Crnogorsko iseljeništvo do 1918. Iseljavanje stanovništva iz Crne Gore uglavnom je motivisano ekonomskim razlozima. Strani izvještači su navodili da se broj stanovnika Crne Gore početkom XIX vijeka toliko povećao da u budućnosti neće biti dovoljno prostora i hrane za sve. Osim toga, u prvoj polovini XIX vijeka u Crnoj Gori se desilo više gladnih godina i epidemija bolesti, što je situaciju činilo još težom. Pravci iseljavanja su išli prema Srbiji, Carigradu, Rusiji, susjednim osmanskim teritorijama. Prvi pomeni o odlasku Crnogoraca u Ameriku nalaze se tridesetih godina. Prema podacima iz 1821, bilo je oko 400 do 500 Primoraca i Crnogoraca u Carigradu. Godine 1836. oko 300 ljudi ide u Carigrad kako bi našli posao. Od 1839. pojedini Crnogorci stiču vlasnička prava nad ugljenokopima u Osmanskom carstvu. Od 1844. Crnogorci počinju masovnije da odlaze u Carigrad radi zarade, tako da četiri godine kasnije, prema podacima, ima oko 3.000 ljudi iz Crne Gore na radu u Carigradu. Jedan broj crnogorskih porodica naseljava se u Hercegovini, Kosovu, Skadarskom pašaluku, Boki. Do iseljavanja Crnogoraca u Rusiju dolazi početkom XIX vijeka, kada se 100 Crnogoraca naseljava u Tiraspoljskom srezu. Nešto kasnije dolazi još 250 Crnogoraca. Od 1815. počinju iseljavanja prema Krimu. Karakterističan je primjer neuspješnog naseljavanja u Rusiji 1817, kada je prema nekim podacima otputovalo 835 Crnogoraca, međutim, oni su zadržani u Carigradu i zbog političkih razloga vraćeni u Crnu Goru. Početkom XIX vijeka određeni broj stanovnika se iseljava u Srbiju, uglavnom zapadno od Morave. Poslije Prvog srpskog ustanka 1804. na prostor Starog Vlaha, doline Ibra i Šumadijske Kolubare, Podrinja i okoline Valjeva naseljavaju se Crnogorci. Od 1809. u većem broju prelaze na prostor Šumadije, a 1812. preko 200 porodica iz Drobnjaka prelazi u Srbiju. Poslije 1815. pojačava se iseljenički talas. Gotovo svake godine porodice iz Crne Gore naseljavaju određene krajeve Srbije. Za vrijeme prve vladavine → Miloša Obrenovića bilo je dosta predusretljivosti prema ekonomskim emigrantima iz Crne Gore. I za vrijeme mitropolita → Petra II Petrovića Njegoša stanovnici emigriraju iz zemlje. Godine 1836. iz okoline Nikšića iselilo se 69 porodica sa 357 članova, tri godine kasnije 120 porodica naseljava se u Moravičkom srezu, da bi nešto kasnije još 840 Crnogoraca naselilo isti srez. Te 1839. godine 200 porodica iz Drobnjaka naselilo se u Ćuprijskom, Valjevskom i Šabačkom srezu. Godine 1845. više od 200 porodica se iseljava u Srbiju. Naročito je tokom gladne 1847. bilo prisutno iseljavanje, najčešće u okolinu Kladova, u Petrovo Selo. U toku proljeća 1848. samo u jednom karavanu prema Srbiji bilo je preko 700 ljudi, koji su se naselili u okolini Aleksinca. U oktobru iste godine na teritoriju Užičkog okruga stigle su 183 porodice sa 777 članova. Iseljavanje je karakteristično i za drugu polovinu XIX vijeka. Na prostorima pod osmanskom vlašću iseljavanje je bilo stalno sve do balkanskih ratova (→ Crna Gora u balkanskim ratovima 1912/13). Zbog posla i zarade, Crnogorci su odlazili u Carigrad, susjednu Boku Kotorsku, Dalmaciju, Austriju, Srbiju, Rusiju, Ameriku. U prvim godinama