Božidar Vuković Podgoričanin, Tri meloda, ilustracija iz Oktoiha petoglasnika, 1535–1537.
Vuković, Božidar Podgoričanin, štampar, izdavač (Podgorica, oko 1460 – Venecija, 1539). O njegovom životu saznaje se iz predgovorâ i pogovorâ knjiga koje je objavljivao i testamenata iz 1533. i 1537. Rodio se u „selu Đurići kraj Podgorice, Dioklitijske zemlje”. Kao osnovni razlog odlaska iz Zete nakon osmanskih osvajanja, ovaj školovani zemljoposjednik navodi rušenje crkava i nestanak svetih knjiga. U Veneciji, gdje postaje uspješan trgovac, 1527. pristupa religioznom i kulturnom udruženju pravoslavnih, Bratovštini Grka (Scuola dei Greci), a 1536. izabran je za njenog gaštalda (upravitelja). Istakao se u podizanju nove bratovštinske crkve San Giorgio dei Greci, kojoj, kao i onoj staroj, zavještava novac u oporukama. Upoznat sa dugom tradicijom pismenosti i književnosti u basenu Skadarskog jezera, kao i sa velikim pregnućem Đurđa Crnojevića – utemeljivača ćirilskog štamparstva u Crnoj Gori, u čijoj je štampariji, donijetoj 1492, jeromonah Makarije „ot Černije Gori” štampao bogoslužbene knjige u Obodu i Cetinju – Vuković je, u skladu sa načelima renesansnog humanizma, uložio stečeni imetak u razvoj pismenosti južnoslovenskih naroda. Osnovao je ćirilsku štampariju, koju je uspješno vodio od 1521. do smrti, koristeći ime Dionisio della Vecchia, koje se dovodi u vezu sa prezimenom patricijske porodice njegove supruge Apolonije, ali se u svojim knjigama predstavljao kao „Božidar Vuković, od Đurić(a) Podgoričanin”. Uvidjevši, kako sam ističe, da razni narodi imaju „pisanija na tipareh” (štampane knjige), odlučuje da ih imaju i „naša srbskaja že i blgarskaja”. Izliva „ugodna” slova i objavljuje liturgijske knjige Psaltir s posledovanjem i časlovcem i Služabnik (1519), Zbornik za putnike – Molitvenik (1520), Zbornik za putnike (1536), Oktoih petoglasnik (1537), Praznični minej (1538) i Molitvenik-trebnik (1540). U testamentima ostavlja novac manastirima na Skadarskom jezeru i traži da bude sahranjen na Starčevoj gorici, u Manastiru Sv. Đorđa (→ Starčeva gorica, manastir na Skadarskom jezeru). Prema svjedočenju njegovog sina Vičenca, ta mu je želja ispunjena. U predgovoru Molitvenika ističe da u taj manastir želi prenijeti štampariju, ali je ostavlja sinu u Veneciji. Od španskog kralja i cara Svetog rimskog carstva Karla V 1533. dobija titulu plemića, te kreira grb u kojem spaja venecijanskog lava Sv. Marka i orla s Crnojevića grba. Istovremenu odanost staroj i novoj domovini iskazao je i u oblasti umjetnosti. Iz Samostana Sv. Franja otkupljuje Hristov „božastveni obraz”. Ikonografski, to je tzv. Vera icon, Veronikin ubrus na kojem je sačuvan nerukotvoreni Hristov lik. Na poleđeni ikone, koja se čuva u Narodnom muzeju u Beogradu kao djelo nepoznatog umjetnika, 1533. utisnut je pečat s Vukovićevim grbom i natpisom. Staroj Crkvi Sv. Đorđa poklonio je ikonu s predstavom Tajne večere. Pošto je vodio računa o ljepoti knjiga, brinuo o izgledu inicijala i drugih slova, kao i o skladnom prožimanju teksta i slika, starao se o nabavci ikona koje su služile kao obrasci za drvorezne ilustracije u knjigama koje je štampao uz pomoć jeromonaha Pahomija iz Rijeke Crnojevića, jerođakona Mojsija, rodom iz Budimlja, iz Manastira Dečana, Teodosija i Genadija iz Manastira Mileševe, đakona Damjana, Milana i Stefana Skadranina. Ilustracije su stvarane najviše prema ugledu na italo-kritske ikone, u kojima se vizantijska ikonografija i stilska tradicija prepliću s gotičkim rješenjima, a kojih je bilo u Veneciji i duž obala Jadranskog mora. Posebno se ističu ilustracije iz Prazničnog mineja, naročito Rođenje Hristovo. Ove ilustracije uticale su na mnoge freske i ikone u XVII v.: u Manastiru Podmaine kod Budve, u Crkvi Sv. Klimenta kod Trebinja, u manastirima Nikolje i Blagovještenja pod Kablarom..., kao i na iluminirane rukopisne i štampane knjige, zlatarstvo i umjetnički vez. Ilustracije su, samo uz izraženiju renesansnu ornamentiku na okvirima, ponovljene u izdanjima štamparije dok ju je, samostalno ili uz poslovne partnere, vodio Vičenco (Vicko) Vuković. Preuzimajući slog i grafička rješenja, velikim dijelom i predgovore i pogovore, on je preštampavao očeva izdanja do 1571.
