Crnogorska politička emigracija (1918–1991). Crnogorska politička emigracija, nastala nakon nelegalnih i nelegitimnih odluka → Podgoričke skupštine 1918. i neuspjeha da se → Božićnim ustankom 1919. obore i ponište njene odluke, bila je veoma brojna i izuzetno agilna. Njena aktivnost se prepoznavala kroz centre emigracije. Vojni centar emigracije činili su pripadnici crnogorske vojske u → Gaeti, Formiju i Sulmoni, sastavljene od izbjeglih Crnogoraca nakon Božićnog ustanka i njihovog stacioniranja na obalama Tirenskog mora, po osnovu ugovora Crne Gore i Italije od 30. aprila 1919. godine. Ova relativno brojna, koncentrisana populacija, između 1.500 i 2.500 lica, vojno uređena komandom i poretkom vojske, planirana za upad u Crnu Goru, naoružana i podijeljena na četiri bataljona, više je služila italijanskoj manipulativnoj politici za ostvarivanje njenih ciljeva u pogledu razgraničenja sa Kraljevinom SHS nego što je bila ozbiljna vojna potpora brojnoj političkoj emigraciji. Političko krilo emigracije činili su uglavnom intelektualci, bivši ministri ili visoki činovnici bivše crnogorske vlasti, te pojedini intelektualci, rođeni u inostranstvu, rodbinski i idejno povezani sa crnogorskim emigrantima. Ovaj dio političke emigracije bio je okupljen oko crnogorskog dvora i vlade u Bordou (→ Crnogorske vlade u egzilu (1916–1922)), Nejiu kod Pariza i drugim staništima Crne Gore u egzilu, koja su se uglavnom nalazila na području Francuske koja je pružila utočište crnogorskom kralju → Nikoli I Petroviću Njegošu i njegovoj vladi, ali istovremeno aktivno podupirala politiku Srbije ka detronizaciji dinastije Petrović Njegoš i uništenju Crne Gore kao međunarodno priznate države. Osnovni ciljevi crnogorske političke emigracije bili su politički heterogeni i prepoznavati su u težnji za restauracijom Crne Gore, borbi za njenu ravnopravnost u eventualnoj jugoslovenskoj ili balkanskoj federaciji, do stvaranja sovjetske Crne Gore. Ovaj dio crnogorske emigracije u političkom smislu činili su strani i domaći intelektualci, tzv. počasni konzuli rasuti širom svijeta, koji su iz ljubavi prema Crnoj Gori osnivali međunarodne komitete za odbranu crnogorske nezavisnosti. Takvi komiteti su djelovali u skoro svim evropskim državama, SAD i državama Južne Amerike, i bavili su se pisanjem apela, memoranduma, protesta i protestnih nota u korist Crne Gore. Djelatnost crnogorske političke emigracije daleko je nadmašivala veličinu i snagu Crne Gore i, sudeći po broju knjiga, proglasa i raznih publikacija, teško da se može naći sličan primjer u evropskoj istoriji. Uz to, emigracija je protiv sebe, pored uglavnom nenaklonjenih domicilnih vlasti, imala veoma razvijenu jugoslovensku tajnu službu koja je radila na tome da opstruira njene aktivnosti koje su stvarale probleme jugoslovenskoj diplomatiji, koja je „crnogorsko pitanje” predstavljala kao riješeno, a pojedinačne izlive nezadovoljstva kao marginalne i izolovane. Po riječima crnogorskih emigranata, sve do Rapalskog ugovora relativno su uspješno parirali jugoslovenskim tajnim službama, koje su u Splitu osnovale specijalni štab za defetističku propagandu, sa ograncima u Italiji. Ova propaganda je naročito bila pojačana poslije smrti kralja Nikole (1921), što je uzrokovalo nemire u crnogorskoj vojsci. Nakon smrti kralja Nikole i konačnog protjerivanja emigranata iz Italije, kada je veća grupa emigranata vraćena