Crnogorski vladari u djelima likovnih umjetnika. Crnogorski vladari prikazivani su u djelima likovne umjetnosti, bilo da se radi o sakralnom slikarstvu ili djelima građanske tematike ‒ gravurama, skulpturama i crtežima. Vladarske portrete izrađivali su ikonopisci, putopisci, inostrani ili domicilni umjetnici. Kao najstariji poznati rad koji prezentuje vladarski lik, smatra se portret dukljanskog kralja → Mihaila Vojislavljevića, u Crkvi Sv. Mihaila u Stonu. Riječ je o djelu iz oblasti fresko-slikarstva, koje predstavlja ktitorsku kompoziciju sa kraljevim likom i koje je naslikano u zapadnoj niši na sjevernom zidu crkve. Freska romaničke provenijencije prikazuje kralja Mihaila sa modelom crkve u rukama, koju uznosi Hristu na dar. Odjeven je u svečanu odeždu, a na glavi mu je ornamentisana kraljevska kruna zapadnog tipa. Ovu fresko-dekoraciju iz XI vijeka karakterišu tamni kolorit, naglašen crtež i plošnost (koja potencira rustikalnost prikaza). Mnogo su brojniji prikazi dukljanskog kneza → Vladimira Dukljanskog (Sv. Vladimira). Kult Svetog Vladimira Dukljanskog proširio se iz Prečiste Krajinske, Ostrosa i Skadarskog jezera na druge krajeve Balkana, što je učinilo da se prikaz ovog vladara i sveca pojavljuje i izvan granica Crne Gore. Iako postoje indicije da je lik Sv. Vladimira oslikavan u crkvama i u ranijem periodu, o tome ne postoje svjedočanstva, pa se za najstariji poznati portret Svetog Vladimira Dukljanskog uzima portret koji potiče iz Crkve Sv. Nikole u Šelcanu kraj Elbasana. Na južnom zidu naosa crkve vladar je prikazan u raskošnoj patricijskoj odjeći preko koje je prebačen crveni ogrtač sa floralnim motivima. Na glavi nosi vladarsku krunu zapadnog tipa. U desnoj ruci drži krst, a njegova lijeva ruka, sa dlanom otvorenim ka posmatraču, uzdignuta je u visini grudi. Portret je djelo zografa Onufrijea, koji je fresko-dekoraciju načinio 1625. godine. Godine 1690. Jovan papa iz Elbasana štampa Akolutiju Sv. Jovana Vladimira, na čijoj je prvoj strani grafički otisak – minijatura sa likom Sv. Vladimira, koju je izradila venecijanska slikarka i graver Izabela Picini. Sveti Vladimir je na dopojasnom portretu prikazan sa otvorenom krunom na glavi i krstom u desnoj ruci, dok u lijevoj nosi svoju odsječenu glavu (što je referenca na način njegovog pogubljenja). Gravira je izrađena u postvizantijskom duhu i nosi sa sobom najavu ranobaroknih stilskih osobina. Ova minijatura poslužiće kao idejni predložak za brojne portrete nastale u naredna dva stoljeća. Konstantin Jeromonah je 1711, u Manastiru Sv. Nauma na Ohridskom jezeru, naslikao Sv. Vladimira zajedno sa predstavom Sv. Marene. Sv. Vladimir je na ikoni prikazan u formatu cijele figure, u bogatoj vladarskoj odeždi, sa vladarskom krunom na glavi ‒ bogato ukrašenom perlama od dragog kamenja. U desnoj ruci nosi krst, dok je lijeva, sa dlanom otvorenim ka posmatraču, uzdignuta do prsa. Idejno se oslanja na dva najstarija poznata rada, s tim što je lik naslikan hristoliko, po čemu se ovaj portret izdvaja iz galerije portreta. Pored ove, Konstantin jeromonah načinio je još jedan portret Sv. Vladimira (u Crkvi Sv. Nikole u Moskopolju), koji je po stilu i aranžmanu detalja identičan, s tim što u lijevoj ruci vladar nosi svoju odsječenu glavu. U već prepoznatljivoj ikonografiji (koja se uglavnom oslanja na dva najstarija poznata rada) lik Sv. Vladimira pojavio se na brojnim freskama u sakralnim objektima širom Balkana, među kojima su: Crkva Sv. Arhangela Mihaila u Vitkučima (između 1682. i 1728), Crkva Sv. Atanasija i Crkva Sv. Nikole u Moskopolju (1745. i 1750), Crkva Sv. Kozme Etolskog u blizini Manastira Ardenice (oko 1760), Crkva Sv. apostola Petra i Pavla, Vitkuči (1764), Crkva Sv. Ahilija, selo Pendalofos, Kožani (1774), Crkva Sv. Bogorodice, Feneromeni, Tirnavo, u blizini Elasona (1778), Crkva Sv. Đorđa, Oksikeja, kod Kalabake (1779), Manastir Hilandar, paraklis Sv. Save Osveštanog (1779), Crkva Sv. Đorđa, Ljubovska (1782) i Crkva Sv. Nikole, Vana (1795).

Početkom četrdesetih godina XVIII vijeka, uz podršku Tomasa Mesmera (u čijem ateljeu u Beču su štampani grafički listovi), objavljena je knjiga bakroreza Stematografija Hristifora Žefarovića. Knjiga sadrži 54 lista sa folijacijom na crkvenoslovenskom i arapskom jeziku. Na osmom listu knjige našla se gravira Sv. Vladimira, nastala 1741, koja predstavlja sveca i vladara u formatu cijele figure, sa raskošnom krunom zapadnog tipa (optočenom draguljima) i sa bogatim ogrtačem čiji je pervaz ukrašen krznom hermelina. U desnoj ruci nosi žezlo, krst i palminu grančicu, a u lijevoj ruci nalazi se odsječena glava. Figura je blago okrenuta udesno, a aranžman upotpunjen aksesoarima – draperijom i monumentalnom kolonadom. Sva obilježja ukazuju na zanimljiv melanž postvizantijske i barokne estetike nadgrađene osebujnom ikonografijom svojstvenom tradiciji Elbasana. Ova gravira će postati jedan od ikoničnih idejnih predložaka koji će služiti za izradu portreta Sv. Vladimira Dukljanskog u periodu od XVIII do početka XX vijeka. Žefarović je 1742. načinio i žitijnu ikonu, u čijem se središnjem medaljonu nalazi Sv. Vladimir ‒ njegov je portret prikazan identično kao na graviri iz 1741. godine. Scena centralnog medaljona nadograđena je dvama anđelima koji nose vjenčić i krunu i koji su ugravirani u lijevom i desnom uglu, iznad figure sveca. Iznad središnje scene su Sveta Trojica na oblacima, a oko centralnog načinjen je „obrub“ od medaljona sa prikazima iz Vladimirovog života. Ova kompleksna žitijna ikona, minuciozno realizovana u grafičkoj tehnici bakrorez, bremenita je grafičkom stilizacijom i dekorativnošću koja najavljuje novi dah barokne umjetnosti. Prema Žefarovićevom likovnom predlošku iz 1741, načinjena je nova minijatura u venecijanskom izdanju Akolutije iz 1858. godine. Tom prilikom graveri Baroci i Koradini pristupili su oblikovanju portreta još slobodnije, uvodeći perspektivu i naglašavajući izrazitost barokne estetike (koja je u nagovještaju postojala u likovnom predlošku). Posebnim majstorskim rafinmanom ilustrovana je odjeća bogata cvjetnim girlandama, draguljima i krznom od hermelina.

