Renesansna umjetnost. Nastaje početkom XV i traje do kraja XVI v., a na prostore Crne Gore stiže krajem XV stoljeća. Ova istorijska i stilska epoha, koju karakteriše suštinska obnova antičkog duha i kulture, usredsređenost na ukupno čovjekovo biće i njegovo mjesto u univerzumu i socijalnom okviru, iskazala se naročito u poeziji Boke Kotorske tokom XVI v. Rime Ljudevita Paskvalića, Đorđa Bizantija i Ivana Bolice, prožete reminiscencijama na klasične poete, svjedoče o kulturi renesansnog humanizma u Kotoru. I drugi literarni izvori, naročito Zlatni vo (Bove d’oro) benediktinca Timoteja Cizile, pokazuju da su socijalne i kulturološke konvencije – društveno ustrojstvo, rodni odnosi, način stanovanja, odijevanja, ponašanja – bile poput onih u renesansnim centrima, Firenci i Veneciji. Ali, renesansna vizuelna kultura sporo je prodirala, najprije zbog venecijansko-osmanskih ratova, koji su ometali pomorske komunikacije i privredu. Zbog razornih zemljotresa, ratnih razaranja i velikih obnova, sačuvala se samo u fragmentima. Ostaci arhitekture i arhitektonske plastike, slike, fresko-dekoracije, kao i pisana svjedočenja o njima, pokazuju da su na tlu Crne Gore postojali elementi renesansne umjetnosti, ali se njena ukupnost – izražena u skladu forme i sadržaja, ravnoteži svih likovnih elemenata, proporcijama i perspektivnim zakonima – nije ostvarila. Elementi renesansne umjetnosti u graditeljstvu, skulpturi i slikarstvu Crne Gore bili su integrisani u cjeline izvedene prema ranijim – romaničkim, vizantijskim i gotičkim rješenjima. Od oko 30 crkava, koje pominje pjesnik Ivan Bolica u Opisu grada Kotora (Descriptio Ascriviensis urbis) sredinom XVI v., većina je bila podignuta prema srednjovjekovnim stilskim obrascima, ali su neke imale geometrijski profilisane portale i okvire prozora, polukružne lunete sa reljefnim predstavama, kapitele sa ljudskim glavama, po ugledu na renesansno graditeljstvo. Renesansna obilježja imaju kapiteli trijema nekadašnjeg dominikanskog, kao i klaustra franjevačkog samostana, portali crkava Sv. Klare i Sv. duha, zvonik → Crkve Sv. Marije Koleđate... Ona su krasila i kotorske palate, ali su i njihove cjeline bile kompozitnog, gotičko-renesansnog karaktera. Renesansni elementi preovlađuju poslije zemljotresa 1563, koji je srušio oko 180 građevina, među njima i Providurovu palatu, koju Cizila opisuje kao jednu od najljepših u Dalmaciji (sačuvane su njene renesansne konzole). → Palata Drago (sada → Uprava za zaštitu kulturnih dobara) sačuvala je na južnom krilu odlike zrele gotike – bifore, trifore, timpanone, porodične grbove sa predstavom zmaja, dok se na kapitelima sa floralnim ukrasima i glavama anđela u svodu prolaza, kao i na prozorima sa polukružnim zabatom u kome anđeo nosi Hristov monogram, otkrivaju tragovi renesanse. Oni postoje i na Palati Bizanti, koja se isticala veličinom i, naročito, raskošnim portalom iz druge polovine XV v., koji ima prelomljeni luk, propete lavove sa štitovima, vijence od upletenog lišća, grozdove koje kljucaju ptice, anđele u letu sa zalepršanim draperijama. Palata Grubonja, na kojoj je uklesan grb apoteke, ima renesansne pragove, okvire i konzole. Velika obnova nakon zemljotresa 1667. podarila je ovim, kao i drugim zdanjima, barokne elemente, a mnoge palate svoj „renesansni” duh duguju kasnijim klasicističkim konceptima graditeljstva. Izgled vila kotorske gospode, izvan gradskih zidina, u neposrednoj okolini i na tivatskom