„13. jul – Plantaže” AD Podgorica, kompanija koja je najveći proizvođač grožđa i vina u Crnoj Gori i regionu. Nastala je preimenovanjem samostalne organizacije → „Vinovoćeprodukt”, koja je bila u sastavu → Agrokombinata „13. jul”. Kompanija je prošla kroz sve organizacione oblike – od RJ, preko OOUR-a, do članice društva Holding kompanije „Agrokombinat 13. jul”, 1994. godine. Kao članici Holdinga, pripojene su joj, 1998, pojedine njegove članice: „Agrougostitelj”, „Agrokom”, → Agroekonomski institut, „Uvoz − izvoz” i „Ribnjaci”. Od 2002. registrovana je kao akcionarsko društvo, pod imenom „13. jul – Plantaže” AD Podgorica. Nakon transformacije → Poljoprivredno-industrijskog kombinata (1963) i Agrokombinata „13. jul” (1965), kompanija je nastavila poslovanje kao nosilac kontinuiteta razvoja crnogorske poljoprivrede. Njena osnovna djelatnost je gajenje grožđa, a obavlja i poslove koji se tiču proizvodnje voća, sadnog materijala, prerade i distribucije vina, lozove rakije, uzgoja ribe, ugostiteljstva i maloprodaje. Od osnivanja kompanije, njeni direktori su bili: → Vladimir Vlado Đurišić (1971–1975), → Jakša Pavićević (1975–1977), → Danilo Spaić (1977–1990), → Ivan Dašić (1991–1992), Zoran Janković (1992–1993), → Đorđije Đoko Rajković (1993–2008), → Verica S. Maraš (2008–2020), Miroslav Vuković (2020–2021), Zoran Miladinović (2021–2022). Od 2022. direktor je Igor Čađenović. Predsjednici Odbora direktora kompanije bili su: Vuksan Simonović, Jovan Kunac (do 29. 9. 1999), Rajko Milović (1999–2001), Ruždija Tuzović (2001–2002), Milutin Simović (2002–2005), Veselin Vukotić (2005–2020), Božo Mihailović (2020–2021), Nebojša Vuksanović (2021–2024).

Na početku poslovanja, „Plantaže” su raspolagale površinom od 226 ha vinograda (proizvodile su 715 t grožđa), voćnjacima površine 49 ha (proizvodile su 30 t breskve), vinskim podrumom kapaciteta 10.400 hl i proizvodile 3.200 hl vina i 170 l rakije. Imale su tri proizvoda (vina „Vranac” i „Krstač” i „Lozovu rakiju”) i skromnu tehnološku opremu. Investicionim ulaganjima, 70-ih godina XX vijeka, podignuti su novi vinogradi – na površini od 170 ha (na Sadinama, Tološkom lugu, u Kokotima i Crmnici), urađena je rekonstrukcija starih zasada, ugrađen je sistem za navodnjavanje, na površini od 260 ha, i prošireni kapaciteti vinskog podruma. U OOUR-u „Plantaže”, 1974, površine pod vinogradima iznosile su 377 ha (sa godišnjom proizvodnjom od 3.673 t grožđa), a površine pod zasadima breskve 120 ha, dok je kapacitet vinskog podruma iznosio 26.000 hl. Bila je ostvarena godišnja proizvodnja od 15.380 hl vina i 500 hl lozove rakije.

Najznačajnija etapa u razvoju RO „Plantaže”, u sastavu SOUR-a Agrokombinat „13. jul”, bila je realizacija projekta „Ćemovsko polje” (1977–1982), u okviru kojeg je na Ćemovskom polju podignuto 2.014 ha vinograda i voćnjaka. U sklopu projekta, izgrađen je vinski podrum kapaciteta 190.000 hl i hladnjača kapaciteta 3.000 t. Radovi na podizanju zasada bili su povjereni OOUR-u → „Agroinvest”, u sastavu RO „Plantaže”. Investitor je bila RO → „Vinoprodukt Ćemovsko polje”. Realizacijom projekta „Ćemovsko polje” povećana je proizvodnja vinskog i stonog grožđa, voća, vina i lozove rakije.

Radna organizacija „Plantaže” raspolagala je 1984. površinom od 1.922 ha vinograda (Ćemovsko polje 1.587 ha; Sadine 120 ha; Pavlovine 65 ha; Kokoti 50 ha; Crmnica 49 ha; Tološki lug 30 ha i Jelenak 21 ha), zasadima pod breskvom od 302 ha, pod višnjom 296 ha, japanskom šljivom 26 ha, kao i vinskim podrumom kapaciteta 241.400 hl i hladnjačom kapaciteta 3.000 t.

U skladu sa zakonskim propisima i elaboratima o zaštiti imena, kvaliteta i geografskog porijekla vina, RO „Plantaže” (1984), a kasnije Holding kompanija „Agrokombinat 13. jul – Plantaže” AD Podgorica, zaštitila je geografsko porijeklo vina, kao i ime i porijeklo lozove rakije (→ Zaštita geografskog porijekla).

