Crna Gora u vrijeme Crnojevića. Nakon smrti → Balše III Balšića (1421) Zeta je bila pod vlašću srpskog despota → Stefana Lazarevića, a zatim je došlo do sukoba između despotove vojske i Mletačke republike oko zetskog nasljeđa. Polovinom XV vijeka Zeta je postala nezavisna pod vlašću → Stefana Crnojevića, predstavnika jedne od domaćih vlastelinskih porodica. Njegov dolazak na vlast i sticanje nezavisnosti izvedeno je uz savezništvo Mletačke republike. Pregovori Stefana Crnojevića i Republike započeli su jula 1451. godine. Zetski gospodar je tražio od mletačke vlade da sklope sporazum o prijateljstvu i savezništvu. Preko posrednika je tražio da ga imenuje za „generalnog kapetana” u Zeti, da mu se osigura imovina, upravljanje solanama i carinski prihodi. Zatim traži kuću u → Kotoru, uskraćivanje podrške njegovim odmetnicima na mletačkoj teritoriji i status ugovorne strane za braću Crnojeviće u ugovorima koje bi Republika sklapala sa velikašima Albanije ili Bosne. Za porodicu Crnojević traži zaštitu mletačke vlade ukoliko njeni članovi budu napadnuti, kao i za sebe i svoje potomke godišnju novčanu pomoć od 600 zlatnih dukata. Napokon, Stefan traži da mletačka vlada pomogne u oslobađanju njegovog sina → Ivana Crnojevića, koji se nalazi zatočen kod → Stefana Vukčića Kosače. Zauzvrat, on obećava Republici da će u zaštiti njenih interesa besplatno ratovati dva mjeseca sa svojim odredom u Zeti ili Albaniji, ali i više, ako to bude potrebno, i to za naknadu koju Republika odredi. Mletačka vlada je prihvatila njegove zahtjeve, a zauzvrat je tražila da Stefan „nastoji svojski da se Grbalj i ostala mjesta okoline kotorske povrate u poslušnost i pokornost našu”. Na osnovu izvještaja mletačkih vlasti u Kotoru, glavni razlog da Stefan zatraži sporazum sa Venecijom bilo je očekivanje da će ona uspjeti da izdejstvuje oslobađanje njegovog sina Ivana iz zatočeništva. Pregovori između Stefana Crnojevića i mletačke vlasti završeni su na zadovoljstvo obje strane, iako su njegove zahtjeve Mlečani u ponečemu i korigovali. Zetski gospodar je pristao da se vrati pod okrilje Mletačke republike, a ona mu je zauzvrat dala godišnju platu, zvanje vojvode i priznala mu vlast nad posjedima koje je imao u vrijeme despota Stefana Lazarevića, odnosno priznala ga je za vladara Zete. I što je za Stefana lično bilo najvažnije, Republika je obećala da će iz ruku Stefana Vukčića Kosače izbaviti njegovog sina Ivana, koji je već deset godina bio njegov talac. Mlečani su obećanje ispunili krajem 1452. godine. Februara 1452. Stefan Crnojević je došao u (mletački) Kotor, gdje je primio vojvodsku palicu i zastavu. Mletačkoj republici je bio od koristi istog mjeseca, kada je napao na pobunjeni Grbalj i primorao stanovništvo na poslušnost mletačkim vlastima. U ovom pohodu naredio je likvidaciju trideset pobunjenika, a oko dvije stotine Grbljana primorao na izgnanstvo. U vrijeme kada je Stefan Crnojević sklopio sporazum sa Mletačkom republikom, u Zeti dolazi do sukoba između njega i braće, koji su se zasigurno protivili njegovoj poziciji vrhovnog vladara Zete. Na osnovu posrednih izvora pretpostavlja se da je uspio da ih vojnički pobijedi, a možda i fizički ukloni. Od 1451. njegova braća se ne pominju i on se može smatrati jedinim političkim faktorom u Zeti. Mlečani su odmah priznali njegovo pravo i na posjede koje su uživala njegova braća. Stefanovo prihvatanje mletačke vrhovne vlasti i pristanak da vojnički pomogne Republici protiv srpskog despota imalo je i svoju cijenu. Despotov vojvoda Altoman, želeći da kazni Stefana Crnojevića, poharao je njegove posjede, što je dovelo do sukoba između njih. Sredinom 1452. odredi Stefana Crnojevića i vojvode Altomana sukobili su se blizu Skadarskog jezera. Vojska Stefana Crnojevića odnijela je pobjedu, a Stefan je uspio da istjera despotove trupe iz Podgorice i da je zaposjedne. Nešto kasnije, vojvoda Altoman je zauzeo → Žabljak Crnojevića, tako da je Stefan morao od Mletačke republike da traži topove ne bi li povratio ovo važno utvrđenje. Pod njegovom vlašću našla se Gornja Zeta, a mletačku vlast prihvatile su i oblasti između Budoša i Martinića. Stefanov ugled kod Mlečana ovim je porastao, pa su oni, uviđajući da od njega mogu imati još koristi, ozbiljnije poradili