području, poznat je iz Cizilinog opisa. Iz njega se saznaje da su kuće za odmor, naročito kavalira Bolice sa vrtom u kome je bio ribnjak, stabla narandže i čempresi, bile podizane poput renesansnih vila kraj italijanskih gradova. Renesansi pripadaju i kameni zidni umivaonici u franjevačkoj sakristiji, sakristiji → Katedrale Sv. Tripuna, kao i u dvorištu → Palate Pima. Reljefi s prikazom krilatog lava Sv. Marka, glavnog simbola venecijanske dominacije, nastali tokom renesansnog i baroknog perioda, ugrađeni su na fasade zgrada, bedeme i iznad sve tri gradske kapije – Vrata od Rijeke, od Gurdića i od Mora (Porta Marina), koja su obnovljena sredinom XVI v., a čiji su rustični renesansni izgled naglasile i kasnije rekonstrukcije. Simbioza gotičkog i renesansnog stila izražava se i na skulpturi. Kamena grobnica biskupa Luke Bizantija iz 1532. u Katedrali Sv. Tripuna ima gisant (ležeću figuru) biskupa u ornatu. Nad oltarom Katedrale podignuta je tzv. Zlatna pala, od pozlaćenog srebra, jedini takav sačuvani primjer na istočnojadranskoj obali. Stvorili su je sredinom XV v. kotorski i evropski zlatari, među kojima se ističu Marin Adamov, čiji su se preci i potomci bavili istim umjetničkim zanatom, i Hans iz Bazela. Pala je rekonstruisana od 1615. do 1618, te ponovo nakon zemljotresa 1667. U Katedrali su se sačuvali i renesansni relikvijari, od kojih se ljepotom ističe onaj Sv. krsta, nabavljen u Veneciji u XVI v. Renesansni stil izražava škrinja sa moštima Sv. Tripuna, koju je izradio kotorski zlatar početkom XVI v. Reljef na poklopcu ovog raskošnog srebrnog relikvijara, koji prikazuje kotorskog zaštitnika sa modelom grada, svjedoči kako je tada izgledala Katedrala. Prikazana je sa dva zvonika, trijemom i kupolom, kakva je bila prije zemljotresa 1563, kada je srušena kupola koja nije obnovljena. Vidi se i grad opasan visokim zidinama i bastionima, kao i Tvrđava San Giovanni, sa koje se vijori zastava Venecije s lavom Sv. Marka. Miješanje pozne gotike i rane renesanse izražava kamena Pietà (prvobitno u Crkvi Sv. Marije Koleđate), nastala početkom XVI v., kao i drveno Raspeće iz istog perioda. Slično je i sa velikom drvenom figurom Sv. Vinka (Vinčentija) Fererskog, s kraja XV v., koja je bila sastavni dio slikanog poliptiha, koji je za kotorske dominikance izradio → Božidar Vlatković, dubrovački slikar. Isto je i sa reljefom s početka XVI v., poručenim za franjevačku Crkvu Sv. Bernardina, uzidanim unutar glavne gradske kapije (Vrata od Mora), koji prikazuje Bogorodicu s Hristom djetetom, Sv. Tripunom sa modelom grada i Sv. Bernardinom Sijenskim sa Hristovim monogramom. Oblik trolisnog luka, način postavljanja i modelovanja figura ukazuju na gotiku, dok su Bogorodičin prijesto i antikizirana odjeća svetitelja renesansni. Ista simbioza odlikovala je arhitekturu i arhitektonsku plastiku u Baru, Ulcinju i Budvi. U Baru, koji je od 1420. do 1521, kada je postao dio osmanske imperije, pretrpio ratna razaranja, sačuvali su se okviri portala i prozora, fragmenti dekorativne plastike, kapiteli, konzole s ljudskom glavom, koji potvrđuju upliv renesansnog stila. Njegov uticaj ogleda se i na crkvi → Cetinjskog manastira, zadužbini Ivana Crnojevića, podignutoj od 1481. do 1484, a srušenoj 1692. tokom Morejskog rata. Manastirska crkva Rođenja Bogorodice i dvorac Ivana Crnojevića na Ćipuru u ranijoj su literaturi opisani kao renesansna zdanja, jer se smatralo da ih prikazuju ilustracije Tri meloda i Sabor Sv. Jovana