Tokom XIX vijeka lik Sv. Vladimira Dukljanskog prikazan je na zidovima crkava među kojima su: Crkva Sv. Arhangela, Manastir Sv. Nauma Ohridskog (1806), Crkva Sv. Blagosveštenja, selo Kozare (1806), Rilski manastir (1844‒1846), Trojanski manastir, Bugarska (1847), Crkva Sv. Đorđa, Manastir Rajčica, kraj Debra (1848‒1852), Crkva Sv. Ilije, Gornji Okol (1866), Beljova crkva, Samokov (1869), Crkva Sv. Nikole, Staro Selo (1869), Crkva Sv. Nedjelje, Arapovski manastir, Arsenovgrad (početak sedme decenije XIX vijeka), Crkva Uspenja Bogorodice i Crkva Sv. Nikole u Struškoj oblasti (1875, 1879), Manastir Prečista Kičevska (1879/1880), manastiri Sv. Jovana Bigorskog, Debar (1871), Crkva Uspenja Bogorodice, Pazardžiluk (kraj XIX vijeka) i Crkva Vavedenja Bogorodice, Panađurište (kraj XIX vijeka). Lik Sv. Vladimira prikazan je i na brojnim ikonama ‒ na žitijnoj ikoni Sv. Jovana Vladimira iz riznice Manastira Ardenice iz 1739, koja se danas nalazi u Korči u Muzeju srednjovjekovne umjetnosti; na žitijnoj ikoni u Manastiru Sv. Katarine u Sinaju (kraj XVIII vijeka). Tu su i ikona u Crkvi Sv. Bogorodice Faneromeni u Tirnavu (1778), ikona u Manastiru Zograf na Svetoj Gori Atoskoj (druga polovina XIX vijeka), ikona iz Crkve Sv. Uspenja Bogorodice u Elbasanu ‒ sada se čuva u Muzeju u Tirani ‒ ikona riznice Crkve Svetog Blagosveštenja u Tirani (1829), ikona u Crkvi Sv. Nedjelje u selu Slatino u Ohridskoj Debarci, ikona u riznici Manastira Sv. Jovana Bigorskog, ikone iz fonda Galerije ikonâ Crkve Sv. Bogorodice (Kamensko u Ohridu), ikone u Crkvi Sv. Đorđa, Resen (1867) i Crkvi Sv. Vrača u Ohridu. Većinu slika izradili su zografi ‒ Konstantin i Atanas iz Korče, Trpo zograf, zografi Gregori i Jovan Četiri, Konstantin Špataraku, Konstantin i Mihailo iz Hjonijade, zografi iz Samarine – Mihail Anagnost i njegov sin Dimitrij, Dičo zograf i Avram Dičov, Serafim Ristević, braća iz Galičnika: Hristo, Isak i Kozma, Dimitar i Zahari Hristov, Aleksa Atanasov i Georgi Dančov, i Nikola Ivanov Obrazopisov.

U djelima savremenih umjetnika, likovi vladara iz dinastije Vojislavljević (→ Vojislavljevići) realizovani su i u formi skulpture. U Baru je 2000, na Trgu Vladimira i → Kosare, svečano otkriven spomenik knezu Vladimiru Dukljanskom, autora Nenada Šoškića. Spomenik u bronzi prezentuje kneza Vladimira u skromnoj duhovničkoj odeždi, koji u jednoj ruci nosi krst, a u drugoj Jevanđelje. Godine 2016. akademski vajar Zlatko Glamočak predstavio je skulpturu kralja → Bodina Vojislavljevića u okviru izložbe „Veritatis Splendor“. Vladar je predstavljen u formatu biste, ekspresivnom i žestokom egzekucijom; pokret ruku je dramatično naglašen, a kostim dominantno raskošan. Portret je karakteran, arhetipski i psihološki slojevit. Skulptura potencira herojstvo i gorostasnu duhovnu vitalnost.

O likovnoj prezentaciji vladara iz dinastije Balšić (→ Balšići), nema sačuvanih artefakata iz njihovog vremena ili epohe koja je uslijedila. Za razliku od ove vladarske porodice, vladari iz dinastije Crnojević (→ Crnojevići) prezentirani su u djelima likovnih umjetnika. Crnogorski slikar Uroš Tošković načinio je 1982. portret Ivanbeg Crnojević, u tehnici lavirani tuš i četka na papiru. Prezentovana je stilizovana forma glave, koja odiše asketskim duhom, tragikom i izvjesnom dozom ironije i pesimizma ‒ derivatima kontemplacija o univerzalnom čovječanskom usudu. → Ivanu Crnojeviću, crnogorskom vladaru i utemeljivaču → Cetinja, podignut je spomenik na Cetinju. Spomenik u bronzi izradio je Ante Gržetić 1983. i nalazi se na platou između → Dvorca kralja Nikole na Cetinju i Državnog arhiva Crne Gore. Prezentuje cijelu figuru vladara sa naglašeno uzdignutom glavom. U lijevoj ruci drži štit sa heraldičkim obilježjem dinastije i predstavlja simbol teritorijalne odbrane, dok u desnoj ruci nosi mač preko ramena kao simbol pravde. Na postamentu je natpis: „Cetinje svom gospodaru Ivanu Crnojeviću 1482–1982“. Zatim je u Podgorici, 2019, na platou ispred Gimnazije „Slobodan Škerović“, otkriven spomenik Ivanu Crnojeviću, rad akademskog vajara Mitra Živkovića. Iz vladarske dinastije Crnojević bistu je dobio i → Đurađ (Đurđe) Crnojević. Bista u bronzi djelo je akademskog vajara Stevana Luketića i postavljena je u centralnom holu Nacionalne biblioteke „Đurđe Crnojević“ 1982. godine. Stilizovana bista vladara u dopojasnom formatu koncipirana je tako da Đurađ u jednoj ruci nosi krst, u drugoj knjigu ‒ simbole renesansnih prosvjetiteljskih ideja i civilizacijskih vrijednosti.