da mu oslobode sina iz Kosačinog zatočeništva. Do kraja 1452. oni su u tome i uspjeli. Iako u sukobu sa vojvodom Altomanom nije od Republike dobio očekivanu pomoć, Stefan je nastavio borbu s despotovim trupama. Tokom tih sukoba ratna sreća mu je bila naklonjena, pa je za kratko vrijeme uspio da zaposjedne sve despotove oblasti u Zeti i da ih primora da priznaju vrhovnu mletačku vlast. Nakon tih sukoba, pod vlašću srpskog despota ostala je u Zeti samo tvrđava Medun. Nekoliko godina kasnije nestaće i tog posljednjeg uporišta despotove vlasti u Zeti, a sa njim okončavaju se i pretenzije Đurađa Brankovića na oblasti Crnojevića. Pohod sultana → Mehmeda II na Srbiju, do kojeg je došlo 1454, primoraće despota Đurađa Brankovića da se potpuno posveti odbrani od Osmanlija. I pored žestokog otpora despotovih trupa, sultan Mehmed II je juna 1455. zauzeo Novo Brdo i oblast Vuka Brankovića, pa je Đurađ morao da sa sultanom sklopi mir. Ponovno dovođenje Srbije u vazalni položaj bilo je od koristi Stefanu Crnojeviću jer je uklonilo svaku smetnju za učvršćivanje njegove potpune vlasti u Zeti. Ostavši jedini gospodar Zete, Stefan Crnojević je 6. septembra 1455. na Vranjini, uz saglasnost pedeset i jednog predstavnika zetskih oblasti, priznao vrhovnu mletačku vlast. U ugovoru koji je tada potpisan između Stefana Crnojevića i mletačkog predstavnika Jovana Bolanija, Stefan se naziva „velikim vojvodom”, a predstavnici zetskih oblasti – „zetskim zborom”. Ugovorom se takođe obezbjeđuje amnestija za sve Zećane koji su bili protivnici Republike, osigurava se samostalnost Zete u crkvenim i sudskim poslovima, samostalno komandovanje vojskom i vojna saradnja sa Mlečanima. Mletačka republika se obavezuje da zetskim starješinama daje redovne plate. Ugovorom je utvrđeno i da se u Zeti zadrži unutrašnje uređenje koje je postojalo u vrijeme Balše III. Istoričar I. Božić kaže da je Stefan Crnojević priznavao vrhovnu vlast Mletačke republike, ali da je u suštini ostao samostalni gospodar. Tada je teritoriju njegove države činio prostor između Lovćena, Skadarskog jezera, Morače, Zete i Budoša. → Skadar i čitavo Primorje od Kotora do → Ulcinja bilo je tada pod vlašću Mletačke republike. Granicu između države Crnojevića i Osmanskog carstva činile su rijeke Morača i Zeta, a planina Budoš bila je granica između države Crnojevića i hercega Stefana Vukčića Kosače. Iako je poslije sporazuma između Mletačke republike i vojvode Stefana Crnojevića (1455) izgledalo da u Crnoj Gori počinje mirnije doba, mira na granicama nije bilo. Do pograničnih sukoba došlo je već 1456, kada su osmanske trupe iz tvrđave Medun zauzele neke oblasti države Crnojevića. Do osmanskog napada došlo je i 1459, tako da je Stefan morao tražiti pomoć od Venecije. Gospodar Crne Gore tražio je od Venecije posadne trupe za njegove tvrđave Soko i Žabljak, kao i da interveniše na Porti ne bi li mu bile vraćene oblasti koje su zaposjele Osmanlije. Venecija je, naravno, obećala pomoć, mada nije poznato koliko je od obećanog uistinu izvršila. O drugim važnijim dešavanjima poslije 1460, nema mnogo izvora. Avgusta 1463. Stefan je tražio dozvolu od Mletačke republike da zauzme Medun, kao i pomoć u ratnom materijalu i ljudstvu. Ovaj zahtjev Stefana Crnojevića Republici bio je jedan od njegovih posljednjih političkih poteza za koji se zna. Već krajem 1464. ili početkom 1465, on je umro. Sahranjen je u manastiru na ostrvu Kom, na Skadarskom jezeru. Nakon Stefanove smrti na čelo Zete (Crne Gore) došao je njegov sin Ivan. Već prvih mjeseci 1465. Ivan Crnojević je upao sa grupom naoružanih ljudi na teritoriju Mletačke republike u okolini Kotora i stanovništvo okolnih sela podstakao na neposlušnost mletačkim vlastima. Učinio je to zbog sukoba koji je još za vladavine njegovog oca imao sa kotorskom upravom oko osporavanja njegovog nasljednog prava da ubira prihode sa nekih baština. Izazivanjem pobune na mletačkoj teritoriji i podsticanjem podanika na neposlušnost, Ivan Crnojević je kod mletačkih vlasti stekao status državnog neprijatelja. Zbog toga je mletački senat, aprila 1465, ucijenio njegovu glavu na deset hiljada mletačkih lira. Koliko je mletačkim vlastima bilo važno da ga likvidiraju, ukazuju povlastice koje su, pored novca, sljedovale