio je Ratko Knežević, zatim → David Đ. Dašić, a nakon njega → Zorica Marić-Đorđević. Odnosi Crne Gore i SAD postaju još bliži nakon što je dio crnogorske vlasti, koji je napravio otklon od politike predsjednika SRJ Slobodana Miloševića, na čelu sa → Milom Đukanovićem, ostvario pobjedu na predsjedničkim izborima 1997. i parlamentarnim izborima 1998. godine. Posmatrajući Crnu Goru kao stožera u borbi za demokratske promjene u SRJ, SAD su davale Crnoj Gori snažnu političku, ali i ekonomsku potporu, pa je tako Crna Gora u tom periodu bila drugi najveći primalac američke pomoći po glavi stanovnika. Nakon što je, poslije pada režima Slobodana Miloševića (2000), crnogorska vlast krenula u proces obnove crnogorske državnosti, SAD su, iako nijesu davale otvorenu podršku, prema inicijativi crnogorske vlasti zauzimale umjerenije stavove nego što su bili zvanični stavovi EU. U istom periodu, u septembru 2002, SAD su otvorile Generalni konzulat u Podgorici. Nakon → Referenduma o državnopravnom statusu Crne Gore 2006, SAD su već 12. juna priznale crnogorsku nezavisnost, a diplomatski odnosi su uspostavljeni 7. avgusta iste godine. Uslijedila je transformacija crnogorskog predstavništva u Vašingtonu i Generalnog konzulata SAD u ambasade. Ambasadori Crne Gore u SAD bili su: → Miodrag Vlahović (2006–2010), → Srđan Darmanović (2010–2016) i → Nebojša Kaluđerović (2016–2021). Crna Gora ima i Generalni konzulat u Njujorku, otvoren 2007, a generalni konzuli su bili: → Branko Milić (2007–2012), → Zoran Janković (2013–2017) i → Željko Stamatović (2017–2021). Crna Gora ima i više počasnih konzula u SAD. Prvi generalni konzul SAD u Podgorici bio je Hojt Brajan Ji (2002–2005), a zamijenila ga je Arlin Feril (2005–2006), koja je potom bila i stalna otpravnica poslova Ambasade SAD u Crnoj Gori, do imenovanja ambasadora 2007. godine. Ambasadori SAD u Crnoj Gori bili su: Roderik Mur (2007–2010), Sju Kej Braun (2011–2015), Margaret En Uehara (2015–2018) i Džudi Rajzing Rajnke (od 2018). Najviši crnogorski zvaničnici boravili su u zvaničnim i radnim posjetama SAD na godišnjem nivou. Nakon obnove državnosti Crne Gore, uslijedile su posjete Crnoj Gori američkog sekretara za odbranu Donalda Ramsfelda, septembra 2006, potpredsjednika SAD Majka Pensa, avgusta 2017, i državnog sekretara Majka Pompea, oktobra 2019. godine. Istaknute ličnosti američke politike, poput predsjedničkih kandidata i senatora → Roberta Boba Dola i → Džona Mekejna, u različitim formama davale su podršku Crnoj Gori na putu ka nezavisnosti, odnosno članstvu u NATO-u. SAD nastavljaju da kroz partnerstvo u NATO-u, i kroz druge multilateralne i bilateralne forme saradnje, snažno podržavaju demokratski i ekonomski razvoj Crne Gore. Američka bilateralna pomoć Crnoj Gori u posljednjoj deceniji mjeri se stotinama miliona dolara. SAD podržavaju snaženje demokratskih struktura u Crnoj Gori kroz programe obuke novinara, izgradnje društvenih i duhovnih temelja demokratskog društva, kroz podršku nevladinim organizacijama, razvoju liderskih sposobnosti mladih, reformama policije, vojske i carinske službe, kao i kroz brojne druge oblike saradnje.

B. Vukićević