Literatura: L. Mirković, „Ikona sa zapisom Božidara Vukovića”, Starinar, 7, 1932, 127; S. M. Štedimlija, Božidar Vuković i mletački štampari u XVI vijeku, Zagreb, 1939; R. Dragićević, „Crnogorske štamparije (1493–1918)”, Istoriski zapisi, 12/1–2, 1956; N. S. Martinović, Razvitak štampe i štamparstva u Crnoj Gori: 1493–1945, Beograd, Cetinje, 1965; D. Medaković, „Grafika srpskih štampanih knjiga XV–XVIII veka”, Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu, VII–1, 1963, 337–360; B. Radojković, „Ilustracije srpskih štampanih knjiga XVI veka kao priručnici starih srpskih zlatara”, ZMPU, 11, 1967, 59–73; S. Petković, „Poreklo ilustracija u štampanim knjigama Božidara Vukovića”, ZLUMS, 12, 1976, 121–135; A. Skovran, „Vojvoda Božidar Vuković – Dionisio della Vecchia, gastald Bratstva sv. Đorđa grčkog u Veneciji”, Zograf, 7, 1977, 78–85; Štamparska i književna djelatnost Božidara Vukovića Podgoričanina, ur. J. M. Milović, Titograd, 1986. (J. M. Milović, „Dodjeljivanje plemićke titule i grba B. V. i njegovim potomcima od strane španskog kralja i rimsko-njemačkog cara Karla V”, 13–26; R. Radunović, „O imenima vojvode B. V. P.”, 27–40; R. Vujošević, „O nekim biografskim podacima o B. V. P. i o Molitveniku-Zborniku za putnike iz Marcijane”, 41–46; P. Mijović, „Naša i venecijanska štampana knjiga”, 47–62; B. Šekularac, „Neke specifičnosti crkvenih tekstova izdanja B. V.”, 131–149; M. Milošević, „Novi izvori kotorskog, vatikanskog i mletačkog arhiva o djelatnosti Vukovića, štampara i knjižara XVI vijeka”, 215–333); B. Marinković, Božidar i Vićenco Vuković. Bibliografija o našem ćiriličkom štamparstvu, štamparijama i knjigama u XV, XVI i XVII stoleću, II, Cetinje, 1989; M. Pantić, Književnost na tlu Crne Gore i Boke Kotorske od XVI do XVIII veka, Beograd, 1990, 25–27; L. Čoralić, „Prisutnost doseljenika sa istočnojadranske obale u Veneciji od XIII do XVIII stoljeća”, Radovi Zavoda za hrvatsku povijest, 26, 1993, 39–78; „Izdavači, štampari, prepisivači”, pr. N. R. Sindik, Književnost Crne Gore od XII do XIX vijeka, 4, Cetinje, 1996, 33–80; R. Vujičić, Studije iz crnogorske istorije umjetnosti, Cetinje, 1999; M. Lazić, „Između patriotizma, pobožnosti i trgovine: motivi izdavačke delatnosti Božidara Vukovića”, Arheografski prilozi, 35, 2013, 49–101; I. Borozan, „Ikona Nerukopisanog obraza i predstava višeslojnog identiteta Božidara Vukovića”, Zograf, 39, 2015, 15–159; B. Šekularac, Crnogorsko ćirilsko štamparstvo. Pet stotina dvadeset pet godina od štampanja ’Oktoiha prvoglasnika’. 500 godina od štampanja ’Psaltira’ i ’Služabnika’ – prvih knjiga Božidara Vukovića Podgoričanina, Podgorica, 2019.
S. Brajović