vladavine knjaza → Danila I Petrovića Njegoša oko 1.600 Crnogoraca nalazi se u Carigradu. Već 1856. pošla su 452 radnika, 1857. godine 174, a 1858. godine 241 radnik. Prema podacima, godinu poslije Bitke na Grahovcu broj Crnogoraca u Carigradu iznosio je oko 4.000. Za osam godina, u vrijeme knjaza Danila, u Carigrad je pošlo 1.787 Crnogoraca. Pošto su u vrijeme sultana Abdul Medžida i Abdul Aziza otvarani veliki radovi, poput izgradnje puteva, Crnogorci su tu nalazili zaposlenje i zaradu. Prema pasoškim knjigama u periodu od 1853. do 1860. i od 1866. do 1878, u Carigrad su pošla radi zarade 4.684 Crnogorca, a u druga mjesta azijske Turske, u vremenu od 1866. do 1878, svega 95 Crnogoraca. Godine 1872. pominje se da prvi put odlaze sa porodicama u Carigrad. Crnogoraca ima i na prokopavanju Sueckog kanala i prema pasoškim knjigama vidi se da su ovdje boravili u periodu 1859–1860. godine. U Osmansko carstvo, u krajeve bliže Crnoj Gori, osim Carigrada, uselilo se 1866. godine 78 porodica, a od 1867. do 1878. godine 88 porodica. Sedamdesetih i osamdesetih godina bilo je Crnogoraca koji su radili u Grčkoj, Bugarskoj i Rumuniji. Crnogorci odlaze u Boku i Paštroviće. U periodu 1853–1856. pošlo je 230 ljudi, a od 1857. do 1859. u Paštroviće je došao 51 doseljenik i dvije porodice. Tada odlaze i politički emigranti zbog sukoba sa knjazom Danilom. U maju 1860. u Austriji je bilo oko 400 političkih emigranata iz Crne Gore. Jedan broj iseljenika išao je i u Austriju i Italiju. U Austrougarskoj su se u periodu od 1866. do 1878. naselila 62 Crnogorca. Prema pasoškim knjigama u periodu od 1866. do 1878, u Rusiju je pošlo 76 Crnogoraca. Oni su služili u graničnim jedinicama ruske vojske, najviše na Kavkazu. Prije crnogorsko-osmanskog rata 1876–1878. dosta iseljenika odlazi u Ameriku, najviše u Kaliforniju. Najveće iseljavanje bilo je prema Srbiji. Nije bilo velikih političkih smetnji za naseljavanje Crnogoraca, mada odnosi između vlada dviju zemalja nijesu bili uvijek jednaki. Prema djelimično sačuvanim podacima i pasoškim knjigama za period od 1853. do 1860. i od 1866. do 1878, u razne krajeve i zemlje otišao je 8.141 Crnogorac, dok je u Srbiju otišlo 2.388 Crnogoraca radi zarade ili naseljenja, od čega 141 sa porodicama bez određenja broja članova. Ove pasoške knjige nijesu zabilježile stotine porodica koje su se uselile u Srbiju u periodu od 1853. do 1856, kao i u periodu od 1860. do 1863. godine. Ukupno se u periodu od 1852. do Berlinskog kongresa (→ Berlinski kongres i Crna Gora), i to samo na osnovu dvije pasoške knjige, iselio 8.141 Crnogorac, od kojih 185 sa porodicama bez određenja broja članova. Poslije Berlinskog kongresa, iseljavanje stanovništva postajalo je sve masovnije, a veliki broj Crnogoraca se radi zarade orijentisao ka Austrougarskoj. Najveći broj njih radio je na izgradnji puteva, pruga, pristaništa, na kamenolomima, pravljenju nasipa, u poljoprivredi. U Boku su išli radi zarade i naseljavanja iz svih krajeva Crne Gore. Naseljavanja je bilo i u Bosni i Hercegovini. Od 1882. Crnogorci u većim grupama idu u Austrougarsku. Godišnje je pasoše za ovu zemlju dobijalo između 1.000 i 3.700 Crnogoraca. Otvaranjem radova na