Preteče iz Oktoiha petoglasnika, štampanog u cetinjskoj štampariji 1494. (→ Crnojevića štamparija). Ali, građevine prikazane na minijaturama nijesu renesansne, a arheološka istraživanja, ostaci starog zdanja, ugrađeni u novi manastir koji je podigao vladika Danilo 1701, crteži venecijanskog inženjera Barbijerija iz 1690. i arhitekte Dragiše Milutinovića iz 1869, kao i opisi → Pavela Apolonoviča Rovinskog, dokazuju da zadužbine Ivana Crnojevića nijesu predstavljene na ilustracijama. Iako su arheološka istraživanja, koja je vršio Republički zavod za zaštitu spomenika Crne Gore u više navrata od 1963, razjasnila neke nedoumice, pitanje izgleda starog manastira ostalo je otvoreno. Pretpostavlja se da je crkva bila jednobrodna i da je imala trijem koji je počivao na 18 stubova povezanih polukružnim lucima, poput gotičko-renesansnih klaustara, koje je njen ktitor vidio u Kotoru i Veneciji. Floralna ornamentika kapitela stubova, od kojih su neki uzidani u novi manastir, srodna je onovremenoj arhitektonskoj plastici na jadranskom primorju, u kojoj se miješaju poznogotički i ranorenesansni elementi. Kapiteli sa grbom Crnojevića – dvoglavnim orlom koji u kandžama drži dvije kugle, više idejom personalizacije konstruktivnih i simboličkih nosilaca crkve, nego stilom – pripadaju renesansi. Crkvu i manastirski kompleks na Cetinju gradili su vjerovatno majstori s Primorja, te su se zato na njima stopila gotička i renesansna obilježja. Ona su morala biti po volji Ivanu Crnojeviću, koji se pred čudotvornom Bogorodičinom ikonom u tzv. Santa casa u Loretu zavjetovao da će joj podići hram čim se vrati u domovinu. Preplitanje vizantijskog, gotičkog i renesansnog stila karakteristično je i za slikarstvo. Renesansni oblici, koji su se pojavili krajem XV i trajali do prvih decenija XVII v., prožimali su se sa srednjovjekovnim pictura graeca, kasnije sa baroknim stilskim osobenostima. Djelovi fresko-ciklusa u → Crkvi Sv. Ane u Kotoru, nastalog u drugoj polovini XV v., kao i dvostrana ikona sa prikazom Bogorodice s Hristom djetetom i Imago pietatis, koju je 1468. izveo kotorski slikar Đurađ Bazilj (→ Bazilj, Pavle i Đurađ), primjeri su napuštanja dotadašnje vizantijsko-gotičke simbioze i izrazitije manifestacije stila zrele gotike i rane renesanse. Vrhunac prožimanja poznogotičkog i ranorenesansnog slikarstva dosegnut je u djelu → Lovra Dobričevića, jednog od najvećih slikara zlatnog doba kotorske i dubrovačke umjetnosti. Školovan u Veneciji, u svojoj radionici u Kotoru radio je poliptihe za oltare dubrovačkih crkava. Pošto se 1459. preselio u Dubrovnik, gdje je otvorio radionicu, njegova djela koja krase izrazitiji renesansni oblici nastala su u tom gradu. Na freskama u crkvama → Sv. Mihaila i Sv. Ane u Kotoru, kao i u Crkvi Uspenja Bogorodičinog → Manastira Savina, koje mu se pripisuju, mada njegovo autorstvo nije izvjesno, renesansnih odlika nema. Rafinirani crtež, elegantni izduženi oblici, način sjenčenja i modelovanja ikone Gospe od Škrpjela iz sredine XV v., u istoimenoj crkvi pred Perastom (→ Crkva Gospe od Škrpjela), svjedoče o punoj realizaciji stila pozne gotike. Ljepota izrade, meditativnost i osjećajnost Bogorodice, udruženi sa lokalnim predanjem o nastanku ikone i ratničkim kontekstom, ovu Dobričevićevu sliku načinile su središtem Bogorodičinog kulta u Boki Kotorskoj. Lovrovi sinovi Marin i Vicko stvarali su uglavnom na području Dubrovačke republike, mada je iznijeta pretpostavka da su