njegovom ubici. Onome koji bi za račun Mlečana izvršio ovo djelo, obećana je i kuća u nekom od mletačkih gradova, kao i doživotna vojnička plata. Nešto duže od godine mletačke vlasti su čekale da neko zasluži nagradu za Ivanovu glavu, a onda su ih ponovni osmanski napadi u Sjevernoj Albaniji primorali da zetskog vladara, pod određenim uslovima, prihvate za saveznika. Opasnost od Osmanlija uticala je i na Ivana Crnojevića da se vrati prijateljskim odnosima sa Republikom. Sredinom 1466. strahovao je od osmanskog prodora jer je sultanova vojska ratovala u Albaniji. Zato se krajem godine izmirio sa mletačkim vlastima, izjavivši da želi da obnovi savezništvo sa Republikom. Oktobra 1466. obratio se kotorskom knezu molbom da prenese vladi u Veneciji njegovu želju da ponovo bude njen saveznik. Republika je bila voljna da mu oprosti neprijateljsko držanje, pod uslovom da vrati gradove i druge njene posjede u Primorju koje je prisvojio. U suštini, Mlečanima je bilo važno da preuzmu solane u Grblju, koje su bile u vlasništvu Crnojevića, jer su one donosile velike prihode. Ukoliko se ovaj sporazum postigne, Republika je iskazala spremnost da ga imenuje za vojvodu Gornje Zete. Prema svjedočenju njegovog sina, Mlečani su tada Ivanu Crnojeviću dali na upravu Crmnicu, Paštroviće i Grbalj, a on se prihvatio obaveze da im obezbijedi ubiranje prihoda u ovim oblastima i okolini Kotora. Prema jednom izvoru, oko 1469. kotorske vlasti nijesu bile u stanju da kontrolišu nepokorno seljaštvo u Primorju, pa je mletačka vlada zatražila od Ivana Crnojevića da pomogne u umirivanju njihove pobune i prikupljanju prihoda. On je, na zadovoljstvo Venecije, to uspio da uradi, pa je vlada odlučila da mu poveća proviziju sa 600 na 1.200 dukata. Savezništvo sa Mletačkom republikom nije uvijek zetskom vladaru moglo pružiti zaštitu od Osmanlija. Prilikom osmanskog ratovanja u Sjevernoj Albaniji, i opasnosti da osmanska vojska napadne i na Zetu, Ivan Crnojević je 1471. priznao sultanovu vrhovnu vlast prihvativši obavezu plaćanja godišnjeg danka od 700 dukata. Već tada je Podgorica, kao i čitav prostor na lijevoj obali Morače, bila pod osmanskom vlašću, tako da je njegov manevarski prostor bio sužen. Danak sultanu plaćao je do kraja 1473, kada ga je Mletačka republika, znajući koliko joj crnogorski vladar može biti od koristi u slučaju osmanskog napada, davanjem plemićke titule obavezala da prihvati njeno pokroviteljstvo. Februara 1473. Ivan Crnojević i njegovo potomstvo dobili su mletačko plemstvo, uz obećanje da će imati njenu vojnu podršku i godišnju novčanu subvenciju od 600 dukata. Obaveza Ivana Crnojevića bila je da uz mletačku podršku organizuje otpor Osmanlijama, a Republika je obećala da će mu, u slučaju da njegovu zemlju zauzmu Osmanlije, pružiti utočište na svojoj teritoriji. U odluci Velikog (plemićkog) vijeća o davanju plemićke titule Ivanu Crnojeviću kaže se: „Budući da je uzvišeni i moćni Gospodin Ivan Crnojević, gospodar u krajevima Gornje Zete i naš vojvoda, uvijek bio i jest veoma dragi i pravi prijatelj našeg gospostva, kako to pokazuje hvale vrijednim i osobitim djelima, želimo svima staviti na znanje da, držeći se zakona i običaja, prava Vijeća i naših odredaba, gore spomenutog Uzvišenog Gospodina Ivana Crnojevića, sa sinovima i zakonitim nasljednicima, primismo i primamo u broj i položaj vlastele našega Vijeća, da smo ga učinili članom našeg Velikog vijeća i da želimo da bude vlastelin i kao jedan od vlastele našega Velikog vijeća i da se prema njemu tako odnosi u Veneciji i svugdje izvan nje...”. Osmanski napad na Skadar, do kojeg je došlo maja 1474, pokazaće koliko je uistinu Ivan Crnojević bio vrijedan pažnje koju mu je Republika ukazala. Čim je napad počeo, mletački providur za Albaniju obratio se Ivanu Crnojeviću s molbom da kao saveznik Republike uputi nekoliko odreda kao pomoć opsjednutom gradu. Crnogorski vladar je učinio onako kako je od njega tražio mletački providur. S jednim odredom krenuo je preko Crmnice ka Skadru, a drugi dio njegove vojske uputio se barkama preko jezera (ukupno oko 8.000 ljudi). Da bi onemogućili Ivana Crnojevića da pruži pomoć Skadru, Osmanlije su na njega poslale odred od 12.000 vojnika, ali im je crnogorska vojska pružila jak otpor. Mletački