putevima u periodu 1884–1892, u istočnu Hercegovinu došlo je 7.764 Crnogoraca. U Austrougarsku je od aprila do decembra 1904. na zaradu, izuzimajući Bosnu i Hercegovinu i Boku Kotorsku, ušlo 2.743 Crnogoraca. Prema pasoškim knjigama od 1884. do 1902, preko Austrougarske pošlo je 43.796 Crnogoraca. Jedan dio je išao u SAD i druge zemlje, a jedan dio se zadržavao. Crnogorci su radili na izgradnji pruga Gabela – Dubrovnik; Hum – Trebinje; Hum – Uskoplje – Zelenika; Uskoplje – Gruž. Za vrijeme berbe grožđa, od 1.000 do 1.500 Crnogoraca bilo je angažovano u ovoj regiji. U maju 1906. bilo je 6.000 Crnogoraca u Trstu, koji su odatle išli na rad na izgradnji pruge u Gracu, proširivanju tršćanskog pristaništa, izgradnji pruge Jasenice – Bohinjske Bistrice – Gorica – Trst. Poslije je preko 500 Crnogoraca radilo u Štajerskoj u fabrikama, ciglanama, rudnicima. Veliki broj Crnogoraca išao je u Grčku na rad. Tada počinju poslovi na izgradnji željezničke i putne infrastrukture, kao i na prokopavanju Korintskog kanala, u zimu 1881/82. godine. Godine 1883. od 3.079 izdatih pasoša, za Grčku ih je bilo 1.284. Prema pasoškim knjigama u periodu od 1882. do 1892. i od 1897. do 1905, u Grčku je radi zarade pošlo 3.736 Crnogoraca. Naseljavanje Crnogoraca poslije Berlinskog kongresa bilo je usmjereno i prema Bugarskoj. U prvih osam mjeseci 1885. tamo su se uselila 224 Crnogorca. Poslije septembra 1885. njihov broj opada zbog događaja u vezi sa Plovdivskim prevratom. I u Rumuniji dolazi do naseljavanja crnogorskih porodica. Naročito intenzivno bilo je u periodu od 1893. do 1905, kada je opao obim radova u Osmanskom carstvu i Grčkoj. Tada ih je pošlo oko 490. Jedan broj Crnogoraca je poslije 1878. zaposlenje tražio i u Rusiji. U periodu od 1882. do 1892. pošlo je svega 115 Crnogoraca. U Osmanskom carstvu, poslije Berlinskog kongresa, Crnogorci su živjeli i radili u više mjesta. Carigrad je i dalje bio najprivlačnije mjesto gdje su se mogli zaposliti. Prema podacima iz 1884, u gradu je bilo između 2.000 i 3.000 Crnogoraca. U Smirni je bilo nekoliko stotina Crnogoraca. Od sredine 1894. nekolike grupe su radile na izgradnji željezničke pruge Bejrut – Damask. Na pruzi Damask – Meka – Hedžas bilo je 1903. između 800 i 1.000 Crnogoraca. I na ostalim gradilištima širom Osmanskog carstva mogle su se naći manje i veće grupe Crnogoraca. Odlazak Crnogoraca u Egipat nije prestao ni nakon izgradnje Sueckog kanala. U periodu od 1882. do 1892. i 1904. i 1905. bilo je 107 Crnogoraca u Egiptu. Radili su u rudokopima lignita u Herakleji na Crnom moru, na pristaništu i pruzi do rudnika, pristaništu u Zonguldaku, rudnicima drvenog i kamenog uglja. Svjedočanstvo teških uslova su i činjenice da je od 1841. u Zonguldaku i okolini stradalo 150-200 Crnogoraca u rudnicima. Zatim su radili kao željeznički radnici u Port Saidu, Kairu, Aleksandriji, na izgradnji željezničke pruge Solun – Bitolj, i to 800 Crnogoraca, a na pruzi Solun – Dedeagač bilo je preko 300 Crnogoraca. Približan je podatak da je u drugoj polovini XIX vijeka u Carigradu bilo na zaradi 11.184 Crnogorca. Poslije balkanskih ratova, iz novooslobođenih krajeva Crne Gore, u periodu od aprila do juna 1914, preko