u zemlju, značajan dio je tako nešto odbio i rasturio se po svijetu, u želji da nastave „borbu za vaspostavu Crne Gore”. Posljednji ostaci crnogorske emigracije bili su rastjerani iz Italije dolaskom Musolinija na vlast i samo su rijetki pojedinci, poput → Anta Gvozdenovića, Milana M. Kosorića ili Krsta Nikovića, izvjesno vrijeme ostali u Italiji, a neki od njih i postali članovi Musolinijeve fašističke stranke (Krsto Niković i dr.). Drugi su pak u Ženevi, gdje je bilo sjedište Lige naroda, pokušavali da pred ovim najvišim međunarodnim forumom reaktuelizuju „crnogorsko pitanje”. Poljakinja Marija Rusijecka bila je inicijator osnivanja Međunarodnog komiteta za nezavisnost Crne Gore u Ženevi pri Birou za odbranu prava naroda, koji je djelovao od kraja 1920. godine. Brojni apeli, memorandumi, peticije, koji uglavnom nijesu stavljani na dnevni red ovoga tijela, bili su rezultat aktivnosti crnogorske političke emigracije (dr Andrije Jovićevića, dr → Pera Šoća, dr → Pavla Popovića). Opšte mjesto koje se navodilo kao razlog za rasturanje vojske u Italiji, među crnogorskim emigrantima, bilo je ubjeđenje da je u Rapalu postignut tajni dogovor između grofa → Karla Sforce, italijanskog ministra spoljnih poslova, i jugoslovenske strane, po kojem se italijanska vlada obavezala da raspusti crnogorske trupe iz Gaete. Sam Sforca je u italijanskom parlamentu tvrdio da u Rapalu nije pokretano pitanje Crne Gore ni Albanije, ali da je dobio uvjeravanja Beograda da garantuje sigurnost i slobodu za one koji hoće da se vrate u domovinu. Na insistiranje italijanskih vlasti u vezi sa povratkom, velika grupacija Crnogoraca je izjavila da želi ići u Argentinu, na šta im je odgovoreno da ih tamo ne primaju i da mogu ići samo za Jugoslaviju, manji dio za Belgiju, a najmanji dio da može ostati u Italiji. Početkom 1923. (1. februara), u Carigrad je pristigao 31 Crnogorac na poziv dr → Iva Jovićevića, koji je tamo ranije prispio sa manjom grupom Crnogoraca. Saznavši za to, obavještajci su odmah počeli sakupljati podatke o njima i nadležne obavještavali da su došli: Marko Vučeraković, komandir u Crmnici; Đuričković (2 brata), perjanici, iz Crmnice; Leković, oficir iz Crmnice; Pero Vuković sa bratom, komandir iz Pipera; Čukić, komandir iz Berana; Pekić, perjanik iz Vasojevića; Radisav Nikezić, perjanik iz Bara; Risto Sekulić, perjanik iz Bara; Maksim Martinović, perjanik sa → Cetinja; Lubarda, barjaktar iz Ljubotinja; Vido Nikčević, barjaktar iz Pješivaca; Belada, barjaktar iz Uganja Vrela; Mašan Borozan, oficir iz Bokova. U to vrijeme, na ovim prostorima bilo je aktivno više revolucionarnih i anarhističkih grupacija. Njihovi politički ciljevi su bili različiti, ali za crnogorsku političku emigraciju i posljednja šansa da se približe i uspostave saradnju, prije svega sa antimonarhističkim grupacijama i protivnicima nove jugoslovenske zajednice. Izvori ukazuju da je upravo to za mnoge Crnogorce i bio razlog dolaska u Carigrad, s obzirom na to da je njihova borba, nakon otkazivanja italijanske podrške, smrti kralja Nikole, sve češćih razmirica u emigrantskim redovima, izgledala sve više uzaludnom. Vojni obavještajni izvori iz Sofije ukazuju na činjenicu da su već sredinom 1921. crnogorski politički emigranti učestvovali u radu makedonskog komiteta. Dio njih je, premještajući se iz Carigrada u Bugarsku, u Sofiji, preko tamošnjih diplomatskih predstavništava