Najveći broj sačuvanih umjetničkih djela odnosi se na vladarske portrete dinastije Petrović Njegoš (→ Petrovići Njegoši). Prezentovani su u djelima likovnih umjetnika u formi slika, crteža, grafika i skulptura. O rodonačelniku dinastije Petrović Njegoš, mitropolitu (vladici) → Danilu Petroviću Njegošu, grafičko svjedočanstvo ostavio je srpski slikar, litograf i fotograf Anastas Jovanović. Litografija nastala 1847. prikazuje mitropolita u tročetvrtinskom profilu, u raskošnom crnogorskom svitnom kostimu. Portret i detalje nošnje karakteriše izrazita minucioznost. Pokret tijela, osobito šaka koje se naslanjaju na snažno poprsje, kao i čvrsto stegnuti ornamentisani balčak sa kićankom ‒ potenciraju vladarsku odlučnost i smionost. Litografija se pojavila kao frontispis prvog izdanja Gorskog vijenca štampanog u Beču 1847. godine. Mitropolit Danilo prikazan je na slici akademskog slikara Mihaila Mila Vrbice, koji je bio prvi stipendista crnogorske knjaževske vlade na evropskim likovnim akademijama (Moskovska akademija) i koji je po povratku iz Moskve radio za crnogorski dvor. Portret vladike Danila, nastao 1912, prikazuje vladara u bogatoj crnogorskoj svitnoj nošnji. Portret sa naglašenim psihološkim osobinama realizovao je akcentuacijom tamnih i vrlo izražajnih očiju, kojima se sugerišu smjelost, visprenost, vitalitet i umnost. Vladika na glavi nosi samur-kalpak sa dodatkom od grimizne kadife. Slično kao na Jovanovićevoj litografiji, preko tijela je naslikan ćurak sa krznenim obrubom. Figura je smještena u neodređenom ambijentu unutar crnogorskog pejzaža. Pored navedenog portreta vladike, Vrbica je naslikao i jednu istorijsku kompoziciju pod nazivom Ropstvo vladike Danila, koju je kralj → Nikola I Petrović Njegoš otkupio za svoj kabinet. Milo Vrbica je, pored slika, kao student, 1896, radio minijaturu sa likom vladike Danila i likovima još šest vladara dinastije Petrović Njegoš. Ogrlica je načinjena povodom dvjesta godina vladavine dinastije. Minijature sa vladarskim likovima urađene su realistično, lazurnim nanosima boje, bez zvučnosti. Pero Poček je, u dužem vremenskom periodu, radio na ciklusu sa temama iz Gorskog vijenca → Petra II Petrovića Njegoša. U ciklusu koji obuhvata 37 slika (rađenih u tehnici ulje na šperploči) zastupljene su i scene koje prezentuju vladiku Danila: Monolog vladike Danila, Vladika čestita pobjedu, Vladika Danilo i Vuk Mićunović. Figuralne kompozicije romantičarskog prosedea i naglašene teatralnosti, narativnosti i glorifikacije ‒ potenciraju složenost crnogorske istorije i njen filozofski i pjesnički domet.

Lik mitropolita (vladike) → Petra I Petrovića Njegoša prezentovan je na djelima iz oblasti likovne umjetnosti sa religioznom tematikom, smještenim u hrišćanskim sakralnim objektima u Crnoj Gori. Među njima su djela naslikana u [Cetinjskom manastiru]{4640} (gdje je lik prezentovan u formi prijestone ikone – rad Nikole Aspiotija, slikara sa Krfa), u Vlaškoj crkvi na Cetinju, Crkvi Sv. Vasilija Ostroškog u Nikšiću i u Crkvi Sv. Đorđa na Žabljaku, u basenu Skadarskog jezera. Prikaz Sv. Petra Cetinjskog na ikonostasu Vlaške crkve na Cetinju ikonopisni je rad braće Đinovski. Likovni rukopis slikarske škole koja je predstavljala posljednju fazu postvizantijske umjetnosti u Crnoj Gori odlikuje se crtačkom preciznošću, kolorističkom uravnoteženošću i tananom, uzdržanom gradacijom tonova. Prikaz Sv. Petra Cetinjskog u Crkvi Sv. Vasilija Ostroškog u Nikšiću rađen je u maniru akademskog realizma i ukazuje na ostvarenje (nepoznate) ruske ikonopisne radionice. Sv. Petar prezentovan na ikonostasu Crkve Sv. Đorđa na Žabljaku rad je Marka Vujovića i predstavlja sveca i vladara naslikanog slobodnom egzekucijom koja odstupa od tradicionalnih ikonografskih kanona. Osim na djelima iz oblasti sakralnog slikarstva, lik mitropolita Petra I Petrovića realizovan je i na djelima sa građanskom tematikom. Za najstariji rad u umjetničkoj zbirci Državnog muzeja na Cetinju uzima se lik Petra I Petrovića nastao oko 1810. godine. Rad nepoznatog autora (signirano L’Evéque de Monténegro; pretpostavlja se da je autor Vijala de Somijer) rađen je u slikarskoj tehnici akvarel. Portret je predstavljen intimistički i bez značajnijeg potenciranja detalja lica, bez prenošenja vladičanske odore. Izdužena figura naglašava asketsku prirodu vladara, a obavija je duga haljina stegnuta crnim pojasom. U desnoj ruci je štap od abonosa (kako ga Vijala opisuje u pisanom tragu koji je, uz akvarel, ostavljen kao svjedočanstvo), a na nogama su crne čizme. Duž vrata i prsa nalazi se lanac sa krstom, a na desnoj strani grudi vidi se velika zvijezda ‒ Orden Sv. Ane I reda. U savremenoj umjetnosti lik mitropolita Petra I Petrovića prisutan je u djelima Srdana Kovačevića, Dimitrija Popovića, Nenada Šoškića i Boška Odalovića. Srdan Kovačević je 1996. realizovao skulpturu Petra I u drvetu. Lik ovog crnogorskog vladara inspirisao je i Boška Odalovića, koji je uradio portret Petra I u crtačkoj tehnici olovka na papiru. Prikazan je u raskošnoj vladičanskoj odori, sa nimbom na plošnoj pozadini i sa bijelom pankamilavkom na čijoj se centralnoj poziciji nalazi krst. U ruci nosi žezlo sa ukrasima, a na grudima se nalaze naprsni krst i panagija. Portret naglašene karakterizacije rađen je u realističnom maniru. Na Dan državnosti Crne Gore, 13. jula. 2006, u Podgorici je svečano otkriven spomenik Petru I Petroviću Njegošu. Spomenik se nalazi u Univerzitetskom parku i djelo je vajara Nenada Šoškića, a trg na kojem je postavljen projektovao je arhitekta Dragan Vukotić. Izradu spomenika finansirao je Glavni grad Podgorica. Bronzani spomenik visine 6,80 m uzdiže se sa kvadratnog mermernog postamenta visine 1,50 m. Mitropolit je predstavljen u skromnoj vladičanskoj odori, sa kamilavkom na glavi. Desna šaka je uzdignuta, kažiprst je ispružen, a u lijevoj ruci drži knjigu. Duž grudi su crkvene insignije: lanac sa naprsnim krstom i panagija. Na postamentu je uklesan natpis „Petar I Petrović-Njegoš / Vladar i vladika crnogorski 1747‒1830“. Popločana površina u čijem se središtu nalazi spomenik formira oblik impozantnog krstaš-barjaka. Zatim je Dimitrije Popović 2019. uradio idejno rješenje za spomen-obilježje Petru I Petroviću Njegošu. Smatrajući da mitropolit Petar treba da dobije obilježje u gradu u kojem je stolovao, umjetnik je osmislio studije za skulpturu čije bi mjesto, prema zamisli umjetnika, mogao biti prostor iznad Cetinjskog manastira. Spomen-obilježje je koncipirao kao scenu sačinjenu od figurativnih i apstraktnih formi, kao i integracije zatečenih organskih elemenata. Idejna rješenja koje je izradio interpretativno su najbliža definiciji „modernog ikonostasa“ u čijem središtu se nalazi mitropolit. Nacionalna zajednica Crnogoraca Hrvatske iz Zagreba i Izdavačka kuća „Skaner studio“ su 2020. objavili grafičku mapu Čudotvorac Cetinjski Dimitrija Popovića. Predgovor luksuznom izdanju, pod nazivom „Jedinstvena umjetnička poslanica”, napisao je Pavle Goranović. Ovo izdanje je posvećeno jubileju – 190 godina od smrti Petra I Petrovića Njegoša i štampano je u tiražu od 100 primjeraka. Sadrži 10 radova – gravura, rađenih u tehnici litografije i sitoštampe. Inspirisan svjetovnim i duhovnim djelovanjem Petra I Petrovića, Popović ga prikazuje kao arhimandrita i vojskovođu, kao hrabrog i mudrog vladara koji jevanđeljske postulate prevodi u etičke principe svjetovnog života. Kompozicije su građene spajanjem asocijativnih, figurativnih i apstraktnih elemenata koji ciklusu dodjeljuju atribute „istoriografske metafikcije“ (P. Goranović).