izvori bilježe da je do sukoba došlo u planinskoj oblasti uz Skadarsko jezero, te da se vojska Ivana Crnojevića služila artiljerijom i bacačima kamenja. U odbrani grada njegove trupe bile su najbrojnije i najhrabrije, dok je Republika za odbranu grada poslala 400 vojnika. Trupe Ivana Crnojevića su, prema mletačkim izvještajima, pružale snažan otpor, pa je zetski vladar smatrao da je on najzaslužniji što Osmanlije nijesu zauzele grad. Zasluga crnogorskog vladara za uspješnu odbranu Skadra bila još veća ako se zna da Republika ni sa jedne strane nije mogla uputiti pomoć opsjednutom gradu. Brodovlje koje je ona namjeravala poslati u pomoć Skadru nije moglo ući u Skadarsko jezero jer su Osmanlije ribarskim barkama zapriječile prolaz rijekom Bojanom. Sredinom 1474, mletačka vlada je Ivanu Crnojeviću darovala 100 komada tkanine raznih boja i 3.000 dukata, u znak zahvalnosti što pruža uporan i dugotrajan otpor osmanskoj vojsci, te je time drži daleko od Kotora i pomaže da se u mletačkim rukama održi Skadar. Dva mjeseca prije osmanskog napada na Skadar, zetski gospodar je obavijestio mletačku vladu da Osmanlije namjeravaju da podignu tvrđavu u Podgorici i u gradu nasele pet hiljada osmanskih porodica. Pored Podgorice, oni namjeravaju da utvrde i nasele i jedno mjesto između Skadra i Drivasta. Smatrajući da se time ugrožava mletačka pozicija u Albaniji, on traži od mletačke vlade da mu dostavi šest stotina dukata kako bi mogao da spriječi ovu osmansku namjeru. Ovaj novac iskoristio bi za izazivanje sukoba i ratovanje između Morače i Skadarskog jezera. Mletačka vlada je sa zadovoljstvom prihvatila njegov prijedlog, obećavajući da će mu svake godine isplaćivati ovu sumu ukoliko uistinu bude uticao da se ova namjera osujeti. Ivan Crnojević je pretpostavljao da njegovi napadi na Podgoricu i okolinu mogu izazvati reakciju osmanske vojske, koja bi mogla preduzeti napad na Gornju Zetu, s namjerom da okupira njegovu zemlju, a njega protjera. Zato on traži od mletačke vlade garanciju da se u takvoj situaciji može skloniti na teritoriju Republike. Mletačka vlada mu je odgovorila da ona ne želi da se to ikada desi, ali ukoliko se desi, ona njemu i njegovoj porodici, sa svim materijalnim vrijednostima koje ponesu sa sobom, garantuje utočište. Napokon, Ivan Crnojević je upitao mletačku vladu da li bi mu, ukoliko se desi da osvoji Podgoricu i okolinu, priznala vlast nad ovim oblastima, uz plaćanje danka od 700 dukata. I na ovaj upit dobio je pozitivan odgovor – mletačka vlada mu ostavlja sve osvojene oblasti na upravu, uz plaćanje danka čiju je visinu sam odredio. Sa približavanjem Turaka granicama države Crnojevića, Ivan Crnojević je oko 1475. počeo da podiže utvrđenje na Riječkom gradu (→ Obodu) jer je Žabljak na Skadarskom jezeru, koji je bio njegova prijestonica od dolaska na vlast, bio preblizu osmanskoj teritoriji. Sredinom naredne godine Ivan Crnojević je sa hercegom Vlatkom Kosačom pregovarao o zauzimanju djelova Hercegovine kojima su ovladale Osmanlije. Na prostor oko Onogošta, koji je već desetak godina bio pod osmanskom vlašću, zetski gospodar je poslao oko 3.000 vojnika, poharavši dvanaest sela. Ali, ubrzo je prekinuta zajednička vojna saradnja Ivana Crnojevića i Vlatka Kosače jer su se sukobili oko podjele osvojenih teritorija. Čak je zetski vladar posumnjao da bi mogao biti ubijen. Ubrzo se vratio iz Hercegovine, a već naredne godine sultan Mehmed II napadom na Sjevernu Albaniju ponovo ugrožava granice njegove države. Tada su manji osmanski odredi napali na teritoriju države Crnojevića nanijevši velike gubitke crnogorskim snagama koje su im se suprotstavljale. U Veneciji su tada strahovali da će Osmanlije, nakon eventualnog zauzimanja Kroje i Skadra, pokoriti i državu Ivana Crnojevića ili je barem ponovo dovesti u vazalni položaj. Strah od Osmanlija bio je još veći s proljeća 1478. kada je postao izvjestan pad Kroje i kada je dio sultanove vojske došao pod Skadar. Kao i prilikom prethodne opsade Skadra, Ivan Crnojević je sa svojim odredima pokušavao da omete sultanovu akciju, pa je izvodio manje napade na njegovu vojsku. No, ovakvim potezima nije mnogo pomogao ni mletačkoj odbrani grada, niti sigurnosti sopstvene države. Krajem ljeta 1478. sultan je riješio da osigura