Krajem 80-ih i početkom 90-ih godina XX vijeka, pojavili su se problemi u poslovanju kompanije, usložnjeni i društvenopolitičkom krizom u zemlji i dospijevanjem na naplatu kredita za projekat „Ćemovsko polje”. Nakon donošenja Zakona o vraćanju poljoprivrednog zemljišta (1991–1993), DP „Plantaže” ostalo je bez 930 ha (430 ha vinograda i voćnjaka pripalo je ranijim vlasnicima). Uporedo sa tim, započeta je segmentacija i transformacija SOUR-a Agrokombinat „13. jul”. Vlada RCG donijela je, 1992, odluku o preuzimanju upravljanja DP „Plantaže” i imenovala Upravni odbor koji je upravljao poslovanjem preduzeća. U periodu 1999–2003, investirano je 15 mil. eura u povećanje površina novih zasada vinograda (350 ha), voćnjaka (97 ha zasada breskve) i matičnjaka loznih podloga (24 ha), nove tehnologije gajenja vinove loze, proizvodnju loznog sadnog materijala, rekonstrukciju postojećeg i ugradnju novog sistema za navodnjavanje, na površini od preko 1.000 ha. Nabavljena je nova poljoprivredna oprema i mehanizacija. Instalirana je savremena oprema za kontrolisanu fermentaciju i linija za flaširanje, kapaciteta 4.000 flaša na sat. Ugrađena je rashladna i elektrooprema u hladnjači. Obnovljeni su postojeći i sagrađeni novi objekti, a osavremenjena je i oprema u prerađivačkim kapacitetima. AD „Plantaže” 2003. raspolagalo je vinogradom od 2.067 ha – najvećim u Evropi u jednom komadu (1.877 ha pod vinskim i 190 ha pod stonim sortama), vinarskim podrumima kapaciteta 250.000 hl, plantažama breskve na površini od 97 ha, ribnjakom (sa godišnjom proizvodnjom od 120 t kalifornijske pastrmke), hladnjačom kapaciteta 3.000 t, maloprodajnim i ugostiteljskim objektima. Proizvedeno je 20.000 t grožđa (18 t vinskog i 2 t stonog grožđa) i realizovano je 12,3 mil. flaša vina i rakije (37% na tržištu Crne Gore i više od 50% na inostranom tržištu). Još od 1996. poslovanje je bilo usklađeno sa međunarodnim standardima kvaliteta ISO 9000, HACCP, sistema menadžmenta bezbjednosti hrane (FSMS) ISO 22000 i sa međunarodnim standardima Codex Alimentarius i ISO 22000:2018. Recertifikacijom EMS ISO 14001:2015, kompanija je prihvatila i potvrdila principe ekološkog menadžmenta.

Prema rejonizaciji iz 2017, površine pod vinogradima povećale su se na 2.310 ha, a 2019. bilo je ukupno 2.320,35 ha (2.141,14 ha pod vinskim i 179,21 ha pod stonim sortama). Proizvedeno je 15 mil. kg vinskog i 862.000 kg stonog grožđa, 857.000 kg breskve, 359.000 komada loznih kalemova, 126 t ribe i riblje mlađi, 15,2 mil. flaša vina i prirodnih rakija. Na domaćem tržištu realizovano je 41% proizvodnje, a na regionalnom i inostranim tržištima 59%, u više od 40 zemalja svijeta. U periodu 2008–2019, ostvaren je prihod od gotovo 380 mil. eura i investirano oko 40 mil. eura (15,5 mil. eura u podizanje zasada, 18,3 mil. eura u opremu i 6 mil. eura u građevinske objekte i radove). Podignuto je oko 772 ha zasada (696,6 ha vinograda, 49,8 ha voćnjaka i 25,5 ha maslinjaka).

Od 2011. kompanija je licencirana za obavljanje naučnoistraživačke djelatnosti u oblasti poljoprivrede (→ Naučnoistraživački rad u vinogradarstvu i vinarstvu Crne Gore). Do sada je realizovala više od 20 nacionalnih i internacionalnih projekata (→ Projekti u vinogradarstvu i vinarstvu).

Rad na → klonskoj selekciji vinove loze u kompaniji rezultirao je selekcionisanjem i priznavanjem sedan klonova sorte vranac 2014 (→ Klonska selekcija vranca). Klonovi su upisani u Registar sorti i podloga, te priznati kao patenti 2017. godine. Uporedo sa radom na klonskoj selekciji, podignuti su predbazni i bazni zasadi sorte vranac, pa su se stvorili uslovi za proizvodnju sertifikovanog kalema sorte vranac (→ Kategorije loznog sadnog materijala). Urađena je i → genetička identifikacija sorte, pronađeni su roditelji sorte → vranac, potvrđena je njena autohtonost i podignuta Nacionalna kolekcija autohtonih i odomaćenih sorti vinove loze na Ćemovskom polju (→ Ampelografska kolekcija vinove loze). Kompanija u kontinuitetu radi na introdukciji sorti i klonova stonih i vinskih sorti u cilju kreiranja novih i obogaćivanja postojećeg asortimana proizvoda.