Mitropolit Petar II Petrović Njegoš često je bio inspiracija umjetnicima svog vremena, ali i umjetnicima našeg doba. Značajna produkcija portreta sa njegovim likom pruža nam mogućnost sagledavanja ove ličnosti posredstvom vladarskih prezentacija sa različitom umjetničkom vrijednošću, ali sa jednako važnim dokumentarnim statusom. Najraniji poznati portret naslikao je ruski slikar Andrej Nikiforovič Morgunov 1833, prilikom hirotonisanja Petra II. Originalni rad, koji se do 1912. čuvao u Rumjancovskom muzeju u Moskvi, biva izgubljen, ali su sačuvani njegovi litografski otisci od kojih se jedan nalazi i u fondu Narodnog muzeja Crne Gore. Ovdje je Njegoš prikazan u vladičanskoj odori. Portretom se iskazuje poseban dar mladog umjetnika da u izraz portretisanog unese finese raspoloženja, čime djelo prisvaja osobine sugestivnog psihološkog portreta. Izraz vladičinog jedrog lica asketski je strog. Figura je predstavljena jednostavno i ozbiljno u neodređenom prostoru. Godine 1837. naslikan je prvi reprezentativan portret Petra II Petrovića Njegoša, djelo slovenačkog slikara Jožefa (Josipa) Tominca. Slika je rađena u tehnici ulje na platnu. Minuciozno rađen dopojasni portret prikazuje mitropolita u sjedećem stavu, u bogatoj veledostojničkoj odori, sa crnom pankamilavkom na glavi, te sa krstom i panagijama na poprsju.

Njegoš sa pratnjom, akvarel iz 1839, djelo je Augusta Oroua. Akvarel koji prikazuje mitropolita Petra II kao centralnu figuru okruženu sa četiri prateće figure referira na autentični istorijski događaj – razgraničenje Crne Gore sa Austrijom (tim povodom je Orou i boravio u Crnoj Gori kao mladi kadet). Akvarel je rađen jarkim i proizvoljnim koloritom, koji u islikavanju nošnje odudara od vjerodostojnog likovnog opisa. Iste godine nastalo je i djelo Njegoš poslije partije bilijara autora Henrija Lejarda. Takođe je riječ o akvarelu ‒ na njemu je mitropolit prikazan u enterijeru → Biljarde. Značaj akvarela se ogleda u dokumentarnoj vrijednosti, koja se odnosi na specifičnosti života i društvenih praksi crnogorskog društva XIX vijeka. Sličnu vrijednost ima niz radova nastalih u periodu 1830–1844: Izbor i potvrda za Gospodara Crne Gore / Crnogorski i brdski vladari potvrđuju testament Petra I Petrovića, nepoznati autor, litografija, 1830; Zakletva glavara Njegošu na vjernost, nepoznati autor, litografija, 1830; Petar II Petrović-Njegoš, nepoznati autor, crtež, 1836; Petar II Petrović-Njegoš u kućnom odijelu, Franjo Salgeti, gravura, 1836; Petar II Petrović-Njegoš u vladičanskoj odori, M. Stobl, crtež, 1838; Petar II Petrović-Njegoš, Teodor Karačaj, akvarel, 1838; Vladika Crne Gore u svešteničkom odijelu i Njegoš sa oružjem, S. Vilijams, gravura-bakrorez, 1844; Njegoš kao vladika, nepoznati autor, gravura, 1844; Petar II Petrović-Njegoš, Teodor Majerhofer, gravura, 1844.

Bečki slikar i litograf August Princohefer uradio je 1847. litografiju Petra II Petrovića Njegoša. Portretisani je prezentovan dopojasno i odjeven je u crnogorski kostim sa samur-kalpakom na glavi. Na kostimu se ističu široka ornamentisana lenta i dva odlikovanja: Orden Sv. Ane I stepena i crnogorsko odlikovanje ‒ Srebrna medalja za hrabrost. Crte lica su veoma izražajne i pomalo stroge. U obradi odijela i akcesorija prepoznaju se umjetnička zrelost, crtačka lakoća i sigurnost. Po uzoru na ovaj rad nastale su slika Anastasa Bocarića (poznata po reprodukciji koja se nalazi u knjizi Znameniti Srbi, Beograd, 1900) i slika nepoznatog autora (Francisko) iz 1883, naslikana u Hongkongu. Naručilac slike bio je bokeljski pomorac Andrija Đurković iz Risna. Ovaj rad danas se čuva u Biljardi. Prema Princhoferovoj litografiji nastao je i crtež češkog umjetnika Františeka Ciglera. Rad je nastao 1898, tokom Ciglerovog boravka na Cetinju. Poznat je i portret mitropolita Petra II Petrovića Njegoša u bogatom mitropolitskom ornatu, koji se pripisuje Urošu Kneževiću. Rad je najvjerovatnije nastao 1847. u Beču. Figura je naslikana dopojasno. Na slici vladika nosi bijelu pankamilavku sa krstom, koja pokazuje njegov duhovni rang. Niz vrat, duž poprsja, raspoređene su crkvene insignije: naprsni krst i panagija sa zlatnim kolajnama. Mekom valerskom gradacijom istaknuta je finoća skupocjenog kostima – tamnogrimiznog mantarosa na kojem se nalazi svjetlucava osmokraka zvijezda u čijem je centralnom medaljonu smješten krst. Zlatnožuti inkarnat osjenčen je tako da ističe markantne crte dugog lica. Rad se čuva u Vladičanskom dvoru u Temišvaru.

Reprezentativne „ikonične“ portrete mitropolita Petra II, koji su kasnije služili kao idejni koncept za brojna slikarska ostvarenja, uradio je njegov savremenik i prijatelj – srpski fotograf, slikar i litograf Anastas Jovanović. Prvu litografiju Jovanović je uradio 1847. godine. Na njoj je mitropolit predstavljen u svečanoj crnogorskoj svitnoj nošnji, u kompoziciji do ispod pojasa. Markantni portret krasi visoka kapa od samurovine sa kićankom i dodatkom od kadife. Nešto kasnije (1851) Jovanović je izradio talbotipiju koju je naknadno kolorisao i koja mu je služila kao predložak za litografske portrete mitropolita Petra II. Prema talbotipiji je načinio litografski portret u valerskoj skali crne i kolorisanu litografiju identične koncepcije. Na njima je vladika prezentovan u sjedećem stavu, do ispod pojasa. Tijelo je blago okrenuto ulijevo, a lice prema posmatraču. Odjeven je u svečani crnogorski kostim: košulju sa bijelim kolijerom i crnom svilenom mašnom, preko koje je džamadan bogat zlatovezom i jelek koji krasi Orden Sv. Ane. Ispod struka su dimije, niz bedra se spuštaju dvije široke pole svečane crnogorske dolame opasane u struku masivnim trombolosom i silavom. Ovaj nesvakidašnji koncepcijski melanž učinio je da upravo rad Anastasa Jovanovića bude inspiracija za brojne buduće prezentacije mitropolita Petra II kao pjesnika i filozofa. Nekolorisana litografija objavljena je u četvrtoj svesci Spomenici srbski 1852. pod nazivom Petar II Petrović-Njegoš, Vladika crnogorskij i brdskij. Po uzoru na ovaj rad je u Beču 1853. nastao mitropolitov portret, koji je ‒ u tehnici ulje na platnu ‒ naslikao Johan Bes, Jovanovićev saradnik. Rad ima sve odlike reprezentativnog istorijskog portreta. Platnom dominira sjedeća figura koju karakteriše otmjenost. Dostojanstvenost i izvjesna suzdržanost u karakteru portretisanog uzdižu prikaz do značaja monumentalnog. Na slici nema suvišnih detalja. Na kostimu su mekim modelovanjem naslikana odlikovanja: Obilića medalja i Orden Sv. Ane. Prema slici Johana Besa, a posredno i prema idejnom konceptu Anastasa Jovanovića, nastali su portreti prvih školovanih crnogorskih slikara rađeni u tehnici ulje na platnu ‒ radovi Špira Bocarića (oko 1901) i Mila Vrbice (1901). Slike koje su zadržale isti aranžman i stav portretisane ličnosti rađene su u duhu akademskog realizma i ističu crtačko i kolorističko umijeće dvojice umjetnika.