Skadar s crnogorske strane, ali i da kazni Ivana Crnojevića za podršku Mlečanima, pa naređuje napad na Žabljak. Osmanski pohod okončan je za kratko vrijeme, a posada Žabljaka je bez velike borbe predala grad. Početkom naredne godine (1479) Mletačka republika je s Osmanlijama postigla sporazum o predaji Skadra, čime je pozicija Ivana Crnojevića postala još teža. U mirovnom ugovoru između Osmanskog carstva i Mletačke republike njegovi saveznici nijesu za njega tražili amnestiju, pa je nedugo nakon toga osmanska vojska napala na državu Crnojevića smatrajući da je njen gospodar svojim držanjem tokom opsade Skadra zaslužio da bude kažnjen. Gotovo nesmetano osmansko prodiranje primoralo je Ivana Crnojevića da napusti zemlju i skloni se na teritoriju Mletačke republike, da bi se kasnije nastanio u Apuliji. Nakon njegovog odlaska, Zeta je stavljena pod nadzor osmanskih vlasti. Izgnani zetski gospodar pokušavao je da se uz pomoć mletačke vlade vrati u zemlju, ali mu pređašnji saveznici nijesu smjeli pružiti podršku, budući i sami ugroženi od sultana. Jula 1480. sultan je od mletačkih vlasti zahtijevao da mu ustupe i posjede Crnojevića u Primorju, oko Kotora i Budve, čime bi osmanska vlast došla na vrata ovih gradova. Tek u drugoj polovini 1481. Ivan Crnojević se vratio u zemlju iskoristivši nestabilnost koja je zavladala u Osmanskom carstvu nakon smrti sultana Mehmeda II. Dolaskom u Zetu protjerao je nekolicinu osmanskih činovnika, ali je ipak morao priznati sultanovu vrhovnu vlast. Krajem 1481. ili početkom naredne godine, postigao je sporazum sa osmanskom vlašću obavezujući se na pokornost i isplatu godišnjeg harača od 700 dukata, a ona mu je zauzvrat ostavila potpunu unutrašnju autonomiju. Iako sultanov vazal, on je unutar zemlje vladao samostalno. Sa Osmanlijama je živio u miru, bez ijednog sukoba. Nakon povratka u zemlju, Ivan Crnojević je imao prijestonicu na Riječkom gradu (Obodu), ali odmah odlučuje da je premjesti dublje u unutrašnjost. Za mjesto gdje će podići novu prijestonicu izabrao je Cetinjsko polje. Na Cetinjskom polju izgradio je 1482. dvor (→ Dvor Ivana Crnojevića) i tako utemeljio grad → Cetinje kao zetsku (crnogorsku) prijestonicu. Njegova odluka da podigne novu prijestonicu daleko od osmanskih gradova govori o namjeri da nastavi borbu sa Osmanlijama, odnosno namjeri da se oslobodi njihovog vazalstva. U protivnom, nejasno je zbog čega bi se kao sultanov vazal povlačio u nepristupačniji dio svoje države. Dvije godine nakon što je podigao dvor na Cetinju, Ivan Crnojević je izgradio i manastir posvećen Bogorodici (→ Cetinjski manastir) (1484). Prema njegovom svjedočenju, za vrijeme izgnanstva u Italiji posjetio je hram posvećen Bogorodici u Loretu, i tada se obavezao da će, ukoliko se vrati u domovinu, podići crkvu u njenu slavu. Bogorodičinom manastiru na Cetinju priložio je i veliki dio svoje porodične imovine: vinograd, vodenicu, oranice, kao i prihode od imanja u cetinjskom Gornjem polju i Lovćenu. O vladarskom djelovanju Ivana Crnojevića poslije povratka u zemlju svjedoči neveliki broj izvora. Oni najvažniji ukazuju na njegovu zakonodavnu i sudsku djelatnost, preduzimanje administrativnih mjera na uređenju imovinskih odnosa, rad na uređenju položaja Pravoslavne crkve. Ovaj crnogorski vladar je 1485. donio zakonik kojim se štite manastirska imanja i pravo pribježišta na teritoriju koja je pod jurisdikcijom cetinjskog mitropolita. Ivan Crnojević je kao vladar imao i ingerencije vrhovne sudske instance. U jednoj povelji iz 1489. navodi se: „Ivan Crnojević, Božjom milošću, gospodar zetski. Dajemo na znanje svima i svakom čovjeku kako se sudište pred nama Bjeloševići s Bajičićima o svojoj baštini baštinskoj na Cetinju... Ja, Gospodar Ivan, čuvši riječi jedne i druge strane, pozvah 24 vlastelina iz Crne Gore da pođu i obnove međe Bogom i dušama svojim. I ovih 24 vlastelina pođoše sami svojim nogama, i pronađoše pravu među Bjeloševića...”