Bara se iselilo 12.302 muslimana, koji su išli u Istanbul i Anadoliju. Prema austrougarskim izvorima, od maja do juna 1914. iselilo se iz novih krajeva Crne Gore 8.750 lica, a od aprila do jula 1914. ukupno 16.570 lica. Za period od 1909. i 1910. postoje podaci da je jedna grupa Crnogoraca radila u Švajcarskoj, u kantonu St. Galen i Bern. Počeli su da dolaze još od 1903. godine. Crnogoraca je bilo na radovima i u Lisabonu od 1884, a u Poljskoj postoje podaci za 1907. godinu. Išli su u Njemačku od 1903, u Etiopiju i Džibuti od 1900. godine. Crnogorci su radili i u rudokopima u Transvalu krajem XIX i početkom XX vijeka. Početkom XX vijeka učestvovali su na strani Bura u ratu protiv Engleza. Određeni broj Crnogoraca privlačio je Daleki istok. Početkom XX vijeka grupe Crnogoraca rade na izgradnji željeznica i puteva u Kini, Mandžuriji, Sijamu. Prva emigracija sa ovih prostora u Australiju je iz 1884, kada je tamo došlo 36 emigranata, najviše iz Boke Kotorske i Paštrovića. Pošto su došli sa prostora pod austrougarskom vlašću, bili su upisani kao Austrijanci. U Australiju je 1885. otišao jedan Nikšićanin. Crnogorci su u Zapadnoj Australiji radili u rudokopima i pomagali novčanim prilozima ranjene u balkanskim ratovima. Crnogorci su išli u Ameriku poslije Berlinskog kongresa, najčešće u zajednici sa Bokeljima i Paštrovićima. Broj iseljenika se sporo povećavao do kraja XIX vijeka, da bi početkom XX vijeka počeo naglo da raste. Pasoši za Ameriku uglavnom su važili pet godina, a za bliže zemlje tri godine. Na osnovu novina, vidi se da je Crnogoraca u SAD bilo prije rata 1876–1878. godine. Prema pasoškim knjigama od 1871. do 1877, u Ameriku je pošlo 25 lica. U drugoj polovini 1903. u Ameriku je došao 621 Crnogorac. Postoje podaci u literaturi da je do 1903. preko okeana pošlo na zaradu oko 6.000 Crnogoraca. Tokom 1903. počeo je masovni odlazak na rad u Americi. Već u prvoj deceniji XX vijeka broj onih koji su se našli u Sjevernoj Americi dostizao je cifru od 20.000 ljudi, što je u to vrijeme bilo oko 10% stanovništva Crne Gore. Najveći broj crnogorskih iseljenika se koncentrisao oko značajnih rudarskih centara širom SAD. Postojao je još čitav niz kolonija u kojima su živjeli Crnogorci u Montani, Nevadi, Arizoni, Kaliforniji, Koloradu, Vajomingu, Aljasci, Indijani, Misuriju. Iseljenici nijesu zaboravljali državu odakle su otišli. Samo u periodu od 1906. do 1912. poslali su svojim kućama preko 16 miliona perpera, što je značilo mnogo za kupovnu moć u domovini. Prema podacima, i u Kanadi je 1911. bilo između 300 i 400 Crnogoraca. Pred Prvi svjetski rat (→ Crna Gora u Prvom svjetskom ratu) pretpostavlja se da je u Americi bilo oko 30.000 iseljenika. U SAD i Kanadi 1912. nalazilo se oko 20.000 Crnogoraca, u Južnoj Americi oko 3.500, dok se u Egiptu, Maloj Aziji, Južnoj Africi i Carigradu nalazilo oko 3.500 Crnogoraca. Još od prije 1880. pominju se Crnogorci u Buenos Ajresu. Od 1857. do 1908. u Argentini se naselilo oko 300 Crnogoraca. U prvom talasu iseljenici dolaze iz primorskih krajeva (Boka, Grbalj, Krivošije, Paštrovići). U drugom talasu naseljavaju se oko Buenos Ajresa. Jedan od najpoznatijih, Miloš Vukasović, bio je poznati