U formi biste, u tehnici ulje na platnu, Pero Poček je 1902. naslikao portret mitropolita Petra II. Zatamnjenom paletom, uz inkorporaciju dva elementa, iskazana je suptilna glorifikacija portretisane ličnosti: knjige sa natpisom Njegoševa djela i diskretne girlande od lovorovog lišća koja se uspinje kao vijenac slave i pobjede. Godine 1940. Jovan Zonjić je, u tehnici ulje na platnu, naslikao likovnu kompoziciju pod nazivom U slavu Njegoša. U njenom središtu nalazi se štafelaj na kojem je slika sa mitropolitovim likom, a ispred njega nekoliko simboličnih predmeta: krčag, gusle, knjiga i svijeća na stalku. Mitropolitov portret je rađen u tamnooker tonovima, žustrim i slobodnim potezima četke. Slika se čuva u njegovoj rodnoj kući na Njegušima. Petar Lubarda je, u tehnici ulje na platnu, prema Besovom portretu 1947. naslikao portret mitropolita Petra II velikih dimenzija (193 x 150 cm). Pored dopojasnog, Lubarda je uradio i mitropolitov portret u formatu biste (povodom stogodišnjice smrti, 1951. godine). Portret je oblikovan lazurnim slikarskim potezima u ulju, bez zvučnosti i jarkih kolorističkih kontrasta.

Težnja da se prikaže snažna individualnost mitropolita Petra II i njegov lik u nedokučivim arealima transcendentalnog, posebno je iskazana kod dva cetinjska umjetnika: Mihaila Jovićevića i Dimitrija Popovića. Na Jovićevićevoj slici Pjesnik stijena, nastaloj 1977. u kombinovanoj tehnici na papiru, prezentovan je mitropolitov portret u središtu kompozicije rađene u duhu asocijativnog slikarstva. Sličnu kompoziciju Jovićević je naslikao 2013, u okviru ciklusa Njegošev svijet. Centralna scena posvećena je mitropolitu Petru II, iznad koje se nalazi lovćenski vrh koji nadmašuje zemne prostore i uzdiže se do kosmičkog „oka“ u samom vrhu kompozicije. Lovćen je predstavljen monumentalno i njegovom robusnom masivnošću glorifikuje se spiritualna simbolika crnogorskog „kamenog mora“. Familijarnost unutar podneblja, koja postaje smisao neraskidive poetičke povezanosti, očituje se i u djelu Dimitrija Popovića, koji je u prezentaciju mitropolitovog lika utkao snažan filozofsko-eshatološki impuls. Popović je 2011. načinio ciklus djela posvećen Luči mikrokozma, u okviru kojeg su predstavljeni i radovi sa mitropolitovim likom, prožeti mitološkim simbolima i osjenčeni mističnom lučom kosmičke svjetlosti. Takođe, Olja Ivanjicki je 1997. oslikala knjigu Noć skuplja vijeka u sedmojezičnom izdanju.

Pored crteža, grafike i slikarstva, lik mitropolita Petra II ovjekovječen je skulpturom – monumentalnom i kamernom. Iako je 1899. Anastas Bocarić načinio prvi model za izgradnju spomenika Petru II Petroviću Njegošu, projekat nije realizovan, pa se za najstariji skulptorski rad u novije vrijeme uzima bista akademskog vajara Janka Brajovića, o čijem postojanju svjedočimo posredno, putem razglednice štampane u Ateljeu „Vujović“ 1921, na kojoj je prikazana bista. Na razglednici se nalazi i tekst J. Brajović Petar II (Vladika Rade) na ćiriličkom i latiničkom pismu. Godine 1932. vajar Toma Rosandić uradio je bistu mitropolita Petra II u kamenu, a dvije godine kasnije i javni spomenik. Najstariji javni spomenik ovom crnogorskom vladaru svečano je otkriven u Trebinju 29. maja 1934, na centralnom trgu. Skulptura u bronzi opisuje mitropolita bez vladičanskih insignija, zagledanog u rukopis knjige koju drži u ruci. Toma Rosandić je skulpturu P. P. Njegoša kao pjesnika načinio po pozivu Jovana Dučića. Iste godine je Ivan Meštrović prezentovao mitropolitovo poprsje, rađeno u bronzi 1932, i poklonio ga Odboru za podizanje Njegoševog spomenika u Beogradu. Bronzana bista kojom je ostvaren izvanredan sklad između konture i reljefnosti ističe krupno i markantno oblikovno lice, blago nagnuto prema lijevom ramenu; njome se naglašavaju kontemplativnost, mudrost, spiritualna snaga i vladarska smionost. Odlivak Meštrovićeve biste postavljen je 1954. ispred ulaza u Bogorodičinu crkvu u Prčanju i predstavlja prvi javni spomenik podignut Njegošu u Crnoj Gori. Pored ove, Meštrović je u bronzi izradio i skulpturu manjeg formata koja je služila za idejnu skicu skulpture u Njegoševom mauzoleju na Lovćenu – najmonumentalnije ove vrste. Spomenik je svečano otvoren 28. jula 1974. godine. Glavni saradnik na projektu bio je hrvatski arhitekta Harold Bilinić, a saradnik na „prijenosu“ figura iz gipsa u kamen bio je vajar Andrija Krstulović. U centralnoj kapeli, na čijem su ulazu dvije visoke granitne karijatide (koje upotpunjuju sveto tihovanje nad grobnicom), smještena je monumentalna granitna skulptura koja prikazuje mitropolita u sjedećem položaju – njegove noge su skrštene, a nad njim je orao sa široko otvorenim krilima. Jedna ruka je položena na grudi, a druga se naslanja na lice. Portret odiše snažnom ekspresijom ‒ reljefnost očnih duplji i duboke bore u korijenu nosa kao karakterna iskaznica izraz su misaone i duhovne posvećenosti. Svod kapele obložen sa preko 200.000 pozlaćenih pločica upotpunjuje simboličku složenost monumenta i doživljaj skulpture posredstvom metafizičkih atributa.

Spomenik mitropolitu Petru II podignut je u Klivlendu, u državi Ohajo, 1936, od strane jugoslovenskih iseljenika u „Jugoslovenskom vrtu“, u okviru „Kulturne bašte“ koja je 1910. formirana u Rokfelerovom parku. Skulptura u formatu biste djelo je akademskog vajara Franka L. Jiroča. Dvije figure u bronzi, kamernih dimenzija, uradili su Marko Brežanin i Janko Brajović, crnogorski vajari školovani u Beču. Marko Brežanin načinio je skulpturu Njegoša u stojećem stavu. Glava mu je blago pognuta, usmjerena ka unutrašnjem svijetu. Pod lijevom miškom drži knjigu. Prezentovan je u stilski redukovanom nacionalnom kostimu, a obrada cjelokupnog volumena podsjeća na skicu. Skulpturu mitropolita Petra II u sjedećem položaju oblikovao je Janko Brajović. Pokret tijela odlikuje se živošću i ostvaren je specifičnim ekspresivnim pristupom u kojem ritam rada u kamenu tvori svjetlosni dinamizam i osebujnu materijalnu vitalnost.