pokušavao da izdejstvuje vize i pasoše koji bi im omogućili dalje kretanje. Grupa emigranata je s mađarskim pasošima koje su dobili u Sofiji pokušavala da dobije vize u Grčkom poslanstvu u Carigradu kako bi se preko Grčke prebacili u Albaniju, jer bi na taj način bili bliži Crnoj Gori. U tom smislu, posebno se čini zanimljivim pokušaj vezivanja za ideju balkanske federacije, koja nije bila nova unutar južnoslovenske ideje. Otuda su najave o pokretanju lista Jedinstvo, koji bi bio štampan na „bugarskom, turskom i našem jeziku”, a čiji bi jedan od urednika bio dr Ivo Jovićević, bile više nego zanimljive u kontekstu činjenice „ideološkog laviranja” crnogorske političke emigracije od makedonskog komiteta, kemalista, do ruskih boljševika. Tim prije što se iz drugih izvora zna da je u Beču od 1924. izlazio list Balkanska federacija. Iako se ovaj list vezivao za Sovjete i komuniste, još interesantnijim ga čini činjenica da je među njegovim saradnicima bio i crnogorski emigrant, komandir Milan M. Krljević, koji je živio i propagandno-politički djelovao na prostoru Italije u prilog obnavljanju nezavisne Crne Gore. U Beču je krajem 1924. boravio i crnogorski emigrant Boško Božo Krivokapić. Ono što je ipak najbitnije jeste činjenica da je dolazak većeg broja crnogorskih emigranata u Carigrad motivisan željom da dobiju dozvole za naseljenje u Rusiji. U tom smislu, odlazak dr Iva Jovićevića u sovjetsku Rusiju, susret sa Čičerinom, pisanje brošure Sovjetska Crna Gora, više se može tumačiti kao izraz crnogorskog političkog idealizma nego objektivne realnosti i razumijevanja suštine problema. Sudeći po onome što se do sada zna o tome, u SSSR je stavove crnogorske emigracije zastupao brigadir Ivan Bulatović (vratio se u Crnu Goru 1939) i komandir Vojin Lazović (umro u Moskvi 1933), te komandir Andrija Stanković. Bulatoviću i Lazoviću su boljševici još 1925. priznali generalske činove. Odbijanje boljševika da prime crnogorske rojaliste i nasele ih „negdje na jugu Rusije” primoralo ih je da sve više traže način za povratak u zemlju. Tako se najveći dio njih do 1941. ponovo našao u domovini: → Jovan S. Plamenac (1925); → Lazar Mijušković (1923); dr Ivo Jovićević (1926); dr Pero Šoć (1926); → Petar Plamenac (1924); Đuro Ivović (1925); Pero Vuković (1927); Dušan Vuković (1926); Blažo Marković (1925); Nikola Janjušević (1926); Savo Čelebić (1924); Krsto Popović (1931); → Jovo Popović (1938); → Petar Pero Vučković (1925); → Niko Hajduković (1925); dr Anto Gvozdenović (1933); Živko Mašanov Nikčević (1931); drugi dio je ili umro ili bio likvidiran: → Milutin Vučinić (umro u Rimu 1922); Milo Vujović (umro u Parizu 1935); Marko Vučeraković (umro u Belgiji 1931); Petar Markov Pekić (ubijen u Albaniji 1934); Vojin Lazović (umro u Moskvi 1933); Savo Raspopović (ubijen 1923); Andrija Raičević (umro u Italiji septembra 1920); → Evgenije Popović (umro u Trstu 1931); ili su po povratku osuđeni i boravili su u zatvoru. Prema najnovijim istraživanjima, od 1920. do 1940. osuđena su 283 lica sa područja današnje Crne Gore, pred sudovima u Crnoj Gori i u Beogradu, na ukupnu kaznu u trajanju od 1.637 godina 2 mjeseca i 20 dana robije, što znači da su ta lica osuđena na prosječnu kaznu u trajanju od 5.785 godina ili 2.111 dana. Tome treba dodati brojna lica koja su boravila u istražnim zatvorima (čak do dvije godine). Inače, crnogorska politička emigracija se