privrednik, počasni konzul u Argentini. U Argentinu su Crnogorci stizali najviše u periodu između 1890. i 1940. godine. Prve grupe bile su najbrojnije u Santa Feu. U okolini Buenos Ajresa, u Alhuamfi, Crnogorci su zarađivali pet kruna dnevno. Bilo je Crnogoraca koji su mogli da rentiraju zemlju deset godina i da po hektaru plaćaju pet dolara godišnje. Naročito od 1903. Crnogorci masovnije odlaze u Južnu Ameriku. Prema podacima iz 1904, najmanje 800 Crnogoraca legalno se doseljava u Argentinu. Tih godina zemlja je imala značajno liberalnije zakone za useljenike, pa to iskorišćavaju Crnogorci, koji nijesu mogli da uđu u SAD. Najviše se naseljavaju u kolonijama: General Madariaga, Dok Sud, Tandil u provinciji Buenos Ajres, Venada Tuerto u blizini Rozarija u provinciji Santa Fe, kolonija La Montenegrina sa naseljima Kitilipi i Maćagaj u provinciji Ćako. Diplomatsku zaštitu Crnogoraca u Argentini obezbjeđivao je ruski konzul u Buenos Ajresu. Od osamdesetih godina XIX vijeka javljaju se prva društva koja okupljaju doseljenike iz Crne Gore. Najstarije iseljeničko društvo u Argentini koje je okupljalo Crnogorce osnovano je 1880. u Buenos Ajresu pod imenom „Slavjansko društvo uzajamne pomoći”. Krajem novembra 1909. osnovano je u Južnoj Americi prvo „Crnogorsko društvo uzajamne pomoći” (u Tandilu). Na argentinskom popisu iz 1914. bilo je 1.575 Crnogoraca, ali se smatra da je pred početak Prvog svjetskog rata u Argentini živjelo između dvije i tri hiljade Crnogoraca. Prema nezvaničnim podacima, taj broj se kretao i do 10.000. Prema nekim podacima, njih 1.500 je bilo spremno da dođe u vojsku pred početak rata. Jedan broj je živio u Brazilu, Urugvaju, Čileu i Paragvaju. Godine 1907. u Brazil je prešlo 80 Vasojevića. Iseljavanje u Čile pojačano je od 1907, ali se ne zna tačan broj iseljenika. Među najpoznatijim iseljenicima bio je bokeški moreplovac i istraživač Petar Zambelić. U Glasu Crnogorca za 1910. godinu, pominje se grupa Crnogoraca koji se nalaze u Urugvaju. Poslije Berlinskog kongresa, iseljavanje u Srbiju postaje sve intenzivnije. Prema podacima u periodu od 1879. do 1892, u Srbiju se iselilo 3.607 porodica sa 20.051 članom. Poslije Veljeg rata, naseljava se predio Toplice, Jablanice, Kosanice, Puste Reke. Najmasovnije iseljavanje bilo je 1889, kada je Crnu Goru pogodila treća nerodna godina. Tada se više od 7.000 Crnogoraca iselilo u Srbiju. Osim ovoga broja, veliki broj je išao radi zarade i vraćao se. U zavisnosti od političkih prilika, iseljavanje je nastavljeno sve do Prvog svjetskog rata. Kolike su razmjere iseljavanja, pokazuju podaci da je u periodu 1879–1892. u sve države, osim Australije, otišlo radi zarade i nastanjenja 48.186 stanovnika, od kojih 4.046 na čelu svojih porodica sa 22.298 članova. I sljedeći podatak jasno govori o obimu iseljavanja. Prvog maja 1912. u zemlji je bilo 41.805 vojnika, dok se u inostranstvu nalazilo 11.354 (od čega 9.306 u Americi, 1.839 u Evropi, a u ostalim zemljama 209). Prema nekim podacima, oko 11.000 dobrovoljaca došlo je iz Amerike i 2.500 iz Male Azije, Carigrada, Egipta i Južne Afrike za vrijeme balkanskih ratova. U toku 1914. i 1915. u Crnu Goru se vratilo oko 3.000 dobrovoljaca.