Prvi javni spomenik podignut Petru II Petroviću Njegošu u Podgorici (tadašnjem Titogradu) rad je akademskog vajara Sretena Stojanovića. Bronzani spomenik je izrađen 1954, a svečano je otkriven 1956. u današnjem Njegoševom parku. Nakon Podgorice, odlivak skulpture postavljen je i u Beogradu 1994, na platou između Filozofskog fakulteta i Rektorata, i 2005. u Rimu, u parku Vile Borgeze, nedaleko od istorijskog jezgra grada. Skulptura visine 260 cm nalazi se na kamenom postamentu visine 120 cm, na kojem je uklesan natpis „Petar II Petrović Njegoš / 1813‒1851 / Poeta e vescovo principe del Montenegro“. U Podgorici se nalazi i Njegoševa skulptura u kamenu ‒ rad Matije Vukovića, nastala 1974. godine. Skulptura klesana u kamenu ostvaruje slobodni formalni iskaz. Njegoševa glava data je u nekonvencionalnom, transformisanom obliku ekspresionističke orijentacije.

Risto Stijović je 1962. izradio bistu mitropolita Petra II u bronzi, koju karakterišu zatvoreni statički ritam, idealizovani oblik i stilizacija naglašenog monolitnog poprsja. Pored ove, Stijović je iste godine izradio i bistu manjih dimenzija, takođe u bronzi, koja predstavlja mitropolitov portret u blagom poluprofilu, sa posebnim akcentovanjem razvijene melodične linije. Njegoševa glava rad je Voja Stanića i izlivena je u bronzi, prema gipsanom modelu. Portret karakteriše izvjesna stilizacija u glatkoj fakturi. U julu 1971. otkrivena je Stojanovićeva bista P. P. Njegoša u Kruševcu. Skulptura se nalazi na platou sa južne strane Gradske kuće i originalno je izrađena od bihaćkog kamena, koji je zbog poroznosti zamijenjen bronzanim odlivkom, dok se original čuva u Likovnoj zbirci Narodnog muzeja u Kruševcu. Skulpturu uzdignute glave karakteriše žestina psihološkog izraza i modulacije. Godine 1975. svečano je otkrivena bista mitropolita Petra II u bronzi, rad akademskog vajara Draga Đurovića, ispred Crkve Sv. Spasa na Toploj. Odlivci ove biste nalaze se i u Podgorici (Vila Gorica) i na Cetinju (Nacionalna biblioteka „Đurđe Crnojević“, Narodni muzej Crne Gore), a 13. jula 2013. skulptura je otkrivena i u Kijevu, u Ukrajini.

Marko Borozan i Luka Tomanović oblikovali su lik mitropolita Petra II u drvetu, u formatu biste. Borozanovu skulpturu, nastalu 1963, karakterišu zatvorena forma uglačane fakture i jednostavni likovni obrisi lirske intimističke provenijencije. Na Tomanovićevoj skulpturi iz 1979. potenciran je dinamizam između glatkih partija i grubo klesanih reljefnih površina na kojima su vidljivi tragovi dlijeta.

Godine 1996. otkriven je spomenik mitropolitu Petru II u Prištini, rad akademskog vajara Pavla Pejovića. Postavljen je u „Parku mladih“, na prostoru između Filozofskog fakulteta i zgrade biblioteke (koji je osmislio arhitekta Mileta Bojović). Spomenik, koji je nasilno uklonjen 1999, prezentovao je mitropolitovu figuru u natprirodnoj veličini, u stojećem stavu. Jednostavni, svedeni plastički izraz ‒ uzdiže se na transcendentalnu ravan duhovne atribucije i simbolizuje neodgonetnutu misteriju dramatičnog pjesničkog beskraja. Po uzoru na prištinski spomenik, Pejović je 2008. izradio bistu koja prezentuje glavu mitropolita Petra II, i koja je postavljena u holu Filozofskog fakulteta u Nikšiću. Izrađena je žustrim i temperamentnim sudarima suprotstavljenih faktura, koje su u funkciji volumenizacije svojstava psihološkog korpusa. Godine 2008. je akademski vajar Tome Serafimovski, u sklopu ciklusa Balkansko sazvježđe, načinio dva mitropolitova portreta u bronzi, u cijeloj figuri i u formatu biste. Oba portreta karakteriše umjetnička intencija da fizički izgled nadogradi psihološkim kvalitetima i naglasi snažnu individualnost istorijske ličnosti. Na Cetinju je 2011. podignut spomenik pod nazivom U čast Njegoševe misli autora Dimitrija Popovića. Skulptura izrađena u bronzi i rostfraju postavljena je na prostoru između Biljarde i Vladinog doma povodom obilježavanja dva vijeka od rođenja Petra II Petrovića Njegoša. Djelo referira na kompleksnost njegove misli, to jest poetske, filozofske, teološke i mitološke dimenzije njegove ličnosti.

Portreti knjaza → Danila I Petrovića Njegoša realizovani su u crtežu, grafici i u slici. Prvu litografiju uradio je Anastas Jovanović 1852, prema talbotipiji nastaloj godinu ranije. Na grafici je predstavljen vladar u crnogorskom kostimu. Na glavi mu je visoki fes sa kićankom, a u lijevoj ruci oružje (takođe sa kićankom). Desna šaka naslonjena je na silav i trombolos. Ispod džamadana i jeleka (bogatih zlatnim vezom) vidi se kolijer košulje sa mašnom. Kompozicija djela je monumentalna. Anastas Jovanović je 1853. uradio crtež knjaza, koji mu je poslužio kao idejna osnova za kolorisanu litografiju nastalu iste godine. Na reprezentativnom vladarskom portretu u litografskoj tehnici knjaz Danilo je prikazan u raskošnom crnogorskom svitnom kostimu bogatom zlatovezom, sa ogrtačem koji krasi masivni krzneni pervaz. Nacionalni vladarski portret potpisan je i na njemačkom jeziku, zbog dostupnosti austrijskoj javnosti. Godine 1854. Anton Karinger je načinio akvarelisani crtež knjaza Danila. Knjaz je prikazan u nacionalnom kostimu sa krznenom kapom, na čijem vrhu je stajala visoka bijela perjanica. O lijevom ramenu, preko jeleka je crvena lenta sa zlatnožutim pervazom. Na poprsju se nalazi nekoliko ordena (Orden gvozdene krune, Orden Svete Ane I reda i Obilića medalja), kao i krst Ordena za nezavisnost Crne Gore. Na Karingtonovom portretu po prvi put je likovno prikazano znamenje koje je knjaz ustanovio 1853. godine.