javnosti obraćala putem štampe, proglasa i letaka. Već početkom 1917. vlada → Mila Matanovića pokrenula je ponovno izlaženje Glasa Crnogorca, zvaničnog državnog glasila. Novine su štampane u Parizu u Univerzalnoj štampariji (Imprerie universelle) do broja 58 (1918), a potom do broja 91 (1921) u Kraljevskoj crnogorskoj državnoj štampariji u Nejiu kod Pariza, u kojoj je štampan i Almanah za 1920. godinu. Ostavši bez prihoda, crnogorska emigracija je bila primorana da početkom 1920. ugasi Glas Crnogorca i raspusti Redakciju, te je kasnije izlaženje ovoga lista bilo sporadično i uglavnom vezano za neka značajnija događanja u emigraciji. Posljednji broj Glasa Crnogorca izašao je 18. juna 1922. u Rimu, gdje je ukupno štampano 96 brojeva. Od toga je 91. broj izašao u Parizu (Neji), posljednji 3. marta 1921. povodom smrti kralja Nikole, dok je preostalih pet brojeva izašlo u Rimu, gdje je Glas Crnogorca izlazio po službenoj potrebi 3-4 puta mjesečno. U Ženevi je izlazio Le Journal Serbe – Srpski list, „organ nezavisnih Srba”, koji je izdavao Borislav Sl. Minić, bivši urednik Slobodne riječi, lista koji je izlazio 1907. u Podgorici. Iako je list slovio za poluzvanični organ crnogorske emigrantske vlade, u njemu su se oglašavali i crnogorski politički emigranti koji su podržavali politiku emigrantske vlade. Posljednji broj ovoga lista (ukupno izašlo 45 brojeva) izašao je 30. decembra 1918. godine. Crnogorska politička emigracija u SAD izdavala je Crnogorski glasnik – Montenegrin herald i Amerikanski Glas Crnogorca – The American voice of Montenegro. U Detroitu je 1917. počeo izlaziti Crnogorski glasnik, koji je prema zaglavlju od 1924. slovio za „oficijelni organ Crnogorskog potpornog saveza i Crnogorske slobodne stranke seljaka i radnika”, pokreta koji se vezuje za ime bivšeg crnogorskog ministra Mila Vujovića. Ni o listu Amerikanski Glas Crnogorca, koji je počeo da izlazi 1923. u Čikagu, ne zna se mnogo. Sa rijetko sačuvanih i dostupnih primjeraka može se vidjeti da je on slovio za zvanični organ nezavisnih Crnogoraca – „Official organ of the fed. of indep. Montenegrin”. List je izlazio dva puta mjesečno i štampan je ćirilicom. Kao izdavač se potpisivao Upravni odbor Saveza nezavisnih Crnogoraca. Uredništvo su sačinjavali: predsjednik – Đuro L. Čičarević, članovi: Rade Žarić, Đorđije Savić; predsjednik Saveza bio je Vaso Đ. Kovačević, sekretar Mašan Borozan i blagajnik Vaso V. Kovačević. Rasturanje oba ova lista bilo je zabranjeno u Kraljevini SHS posebnim zakonskim aktima. Prema jugoslovenskim obavještajnim izvorima iz marta 1920, u Rimu je pokrenut list Echo del Montenegro, a u Milanu Il Montenegro, u okviru propagande za nezavisnost Crne Gore, koju su sprovodili sljedbenici Gabrijela Danuncija. Od poznatijih imena crnogorske političke emigracije, svakako se izdvajaju → Milo Petrović Njegoš, sin Đura Petrovića, koji je nakon 1923. nastojao da sebe prikaže legitimnim nasljednikom crnogorskog prijestola, titulišući se kao „princ Milo of Montenegro”, koji je živio u Londonu, zatim u Kaliforniji u SAD, a najduže je boravio u Irskoj, gdje je i umro. Pored princa Mila Petrovića Njegoša, te alaj-barjaktara i komandira Marka Zekovog Popovića, na tlu Velike Britanije i Irske crnogorsku rodoljubivu propagandu vodio je novinar i publicista Jovan Jovo Čubranović. Dok je princ Milo autor više brošura o Crnoj Gori (Princ Milo of Montenegro, The