. Januara 1485. izdao je Bogorodičnom manastiru na Cetinju osnivačku povelju, koja ujedno sadrži odluku o osnivanju Zetske mitropolije sa sjedištem na Cetinju. Naziv Zetska mitropolija ubrzo će biti promijenjen u → Cetinjska mitropolija, prema imenu mjesta njenog središta. Vladarskom poveljom od 4. januara 1485. dao je Cetinjskoj mitropoliji niz posjeda i privilegija, učinivši je najmoćnijom državnom institucijom poslije vladara. Takođe, on je izabrao i njenog poglavara („I postavih tu mitropolita zetskoga kir Visariona, koji je bio u to vrijeme, da vlada svim a poslije njega (njegovi) nasljednici”), što ukazuje da je Zeta (Crna Gora) tada imala samostalnu (autokefalnu) Pravoslavnu crkvu. Sa svojim činovnicima crnogorski vladar je utvrđivao i granice imovine manastira, plemena i pojedinaca, kao i državne granice. O utvrđenim granicama izdavao je povelju, koja je nekoliko vjekova nakon njegove služila kao vlasnički list. U jednoj od takvih povelja se navodi: „Milošću Božjom dogodi se meni gospodinu Ivanu Crnojeviću doći u mjesto Crmnicu sa mojom vlastelom: prvo bi sa mnom Tomo zetski vojvoda i od dvora našega Đurađ vojvoda, i Vuk vojvoda i kefalija Nikola, i od pridvoraca mojih Lazar i Stefan. I potražih granice Svetoga Nikole Vranjinskog, i nađoh sve po imenu nabačene kako pišu hrisovulje srpskih svetih careva, koji su ponešto zapisali i priložili ovome svetom hramu. Ja viđeh i potvrdih, i još od mojih metoha i baština i ja Svetome Nikoli priložih, sa molbom prizivajući svetog gospodnjeg ugodnika u pomoć i zastupanje. I odatle se pokrenuh postaviti granice oko zemlje moje...”. Posljednjih godina života Ivan Crnojević je imao dosta problema s Mletačkom republikom oko grbaljskih solana i naplate carina na uvoz soli, dok se prema Porti držao lojalno. Da bi svoju odanost prema Osmanskom carstvu potvrdio i nekim simboličnim činom, Ivan je na sultanov dvor poslao svog najmlađeg sina (1485). Najmlađi Crnojević, Staniša (→ Crnojević, Skenderbeg (Staniša)), ubrzo je primio islam i uzeo ime Skenderbeg, u spomen na ujaka njegovog oca – → Đerđa Kastriota Skenderbega. Ali, i da bi s Mletačkom republikom koliko-toliko popravio odnose, Ivan Crnojević je za svog najstarijeg sina i nasljednika na prijestolu → Đurađa (Đurđa) Crnojevića zaprosio kćer mletačkog plemića Antonija Erica → Jelisavetu Crnojević. Ljeta 1490, dok je brod sa budućom snahom plovio za Crnu Goru, Ivan Crnojević je umro. U jednom se zapisu navodi „da se svadba obavila kroz suze radosti i bola.” Ivan Crnojević sahranjen je u manastiru posvećenom Bogorodici, koji je podigao 1484. godine. Mletački činovnik, njegov savremenik, kaže da, već tada, ime i autoritet Ivana Crnojevića „bjehu veliki u njegovoj slovenskoj zemlji.” U vrijeme Ivana Crnojevića počinje da se koristi i novo ime za njegovu državu. Umjesto imena Zeta, koje se koristi od prvih decenija XIII vijeka, za državu Crnojevića počinje da se upotrebljava naziv Crna Gora. Naziv Crna Gora prvi put se pominje krajem XIII vijeka i odnosi se na oblast između Skadarskog jezera i Lovćena. Budući da početkom druge polovine XV vijeka jezgro zetske države postaje oblast između Skadarskog jezera i Lovćena, koja se naziva Crnom Gorom, čitava država dobila je to ime. Na srpskom jeziku naziv Crna Gora za geografsku oblast u blizini Skadarskog jezera naveden je u povelji iz druge polovine XIII vijeka. Geografski pojam Crna Gora ili Montenegro, koji se uglavnom odnosi na prostor između Lovćena i Skadarskog jezera, javlja se u mletačkim izvorima polovinom XIV vijeka, a nešto kasnije u dubrovačkim i kotorskim (1376/1397). Iako geografski naziv Crna Gora, uobičajen za oblast sa gustim šumama, nije rijedak na prostoru između Neretve i Drima, od sredine XIV vijeka tačno se zna da je zetska Crna Gora „planinski masiv koji se od Risanskog zaliva, iznad Kotora, Grblja i Budve, pruža do iznad Paštrovića, sa Lovćenom kao najvišim vrhom”. Postoji i pretpostavka da naziv Crna Gora ima etimološke veze s nazivom Duklja, budući da je duklja riječ indoevropskog porijekla (dhoukl) koja znači – skrovit, taman, crn. Kao svoju vladarsku atribuciju, Ivan Crnojević je uglavnom koristio titulu „→ gospodar”, koju su prije njega upotrebljavali → Balšići. U dokumentima se Ivan Crnojević tituliše kao: „Bogom čuvani Gospodar zetski” ili „Božijom milošću gospodar zetski”. Titulu „gospodar” upotrebljavao je i njegov otac, istina samo u jednom, i do sada jedinom pronađenom izvoru („veličanstveni gospodar”), a najčešće je upotrebljavao titulu „vojvoda” i „veliki vojvoda”. Ivan Crnojević je, pored titule „gospodar”, koristio ponekad i tutulu „gospodin”, koja se može smatrati sinonimom za „gospodar”, ali i obje titule zajedno: „Milošću Božijom, mi Gospodar i Gospodin Ivan Crnojević”. Vladarska titula „gospodin” javlja se kod Nemanjića krajem XIII vijeka, a nakon propasti Srpskog carstva nosili su je oblasni gospodari (Vuk Branković). U vrijeme Ivana Crnojevića vladarski simbol postaje bijeli dvoglavi orao, koji se koristi kao znak na državnom (vladarskom) pečatu, ali i kao državni grb, čija je aplikacija napravljena na kapitelu Cetinjskog manastira. Dvoglavi orao je prikazan raširenih krila, sa krunom na glavama. Dvoglavi orao je drevni vladarski simbol, koji se počeo upotrebljavati u Rimskom carstvu, zatim u Vizantijskom, a tokom XIV vijeka i u Srpskom carstvu. Simbolika dvoglavog orla na grbu različito se tumačila: kao znak vladavine na dvije strane svijeta (istok – zapad) ili kao iskaz sjedinjavanja svjetovne i crkvene vlasti u vladarskoj osobi. Ivana Crnojevića naslijedio je jula 1490. njegov najstariji sin Đurađ. U politički život ušao je još za očevog života, kao njegov pomoćnik i zamjenik. U izvorima se pominje septembra 1489, kada je po očevom naređenju upao sa naoružanim odredom na teritoriju Mletačke republike da bi izvršio osvetu zbog ubistva upravitelja solana Crnojevića. Đurađev odred je zapalio selo iz kojeg je poticao ubica opljačkavši stoku i u znak odmazde ubivši devet mještana. Znajući njegovu prirodu, mletački senat je već na početku Đurađeve vladavine poslao uputstvo vlastima u Kotoru, u kome preporučuju kako da se odnose prema njemu. Senat preporučuje blagonaklonost, dijelom zbog toga što je oženjen mletačkom plemkinjom, ali i zbog uticaja koji može imati na mletačke podanike u Primorju. Predstavnici vlasti u Kotoru dobili su direktivu da mu izraze saučešće povodom očeve smrti, kao i da iskažu zadovoljstvo što je preuzeo tron. No, ukoliko Đurađ u tom periodu bude u lošim odnosima sa Osmanlijama, Senat preporučuje da se odloži posjeta novom crnogorskom gospodaru. Mletačka pažnja prema Đurađu Crnojeviću prvenstveno je imala za cilj da ga odobrovolji ne bi li ispunio davnašnje obećanje njegovog oca Republici o vraćanju pod mletačku upravu posjeda Crnojevića u Primorju, a posebno grbaljske solane. Ali, Đurađ nije imao namjeru da udovolji njihovoj želji, već se ponašao kao da tog obećanja nema. Štaviše, na teritoriji Mletačke republike u Primorju ponašao se kao samostalni gospodar, ponekad čak nasilno i bahato. Kao vlasnik solana u Grblju bavio se unosnim poslom proizvodnje soli, a na mletačkoj teritoriji kupovao je imanja i kuće. Već prvih godina vladavine imao je nekoliko kuća u Budvi, a kupio je i velike komplekse zemljišta u okolini grada. Tokom boravka u Primorju sa njim je išao i naoružani odred. Septembra 1493. mletačka vlast je bila ogorčena što je Đurađ Crnojević tokom boravka u Primorju izvršio nasilja nad imovinom mletačkih podanika. Poput oca, i Đurađ se bavio regulisanjem imovinskih odnosa podanika i plemena, kao i utvrđivanjem granica imovine manastira i crkava. Držao je i do svojih sudskih ingerencija, pa je djelovao kao vrhovna instanca u imovinskim sporovima. Slijedeći praksu iz vremena njegovog oca, u slučaju imovinskih sporova slao je vlasteline da u njegovo ime utvrde činjenično stanje i prikupe izjave stranaka u sporu, a zatim je, na osnovu njihovog izvještaja, donosio presudu: „Božijom milošću ja, Gospodin Đurađ Crnojević, dajem na znanje svakome pred kim se iznese ovo naše pisanije o tome kako sam dao Šćepanu Malonšiću u proniju trećinu Orahove ljuti, neka im bude sa onim što je držao Radonja Baločević u prvoj ispravi o međama i o granicama koje smo mu dali i zapisali u 1492. godini. Poslije toga ja, Gospodin Đurađ, nakon dvije godine bijah tamo i svojim očima viđeh, mjeseca decembra na 28 dan, da on nemaše niti bijaše njegov treći dio Orahove ljuti, kako mu bijah dao i zapisao i ovo vidjevši ja zaželjeh potpuno ispuniti i poslah mjeseca februara 24. vlastelu okolnijeh katuna koje znadoh da su bolje vješti i vjerovani i pred njima advokat kefalija Dragaš Đurović iz Mataguža i pronađoše međe Orahove ljuti...