Euđenio Blas je, prema porudžbini knjaževe supruge → Darinke Danilove Petrović Njegoš, posthumno naslikao portret knjaza Danila, 1867. godine. Sliku je uradio prema fotografskom predlošku iz 1857. godine (fotografski studio Alof/Gistav Le Grej). Portretisani je prikazan u jednostavnoj kompoziciji, bez aranžmana. Godine 1860. Feliks Kanic uradio je portret knjaza Danila u tehnici crtež olovkom. Glava je u tročetvrtinskom profilu i okrenuta je nadesno, dok je tijelo u dopojasnom prikazu blago okrenuto ulijevo. Upečatljivost portreta očituje se u nježnosti lica, u naglašenim očima koje nagovještavaju ljubopitljivost. Pretpostavlja se da je upravo prema Kanicovom potretu urađena slika knjaza u tehnici ulje na platnu. Ona nije ni signirana ni datirana, ali se iz prethodnog zaključuje da je nastala poslije 1860. godine. U odnosu na to, ali i u odnosu na niz drugih interpretiranih podataka navodi se pretpostavka da ju je naslikao Dimitrije G. Tirol (S. Brajović). Prema drugom izvoru, autor slike je Johan Bes (A. Kapičić). Knjaz je prezentovan u dopojasnom portretu, u postavci gotovo analognoj postavi na Kanicovom crtežu. Godine 1860. nastao je i litografski portret knjaza, koji je uradio Anastas Jovanović. Knjaz je prezentovan do ispod pojasa, u crnogorskoj nošnji preko koje je ćurak sa krznenim pervazom. U lijevoj ruci je bogato ornamentisan jatagan, a u desnoj knjaževska kapa sa visokom perjanicom od rajske ptice. Lice je zrelo, a diskretno uzdignut pokret glave naglašava dostojanstvo i ugled. Aranžman portreta je kompleksan i monumentalan. Oko 1860. naslikan je portret knjaza Danila, djelo Johana Besa, prema jednoj od talbotipija Anastasa Jovanovića (koji je konceptualno osmislio impozantnu kompoziciju programskog portreta). Kompozicija slike sadrži sve atribute vladarske reprezentacije knjaza. U središtu dinamične kompozicije smješten je portret knjaza do ispod pojasa. Gornji dio tijela je naglašen, a poprsje krupno i dominantno, ukrašeno bogatim zlatovezom i tokama na crnogorskom kostimu. Oko pojasa su široki silav i trombolos. Preko je čohani ogrtač sa raskošnim krznenim pervazom. U duhu evropskog vladarskog portreta, knjaz je naslikan u radnom kabinetu. Scenografičnim enterijerom dominira sekreter sa rezbarenim ornamentima u pozlati, stolica sa medaljonom od brokata, kolonada od crvenog mramora i teška tamnozelena draperija. Na stolu je kapa sa visokom bijelom perjanicom, u čijoj je pozadini pejzaž u duhu romantizma. Kroz olujne pramenove magle ukazuje se silovita stijena – stilizovani prikaz Lovćena, simbola teritorijalne krune slobodne Crne Gore.

Anton Karinger je 1862, u Ljubljani, uradio sliku Posmrtna povorka knjaza Danila, u tehnici ulje na platnu. Slika prikazuje prenos posmrtnih ostataka iz Kotora, gdje se dogodio atentat na knjaza Danila, prema Cetinju. Ova istorijska kompozicija rađena je u romantičarskom duhu. U centru kompozicije je knjeginja Darinka na riđem konju, čiji kas ona zauzdava. Figuru knjeginje prekriva duga tamna haljina, blago osvijetljena suncem praskozorja. Glava je pognuta i iskazuje žalovanje.

Posljednji vladar dinastije Petrović Njegoš, knjaz i kralj Nikola, bio je privlačan model za umjetnike, pa je veliki broj ostvarenja tog vremena inspirisan upravo glorifikacijom njegove ličnosti. Najveći broj radova sa njegovim likom čuva se u Državnom muzeju na Cetinju. Prve poznate radove naslikali su njemački slikar Feliks Kanic 1861. i češki slikari Antonin Gareis i Jozef Krihuber 1868, a za najstariji portret knjaza Nikole u zbirci Državnog muzeja uzima se portret nepoznatog autora, rađen u tehnici ulje na platnu. Na slici je prezentovan portret mladog gospodara u dopojasnom formatu na tamnoj, neutralnoj pozadini. Postoji pretpostavka da je portret naslikao Aksentije Marodić, srpski slikar koji se školovao u Beču, kada je boravio na Cetinju 1871. godine. Prvi signirani knjažev portret djelo je srpskog slikara i litografa Adama Stefanovića i nastao je 1871. godine. Slika, u stavu kontraposta, prikazuje cijelu figuru knjaza snatrivo zagledanog u daljinu. Nesignirana slika koja prikazuje knjaza na bijelom konju, rađena u tehnici ulje na platnu 1875/76, pripisuje se hrvatskom slikaru Ferdu Kikerecu. Scena je dinamična i, takođe, bremenita romantičarskom atmosferom. Bijeli vranac je u galopu, a knjaz ga gotovo ne zauzdava, već hitri u predvodničkom vojevanju. Za njim se plameno raznosi vazduhom crvena dolama sa raskošnom samurovinom. Na glavi mu je samur-kalpak bogat ukrasima i visokom perjanicom od rajske ptice. Portret je reprezentativan, ikoničan, bogat atributima herojskog, gorštačkog i smionog. Kikerec je istih godina načinio i slobodnije rađen portret u formatu biste, koji ‒ za razliku od prethodnog ‒ prezentuje knjaza nezvanično i intimno, bez vladarskih simbola, što je neuobičajeno za navedeno vrijeme i okolnosti.

Prije 1877. nastalo je nekoliko slika knjaza Nikole, rađenih u tehnici ulje na platnu, ali one nijesu signirane. Jedna od njih je slika koja prikazuje knjaza u formatu biste i koja pojedinim slikarskim vrijednostima ukazuje na rukopis Novaka Radonića. Slika, s obzirom na to da na portretu vladara nalazimo karakteristike mladalačke odlučnosti, prkosa i nepokolebljivosti (koje su potencirane intenzivnim i zvučnim koloritom), upućuje na rafinirani osjećaj za iskazivanje psiholoških finesa. Portret crnogorskog suverena prikazan je u okviru istorijske kompozicije hrvatskog slikara Ivana Žmirića. Slika koja je nastala 1881. rađena je u tehnici ulje na platnu. Opisuje istorijski događaj koji se odnosi na ulazak crnogorske vojske u Bar 1878. godine. Na slici „himničnog tona“ prikazan je jedrenjak okićen lovorovim vijencima – amblemom slavne pobjede. U grupi likova izdvaja se monumentalna vladareva figura u pobjedničkom stavu, sa rukama ispruženim i podignutim paralelno sa kormilom, što ukazuje na vladarsku orijentaciju i upravljačku moć. Knjaza okružuju likovi crnogorskih vojskovođa ‒ vojvode → Boža Dragova Petrovića Njegoša, Petra Vukotića, Maša Vrbice, Ilije Plamenca, Peka Pavlovića i Marka Miljanova. Na jedrenjaku koji trijumfalno jedri morem prikazane su i knjaževa kćerka → Zorka Petrović Njegoš Karađorđević i knjeginja → Milena Petrović Njegoš sa prijestolonasljednikom → Danilom Petrovićem Njegošem. Povodom reprezentativnog djela objavljena je prva likovna kritika u Crnoj Gori u zvaničnom crnogorskom glasilu.