independence of small nations and the extinction of Montenegro, London 1931; Milo of Montenegro, The betrayal of Montenegro, Nineteenth century and after XIX-XX, January-June 1933, London), napisâ u stranoj štampi, proglasa i apela, u kojima se zalagao za obnovu države Crne Gore, dotle je Jovan Jovo Čubranović, kao član Crnogorske nacionalne odbrane, držao predavanja o „crnogorskom pitanju” u Dablinu 1925. i zahtijevao evakuaciju srpskih trupa iz Crne Gore. Čubranovićevo predavanje objavljeno je kao brošura pod naslovom Le Montenegro devant la Ligue internationale des femmes, 1926. u Parizu. Svakako da je važno ime → Janka Brajovića (1889–1948), svjetski priznatog vajara, čija su djela rasuta širom svijeta, koji je najveći dio života proveo na američkom kontinentu (SAD, Panama) i koji je, nakon bjekstva iz beogradskog kazamata, stigao do Francuske, živeći i stvarajući na relaciji Pariz – Beč – London. Od 1924. ponovo boravi u SAD, gdje je 1919. u Detroitu, na engleskom jeziku, objavio brošuru The voice of Montenegro, koja u suštini predstavlja programski okvir djelovanja Crnogoraca u SAD. Ovaj neumorni stvaralac, prognanik i zatočenik više puta, zahvaljujući prijateljstvu Kanađanina dr → Frederika Burnama i mnogih drugih značajnih ličnosti širom svijeta, među kojima i poznatog intelektualca, emigranta → Nikole Petanovića (1892–1932), osnivača i predsjednika Odbora za samostalnu i suverenu Crnu Goru u San Francisku i odgovornog urednika časopisa Crnogorsko ogledalo (Montenegrin Mirror), uspijeva da doprinese da na sjevernoameričkom kontinentu crnogorska politička emigracija bude vidljiva i prepoznatljiva u vremenu između dva svjetska rata.

Š. Rastoder

Crnogorska politička emigracija (1925–1991). Nakon 1925. crnogorska (zelenaška) emigracija uglavnom je djelovala neorganizovano. Smrću Nikole Petanovića (1932) i Mila M. Vujovića, koji je bio na čelu Crnogorske slobodne stranke seljaka i radnika (Crnogorska radnička stranka) (1935), prestale su, ionako skromne, aktivnosti crnogorske političke emigracije u SAD i Evropi. Tek je povremeno javno istupao vajar Janko Brajović, sa ciljem da aktuelizuje „crnogorsko pitanje”. Na istim idejnim polazištima djelovali su Marko Z. Popović i Jovan Čubranović, dok se crnogorska politička emigracija u Južnoj Americi (dominantno u Argentini) raspala početkom tridesetih godina, nakon što su od strane jugoslovenskih vlasti amnestirane njene vođe Krsto Z. Popović i Živko M. Nikčević. „Zelenaška” emigracija u SSSR nije imala značajnijih aktivnosti. Među njima se isticao → Dušan Drecun, koji je nastupao sa republikanskih stanovišta i zalagao se za obnavljanje crnogorske države u okviru Balkanske federacije. Mnogo aktivnija bila je jugoslovenska komunistička emigracija u SSSR. Među njima su se isticali Crnogorci – dr → Vukašin Marković i Petko Miletić. Marković se nalazio na čelu Jugoslovenske grupe pri Ruskoj komunističkoj partiji i zalagao se za uspostavljanje ,,sovjetske Crne Gore”. Bio je urednik Revolucije, lista jugoslovenskih komunista u SSSR. Zauvijek je emigrirao iz Jugoslavije 1924. godine. Miletić je boravio u SSSR, kao politički emigrant, od 1927. do 1932, a po povratku u Jugoslaviju, odmah je uhapšen. U zatvoru je stekao imidž komunističkog heroja, a od 1936. našao se u rivalskom sukobu sa Josipom Brozom Titom oko pozicije generalnog sekretara KPJ. Početak i kraj Drugog svjetskog