“. U jednoj povelji, koju je izdao sa bratom → Stefanom Crnojevićem, navodi se: „ispunjeni staroholjubljem, potrudismo se suditi pravedno, tražeći mjeru i pravedni meteh između sela i katuna i zaklinjući svakoga da kaže ono što mu je poznato.“ Pored preduzetničkih, administrativnih i političkih poslova, Đurađ Crnojević od početka vladavine radio je i na ostvarivanju jednog epohalnog kulturnog poduhvata – instaliranju štamparije na Cetinju (→ Štamparija Crnojevića). Štamparija je iz Venecije dopremljena na Cetinje 1491. ili 1492. i bila je smještena u zgradi pored Cetinjskog manastira ili u dvoru Crnojevića. Na Cetinje je došao i glavni štampar, jeromonah Makarije, koji je imao sedam pomoćnika. Nakon dugih priprema, štamparija je počela sa radom tokom 1493, da bi se januara 1494. pojavila prva štampana knjiga u Južnih Slovena – Oktoih prvoglasnik. U predgovoru Oktoihu crnogorski vladar objašnjava motive svog velikog poduhvata: „Pošto je u Trojici Bog kojemu se klanjamo bio rad da ispuni crkve svetim knjigama, vidjeći ja, u Hristu Boga pravovjerni i Bogom čuvani Gospodin Đurađ Crnojević da su crkve prazne bez svetih knjiga jer su ih, grijehova naših radi, pljačkala i rastrzala dušmanska čeda, potrudih se uz pomoć Svetoga Duha i ljubavi k božanskim crkvama i napisah ovu dušespasnu knjigu Osmoglasnik, za ispunjenje himne trosunčanog u jedinstvu božanstva kojemu se klanjamo...“. Odluka o osnivanju štamparije i namjera da publikuje bogoslužbene knjige, kojima će snabdjeti crkve, svjedoči da je Đurađ Crnojević imao svijest o svojoj prosvjetiteljskoj misiji. Vazalni položaj Crne Gore prema Osmanskom carstvu u vrijeme Đurađa Crnojevića nije suštinski ograničavao njegovu vlast u zemlji, niti je predstavljao veliko opterećenje za državne finansije. Davanjem godišnjeg tributa i isplatom dažbina od prihoda vladarske porodice sa solana u Primorju, ispunjavane su obaveze Crne Gore prema sultanu. Iako svako vazalstvo ograničava i košta, od ovog vazalnog odnosa Đurađ je imao i neke koristi. Najprije, on se koristio statusom sultanovog vazala uvijek kada bi imao probleme na mletačkoj teritoriji. Njegovo odbijanje da Mlečanima vrati posjede koje je držao njegov otac on je objašnjavao pravom vlasništva koje mu je nad njima dao sultan. Osporavanje njegovih imovinskih prava predstavljao je kao osporavanje sultanovog berata, dok je prijetnje njemu smatrao ugrožavanjem sultanovog štićenika. Pored zaklanjanja iza sultanovog imena, vazalni položaj Crne Gore ipak joj je omogućio unutrašnji mir i stabilnost, ali prije svega nezavisnost. Zato tokom vladavine Đurađa Crnojevića nema velikih sukoba i sporova, posebno ne na granicama. Prvi i posljednji problem između Đurađa Crnojevića i osmanske vlasti nastao je 1496. godine. Tada je osmanska vlast u Skadru saznala da se Đurađ uključio u pripreme ustaničkog pokreta u Albaniji, kojima je rukovodio francuski kralj Šarlo VIII. Francuski kralj Šarlo VIII osvojio je krajem 1494. Napuljsku kraljevinu, nagovještavajući, kao hrišćanski vladar, i rat protiv Osmanlija. Za ovaj poduhvat, Šarlu VIII su bili potrebni saveznici, pa je 1495, preko dračkog arhiepiskopa, pregovarao o saradnji i sa crnogorskim vladarem i njegovim bratom. O pripremama francuskog kralja saznalo se i u Veneciji i u Carigradu. Strahujući da bi joj podržavanje ove avanture bespotrebno ugrozilo odnose sa Osmanskim carstvom, Mletačka republika odlučuje da se okrene protiv Šarla VIII i njegovih saveznika. Njene vlasti uhvatile su i stavile u okove dračkog arhiepiskopa i započele akciju hvatanja njegovih pomagača. Podržavaoce plana Šarla VIII počele su da progone i osmanske vlasti, pa se tako na udaru našao i Đurađ Crnojević, za čije se kontakte saznalo. Zato je krajem 1496. njemu naređeno iz Carigrada da dođe u sultanovu prijestonicu ili da za tri dana zauvijek napusti Crnu Goru. U mletačkom izvještaju iz decembra 1496. navodi se da je iz Carigrada u Crnu Goru stigao Stefan Crnojević „i stavio do znanja svome bratu Đurđu da, po sultanovoj zapovijedi, ide na Portu ili da u roku od tri dana napusti zemlju.“ Đurađ se nakon toga sa porodicom i stvarima uputio ka Budvi, gdje se ukrcao na brod i otišao za Veneciju. Nakon njegovog odlaska Crna Gora je izgubila status vazalne zemlje i kao zasebna oblast stavljena je pod nadzor skadarskog sandžakbega (1496). Time je počeo period osmanske vlasti u Crnoj Gori.