Cetinjski manastir, arhitektura, skulptura, anonim (1484, XVIII i XIX v.). Prvobitni manastirski kompleks bio je izgrađen na cetinjskom lokalitetu Ćipur, gdje danas egzistiraju njegovi ostaci u okviru konzerviranog arheološkog nalazišta. U namjeri da u Cetinjskom polju ustanovi novu crnogorsku prijestonicu, crnogorski gospodar Ivan Crnojević, pored prethodno podignutog dvorca, 1484. zida manastir posvećen Rođenju Bogorodice, sa funkcijom mitropolitskog sjedišta. Ploča sa ktitorskim natpisom sačuvana je i danas se nalazi iznad vrata sadašnje, kasnije podignute, manastirske crkve. Ivanov manastir postoji do 1692, kada je prilikom osmanskog pohoda od strane Venecijanaca miniran i potpuno uništen. Na osnovu rezultata areholoških istraživanja i relevantnih naučnih izvora, može se dobrim dijelom stvoriti predstava o njegovim arhitektonskim karakteristikama. U manastirskom prostoru omeđenom odbrambenim zidovima mogu se identifikovati dvije crkve: patronalna Rođenja Bogorodice i, sjeverno od nje, manja posvećena Sv. Petru. Ostali dio manastirskog areala ispunjavale su zgrade stambenog i ekonomskog karaktera. Za razliku od manjeg kamenog hrama jednobrodne osnove sa polukružnom apsidom, patronalna crkva posjeduje znatno kompleksnije arhitektonske odlike. Riječ je o jednobrodnoj građevini presvođenoj poluobličastim svodom sa okruglom kupolom, koja izrasta direktno iz krovne ravni. Na istočnoj strani, pored uobičajene polukružne apside, bile su postavljene i dvije manje apsidiole. Reprezentativnosti zdanja posebno je doprinosila kolonada stubova sa ukrašenim kapitelima, u okviru otvorenog trijema koji okružuje zapadnu, južnu i sjevernu fasadu crkve. Analiza sačuvanih djelova arhitektonske plastike upućuje na zaključak da je riječ o skulptorskim djelima karakterističnim za epohe kasne gotike i, pretežno, renesanse. Prema mišljenju brojnih stručnjaka koji su se bavili proučavanjem umjetničke kulture iz doba vladavine Crnojevića Crnom Gorom, vlada mišljenje da je cetinjski patronalni hram građen po uzoru na dubrovačku Katedralu Sv. Marije, koja je uništena u zemljotresu 1667. S obzirom na Ivanove razvijene političke i ekonomske odnose sa Kotorom, Dubrovnikom i Venecijom, pretpostavlja se da su za zidarske i klesarske radove bili angažovani primorski majstori – moguće iz Kotora i Dubrovnika. U svakom slučaju, crnogorski gospodar utkao je u tek formiranu prijestonicu tekovine renesansne umjetničke epohe. Početkom XVIII v., vladika Danilo, rodonačelnik dinastije Petrović Njegoš, inicira izgradnju novog manastira Rođenja Bogorodice, dislocirajući ga na lokaciju ispod brda Orlov krš – moguće na mjesto gdje je postojao uništeni Ivanov dvorac. Manastir, kao mitropolitsko sjedište koje nastavlja tradiciju starog crnojevićkog kompleksa, u više navrata je paljen i rušen – 1712, 1714. i 1785. – no, uvijek je nanovo obnavljan zaslugom sveštenstva i vjernog naroda. Po svojim arhitektonskim karakteristikama, ovaj manastir je jedinstven i netipičan za konvencionalne graditeljske koncepte pravoslavnih svetilišta. O tome svjedoči originalno graditeljsko djelo nalik na promišljeno planiran razvijeni fortifikacioni objekat. Manastirska crkva Rođenja Bogorodice, smještena na sjevernoj strani malenog dvorišta, predstavlja jednobrodnu, kvalitetno kamenom zidanu građevinu, poluobličasto zasvedenu, sa visokom polukružnom apsidom i niskim bočnim pijevnicama. Iznad nje, pored zgrade stare trpezarije i isposnice Sv. Petra Cetinjskog, izdiže se kamena i visoka kula-zvonik. U vizuelnom smislu posebnu atrakciju predstavlja arhitektonski segment jugozapadno od crkve u vidu krila starog konaka sa prizemljem i dva sprata, gdje dominiraju prolazi zasvedeni arkadama. Na gornjem spratu ugrađeno je šest ukrasnih kapitela dislociranih sa stubova starog manastira, dok je ploča sa državnim grbom Crnojevića iz XV v. uzidana sa spoljašnje strane apside manastirske crkve. Sadašnji izgled manastirskog kompleksa, uz manje izmjene, odgovara onom iz 1896.