rata (→ Crna Gora u Drugom svjetskom ratu) uticali su na povratak mnogih starih, ali i na pojavu novih političkih emigranata. U jugoslovenskoj emigrantskoj vladi u Londonu, na ministarskim pozicijama, nije bilo Crnogoraca, izuzev Marka Dakovića, koji je (kao ministar bez portfelja), u pokušaju da emigrira, stradao u avionskoj nesreći. Pripadnik zelenaške emigracije, novinar Dušan V. Krivokapić, vratio se 1944. iz Berlina i postao član Crnogorskog državnog vijeća u Zagrebu (NDH), na čijem se čelu nalazio dr Sekula Drljević. Po završetku rata, poražena kolaborantska grupacija (četničko-zelenaška) bila je primorana na povlačenje iz zemlje. U najvećem broju, emigrirali su u SAD i Veliku Britaniju, a manji broj emigrirao je u ostale evropske zemlje, Južnu Ameriku i Australiju. Nekadašnji crnogorski četnici i simpatizeri monarhističkog režima bili su dio srpskih emigrantskih organizacija. Među njima se naročito isticao → Jovan Đonović, koji se nalazio na čelu Srpskog istorijsko-kulturnog društva ,,Njegoš” iz Čikaga, koje je imalo i izdavačku djelatnost, te Vukale Vukotić, koji se nalazio na čelu čikaške Srpske narodne odbrane (SNO). Ovoj organizaciji je bio blizak i crnogorski princ → Mihailo Petrović Njegoš, koji je živio u Francuskoj, a kome je SNO objavila memoare 1961. u Vindzoru (Kanada). Pripadnici crnogorske četničke emigracije su u svom političko-publicističkom radu nastupali sa velikosrpskih ideoloških pozicija. Osim četničke emigracije, kojoj je pripadao veliki broj Crnogoraca, u Londonu je egzistirao i intelektualni krug liberalno-demokratske, prosrpske i projugoslovenske emigracije, okupljene oko časopisa Naša reč, koji je imao i izdavačku djelatnost. Za ovaj časopis povremeno je pisao jedan Crnogorac, čuveni politički teoretičar i profesor na Univerzitetu Oksford – Džon (Jovan) Petrov Plamenac. Već 1968. saradnju sa ovom grupacijom započinje najpoznatiji crnogorski i jugoslovenski disident → Milovan Đilas. U narednim godinama, njegove knjige (Nesavršeno društvo, Vlast i pobuna i Susreti sa Staljinom), čije je publikovanje bilo zabranjeno u Jugoslaviji, objavljuje upravo Naša reč. Nakon objavljivanja Rezolucije Informbiroa (1948), dolazi do formiranja nove političke emigracije, koja se dominantno stacionirala u Moskvi i Pragu. Među vođama informbiroovske emigracije u Moskvi bila su i dvojica Crnogoraca – general Pero Popivoda i → Radonja Golubović, nekadašnji jugoslovenski ambasador u Rumuniji. U Pragu se među tzv. IB emigracijom isticao Pero Ivanović, bivši predsjednik Vrhovnog suda Crne Gore. Nakon Staljinove smrti (1953) i normalizacije jugoslovensko-sovjetskih odnosa (1955), aktivnost jugoslovenske informbiroovske emigracije će oslabiti. Krajem pedesetih godina (1958) iz Jugoslavije je u Albaniju emigrirao Vlado Dapčević, pristalica IB-a, koji je političko djelovanje nastavio u SSSR, a zatim u Belgiji. Uoči disolucije i izbijanja ratnih sukoba u Jugoslaviji (1991), dolazi do formiranja antiratnog i suverenističkog pokreta u Crnoj Gori, a jedan od istaknutijih pripadnika ovog pokreta bio je i književnik Jevrem Brković, koji je, zbog neslaganja sa politikom novog crnogorskog rukovodstva, napustio Crnu Goru i nastanio se u Zagrebu kao politički emigrant. Za vrijeme emigracije, promovisao je ideju o suverenoj crnogorskoj državi i objavio nekoliko zapaženih knjiga. U Crnu Goru se vratio 1999. godine.

N. Zečević