Kompanija je dobitnik brojnih nagrada, među kojima se izdvajaju: Nagrada „19. decembar” (1977, 2000), Nagrada Privredne komore Crne Gore (1974, 1996), Nagrada Međunarodne zajednice iz Brisela „OSCAR”, pod nazivom „I oni su obilježili XX vijek” (1999), Nagrada za društvenu odgovornost (2009) i Trinaestojulska nagrada (2012).

Vinarija „13. jul – Plantaže” AD upisana je u Vinogradarski registar kao → registrovani proizvođač grožđa i → registrovani proizvođač vina. Proizvođač je grožđa i vina u vinogradarskom subregionu Podgorica. Posjeduje vinograd površine od oko 2.300 ha u jednom kompleksu, sa godišnjom proizvodnjom grožđa od oko 18 mil. kg. Zastupljene sorte su: vranac, → kratošija i → kaberne sovinjon, → merlo, → šardone, → sovinjon, → marselan, → petit verdot, → sirah, sanđoveze, negro amaro, primitivo, malvazija aromatika, malvazija istriana, → burgundac bijeli (pino blan) i dr. Godišnja proizvodnja vina je oko 12 mil. l. Vinarija proizvodi 35 različitih vina i četiri rakije. Vina klasik kategorije su: „Crnogorski Krstač”, „Crnogorski Chardonnay”, „Crnogorski Sauvignon”, „Crnogorski Rose”, „Crnogorski Vranac”, „Crnogorski Merlot”, „Crnogorski Cabernet”, vina premijum linije su: „Crnogorski Val Brut”, „Crnogorski Val suvi”, „Crnogorski Val Rose”, „Pro Anima Chardonnay Sauvignon”, „Pro Anima Pinot Blanc”, „Malvazija”, „Luča”, „Vladika”, „Crnogorski Chardonnay Barrique”, „Crnogorski Vranac Barrique”, „Regina”, „Crnogorska Kratošija”, „Epoha”, „Vranac Pro Corde”, „Medun”, vina ultra premijum linije su: „Nota”, „Vranac Reserve”, „Premijer” i selekcija: Stari podrum „Vranac”, Stari podrum „Cabernet Sauvignon”, Stari podrum „Cuvee Petit Verdot Vranac Merlot”, Stari podrum „Cuvee Merlot Marselan Petit Verdot”. Kompanija proizvodi i vina nižeg cjenovnog ranga: „Podgoričko bijelo”, „Crnogorski Krstač”, „Smederevka”, „Crnogorski Vranac”, „Moje vino bijelo”, „Moje vino Rose” i „Moje vino crveno”. Etikete rakija su: „Crnogorska lozova rakija”, „Crnogorski Prvijenac”, „Kruna” i „Breskva”. Vina kompanije dobila su više od 1.000 nagrada na domaćim i međunarodnim takmičenjima. Na međunarodnom takmičenju vina u Ljubljani 1982, u konkurenciji vina iz 23 zemlje svijeta, „Vranac” je nagrađen titulom šampiona (→ Ocjenjivanje vina „Vino Ljubljana”). Izdvajaju se i Zlatna evropska nagrada za kvalitet i komercijalni prestiž iz Ženeve i Rima, zlatne medalje sa takmičenja „Mond Selection” iz Brisela, Rima, Madrida, Pariza i Ženeve (1982, 1983, 1984, 1985, 1986 – pet puta uzastopno), te šampionske titule iz Bratislave, Ljubljane, Zagreba, Novog Sada, Sarajeva, Banjaluke, Beograda, Leskovca. Pjenušavo ekstra suvo vino „Crnogorski Val” iz berbe 2012. proglašeno je 2016. najboljim pjenušavim vinom Balkana. Potvrda kvaliteta su i nagrade na prestižnim → međunarodnim vinskim takmičenjima i ocjenjivanjima. Među njima su najznačajnije zlatne medalje sa takmičenja „Dekanter”: 2017. za vina Stari podrum „Cabernet Sauvignon” (berba 2012), 2019. za vino „Vranac Reserve” (berba 2013) i 2020. za vino „Vranac Pro Corde” (berba 2016). Osim zlatnih medalja sa takmičenja „Dekanter”, veliki uspjeh predstavljaju i zlatne medalje za vina sa takmičenja „Mundus Vini”, i to 2018. za vino „Epoha” (berba 2012) i 2019. tri zlatne medalje za vina: „Crnogorska Malvazija” (berba 2017), „Vranac Reserve” (berba 2013) i „Medun” (berba 2013), dok su 2020. zlatne medalje na ovom takmičenju pripale vinima „Premijer” (berba 2011) i Stari podrum „Vranac” (berba 2013).