sarađivali na pripremi predložaka za grafike Oktoiha petoglasnika iz Crnojevića štamparije 1494. Ova knjiga, sačuvana u fragmentima, imala je 28 ilustracija, od kojih je sačuvano šest: Sabor anđela, Sabor Sv. Jovana Preteče, Predanje Hristovo, Sabor Svetih apostola, Tri meloda i Vaskrsenje Hristovo. Sve ilustracije su otisnute sa iste matrice i imaju iste okvire, na kojima su lovorov vijenac, figure ptica, krilati putti, simboli jevanđelista (orao, lav, bik i anđeo), grb Crnojevića. Ilustracije su izvedene u stilu pozne gotike. Srodne su im ilustracije knjiga koje je → Božidar Vuković Podgoričanin objavljivao u svojoj štampariji u Veneciji od 1521. do 1539. Vuković se starao o nabavci italo-kritskih ikona, koje su služile kao obrasci za drvorezne ilustracije, u kojima se vizantijska ikonografija i stilska tradicija prepliće s gotičkim rješenjima. Posebno se ističu ilustracije iz Prazničnog mineja iz 1538, naročito Rođenje Hristovo. Ilustracije su, samo uz izraženiju renesansnu ornamentiku na okvirima, ponovljene u izdanjima štamparije dok ju je vodio Vičenco (Vicko) Vuković. Dokumenti, ikonografija i stil slika sačuvanih u bokeljskim crkvama, porudžbine od venecijanskih umjetnika i njihovi dolasci u Kotor, svjedoče da su se kotorski patriciji i sveštenici tokom prvih decenija XVI v. opredijelili za renesansni stil, napuštajući poručivanje slika izvedenih u maniru alla greca. Dokument iz 1529. pominje da je „venecijanski umjetnik Dominiko”, odnosno → Dominiko Sangvinalo, potpisao ugovor o izradi slika za kapelu relikvijara kotorske katerale. U župnoj Crkvi Sv. Mateja u Dobroti čuva se slika Bogorodice s Hristom djetetom, koju je izvela radionica → Đovanija Belinija krajem XV ili početkom XVI v. Harmonično slaganje svetih likova s prozračnim pejzažom u pozadini izražavaju kvalitet majstorove radionice ili neposrednih sljedbenika, tzv. belliniana. Prema natpisu Provveditoria na poleđini slike, može se pretpostaviti da se nekada nalazila u nekom uredu venecijanske magistrature u Kotoru, ali se ne zna kada je nabavljena. U kotorskoj katedrali nalazi se slika Imago pietatis, nastala krajem XV ili početkom XVI v., koja se zbog preciznosti naslikanih detalja, prozirnih nanosa boje i harmoničnih proporcija smatra djelom → Đovanija Batiste da Udine. Na njoj je prikazan dopojasni Hrist kako izlazi iz groba, sa ranama na prsima i rukama, s trnovim vijencem i oreolom oko glave. Hristovo tijelo prikazano je u duhu renesansne obnove antičkih proporcija, kao vitalna i harmonična struktura. U Katedrali je i slika Sv. Bartolomej, Sv. Đorđe i Sv. Antonin → Đirolama da Santakročea, nekada na oltaru dominikanske Crkve Sv. Nikole, podignute 1545, kada je vjerovatno i nastala. Krasi je uravnotežena kompozicija, izvedena prema renesansnim perspektivnim zakonima, jasnim crtežom i mirnim bojama. Monumentalna slika Raspeti Hrist, prvobitno na oltaru Sv. krsta u kotorskoj katedrali, kako svjedoči prvi pomen na nju iz 1568, djelo je porodične radionice Basano, najprije → Frančeska Basana. Voluminozne figure u plitkom prostoru, čime se postiže tenzija oblika, kao i dramatični kontrasti tame i svjetlosti, iskazuju manirističke tokove u italijanskom renesansnom slikarstvu. Od ovog perioda, uprkos teškoćama izazvanim osmanskim opsadama, zemljotresima i epidemijama, kotorski patroni, kao i oni iz drugih bokeljskih naselja koja su ekonomski napredovala, u potpunosti su prihvatili tekuća evropska stilska stremljenja.