Vlaho Bukovac načinio je brojne portrete vladarske porodice Petrović Njegoš, među kojima je i portret knjaza Nikole. Knjaz je prikazan u formatu do ispod pojasa, u crnogorskoj nošnji, blago okrenut ulijevo. Ivan Rendić je 1884. izradio knjaževo poprsje u bronzi, koje karakteriše veristički pristup, uz diskretno naglašavanje vladarske samosvojnosti. Pored ove, Rendić je načinio još jednu knjaževu bistu u bronzi, koju je najvjerovatnije poklonio ruskom caru → Aleksandru III Romanovu. Godine 1886. Johan Blic je načinio dva portreta knjaza Nikole u formatu cijele figure i biste. Slika na kojoj je data knjaževa figura u cjelosti predstavlja reprezentativni dvorski portret, impozantan ne samo zbog precizne likovne egzekucije, već i zbog sugestivne umjetnikove refleksije u odnosu na portretisanu ličnost. Druga Blicova slika prikazuje dopojasnu figuru u istoj pozi (sa razlikom u tome što njena pozadina nema scenske markacije, već je data na neutralnoj smeđoj pozadini bez dekora). Knjažev portret u crtačkoj tehnici ovjekovječili su, boraveći u Crnoj Gori, umjetnici i putopisci Ludvig Kuba, H. Avelo i J. de la Nezijer. Celestin Mato Medović naslikao je 1897. u tehnici ulje na platnu portret knjaza u formi sjedeće polufigure. Za navedeni portret i portret knjeginje Milene odlikovan je Danilovim ordenom IV stepena. Knjaz je na ovoj slici predstavljen veoma uvjerljivo – bez kape, u crnogorskom nacionalnom kostimu sa bogatstvom detalja: na džamadanu su brojna odlikovanja, oko vrata Đorđev krst, a preko prsa široka, blago transparentna bijela lenta Danilovog ordena sa crvenim obrubom. Godine 1899. Anastas Bocarić je izradio u bronzi bistu knjaza, koju karakteriše realističan pristup, nadgrađen izvjesnom umjetničkom čulnošću kojom se dočarava karakter ličnosti.

U prvoj godini XX stoljeća nastala je, u tehnici ulje na platnu, slika italijanskog slikara Đuzepea Pastine. Na njoj je knjaz prezentovan do ispod pojasa, anfas, u crnogorskom nacionalnom kostimu. Izvanredno ostvaren prikaz raspoloženja postignut je upotrebom sitnih poteza u modelaciji lica, koji naglašavaju izvjesno nespokojstvo u gospodarevom izrazu. Milo Vrbica je iste godine uradio portret koji knjaza prikazuje u sjedećem položaju, na klupi dvorskog parka. Slikarka Mari Bauer i slikar O. Besevi naslikali su 1900. dvije minijature u tehnici tempera na kaučuku; one su rađene u realističkom maniru, a najvjerovatnije prema fotografskom predlošku. Godine 1902. je F. N. Demkov u Sankt Peterburgu naslikao portret knjaza Nikole u stojećem stavu. U pozadini vladara, koji je prezentovan u blagom poluprofilu, u nacionalnom kostimu, nalazi se pejzaž sa prepoznatljivim elementima cetinjskog ambijenta: sa konturama Manastira i Tablje. Na poprsju su odlikovanja, među kojima se ističe svijetloplava lenta – Orden Sv. Andrije Prvozvanog. Slika pripada prosedeu akademskog realizma. Zatim je Paja Jovanović 1903. naslikao reprezentativni vladarski portret knjaza Nikole. Prema skicama koje je radio na cetinjskom dvoru, načinio je u Beču portret u ulju, u prirodnoj veličini. Njegovom slikom obuhvaćeni su svi vladarski atributi.

Ilija Šobajić je 1903. načinio minijaturni portret knjaza u tehnici kreda na kartonu, kojim potencira knjaževu individualnost. Povodom proglašenja knjaza Nikole za kralja (→ Proglašenje Crne Gore za kraljevinu), na Cetinju 1910. Crnu Goru su posjetili i brojni umjetnici, koji su dali svoj doprinos jubileju. Jedan od njih je italijanski slikar Domeniko Fajluti, koji je naslikao dva kraljeva portreta u tehnici ulje na platnu i pastel. Iste godine se crnogorski slikar Mihailo Milo Vrbica, u namjeri da dâ svoj prilog ovom istorijskom događaju, još jednom okušao u slikanju knjaževog/kraljevog portreta. Kralj je, kao i na prethodnom portretu, naslikan u zvonkoj paleti, u formatu stojeće figure u čijoj pozadini je magloviti pejzaž sa prepoznatljivim detaljima: Cetinjskim manastirom i lovćenskim vrhom. Povodom inauguracije, na Cetinju je, po svoj prilici, boravio i dubrovački slikar Ivo Skatolini, koji je tom prilikom naslikao neuobičajen, intimistički, lirski i bezmalo „pjesnički“ portret kralja Nikole. Slika rađena pastuozno, u mrkoj gami i sa malo svjetlosti, prikazuje kraljevu sjedeću figuru, bez aksesorija, sa cigarom u lijevoj ruci (kojom se nonšalantno naslanja na koljeno). Godine 1910. bistu kralja u bronzi izradio je hrvatski umjetnik Rudolf Valec. Kralj je prezentovan u formatu biste u čijem se podnožju nalaze lovorove grančice sa kojih se uzdiže figura uzdignutog pokreta glave ‒ on potcrtava njegovu autoritativnost. Pored školovanih slikara, svoj doprinos događaju su, inspirisani kraljevom ličnošću, dali i autodidakti ‒ Božo Martinović i Josip Breber. Martinović je kraljev lik ovjekovječio u kombinovanoj tehnici na platnu, dok je Breber lik vladara načinio kolažom od poštanskih markica. Oba portreta dokumentarno svjedoče o kraljevoj reputaciji i popularnosti.

Portret kralja Nikole napravio je 1912. njemački slikar Jozef Ethofer, u tehnici pastel na kartonu. Naslikao ga je prilikom prijema kod kralja, koji je slobodno i meko modelovan. Iste godine je František Jelinek naslikao portret kralja u tehnici ulje na platnu, u formatu do koljena. Slika prikazuje vremešnog suverena reprezentativno, u prirodnoj veličini. Godine 1912. nastala je i istorijska kompozicija Predaja Esad-paše kralju Nikoli, koju je naslikao Mario Polo. Iako je u egzekuciji kruta, a u koloritu posna, ona ima značajnu narativno-dokumentarnu vrijednost. Godine 1913. Milo Vrbica je načinio još jedan dvorski portret ‒ portret kralja Nikole I Petrovića, i to prema idejnom predlošku – portretu Paje Jovanovića. Modelacija je slobodnija, crtež fluidan, a paleta bogatija i prozračnija u odnosu na njegove ranije slike. Djelom nagovještava impresionističke tendencije u crnogorskoj moderni. Godine 1915. Skadranin D. Đuri izradio je portret kralja Nikole svilenim koncem. Rad je izveden pedantnim, minucioznim modelovanjem koje na indigo pozadini prikazuje portretisanog realistično. Na radu su svi detalji crnogorskog kostima i ordenja. Oko 1920. Pero Poček je naslikao tri istorijske kompozicije pod nazivom Odlazak kralja Nikole iz Crne Gore.

Portreti kralja Nikole realizovani su u bronzi u Sanremu (1931, djelo Pjetra Kanonike), u Bariju i Podgorici (2004, 2006, djela Rista Radmilovića), u Nikšiću (2006, djelo Miodraga Živkovića), u Lovćencu (2014, djelo Zorana Maleša) i u Baru (2000, djelo Nenada Šoškića i 2018, djelo Miodraga Živkovića).