Crmnica, čuveni vinogradarski kraj u Crnoj Gori, u kojem se vjekovima gajila vinova loza i proizvodilo kvalitetno vino. Za potrebe etnografa Pavla A. Rovinskog, gajenje vinove loze i proizvodnju vina na području Crmnice opisao je Mitar Plamenac, 1886. godine. Zbog detaljnog opisa i značaja koji je prilog imao za Crnu Goru, P. A. Rovinski ga je, objavljivanjem u časopisu Grlica 1891, učinio dostupnim javnosti. U prilogu se tretira sortiment, način sadnje, obrada zemljišta, načini zrele i zelene rezidbe, postavljanje naslona, razmnožavanje loze položenicama (rasladi), kao i načini kalemljenja (cijepanje, navrćanje) slabih čokota. Uvidom u tekst priloga, zaključuje se da se u Crmnici gajilo crno, riđe i bijelo grožđe. U crno grožđe ubrajalo se grožđe sorte → kratošija i njenog biotipa pod imenom reavica (rehuljača), → vranac i krstač (krsmač, kako se nazivao vranac sa krupnijim bobicama). U riđe grožđe ubrajalo se grožđe sorti sjerovina (→ sijer) i lisičina (→ lisica). Bijelo grožđe bilo je grožđe s bijelim ili žutim, većim ili manjim bobicama, među kojim se, iako je bilo slabo zastupljeno, isticalo bijelo grožđe jakog mirisa sorte, pod imenom muškaćelica, muškat (→ muškaćela). U manjem obimu gajila se i sorta → čauš bijeli, koja je donesena iz Carigrada. Sorta → razaklija bila je više zastupljena i gajila se na odrini ili je za njen naslon korišćeno neko drvo. Za sadnju vinove loze birana su mjesta (ekspozicije), koja su tokom cijelog dana bila izložena sunčevim zracima, jer je kvalitet grožđa sa tih položaja bio bolji. Loze koje su se sadile u plodnoj i dubokoj zemlji davale su mnogo veći rod, ali je kvalitet grožđa i vina bio bolji sa lozâ posađenih na tankom, slabom i pjeskovitom zemljištu, sa kojeg je i prinos grožđa bio manji. Loze su se sadile u martu i aprilu, na dubini od pola metra. Za sadnju su korišćeni zreli lastari (brduni) sa starijih čokota, po mogućnosti sa čestim koljencima (člancima), sa kratkim internodijama, jer je prinos grožđa sa njih bio bolji. Loza se sadila na dva načina: iznad međe, i to po jedan red na pola lakta rastojanja jedne od druge (→ Mjere za površinu vinograda), kao i u dolini (dolac), u više redova na međurednom rastojanju od 1 m, a u redu po lakat rastojanja jedne od druge. Dominirala je sadnja loze na međama. Vinograda je u dolinama bilo malo, i to uglavnom u selima Godinje i Boljevići. Velika pažnja poklanjala se kvalitetu grožđa u cilju proizvodnje vina, tako što se 8–10 dana prije berbe (kidanja) vršila defolijacija (uklanjanje listova loze oko grozdova), kako bi grožđe tokom cijelog dana bilo izloženo sunčevim zracima i tako nakupilo više šećera. U tom periodu u Crmnici nijesu bile zastupljene → bolesti vinove loze, pa su loze, sve do polovine XIX vijeka, redovno imale dobar prinos grožđa. Nakon pojave plamenjače, bio je ugrožen prinos grožđa, kao i kvalitet vina. U cilju zaštite od te bolesti, 80-ih godina XIX vijeka počelo se sa sumporisanjem, koje je u početku bilo sporadično, a kasnije u potpunosti prihvaćeno. Berba (kidanje) grožđa u Crmnici bila je uslovljena vremenom njegovog sazrijevanja. Ukoliko je vinova loza „krenula” ranije u proljeće i ukoliko je ljeto bilo sušno, onda je berba počinjala poslije Velike Gospojine – 15. avgusta. Međutim, ako se vegetacija i „kretanje” loze dešavalo kasnije u proljeće, a ljeto bilo više vlažno nego suvo, berba se pomjerala za kraj avgusta ili početak septembra. U crmničkom selu berba je počinjala ugovorenog dana, kada se njegovi mještani dogovore, a svaki vlasnik je brao svoje grožđe. Vlasnici vinograda uglavnom su nerado plaćali nadničare (nadnica 40–50 novčića i hrana), jer ko je želio da ima dobro vino, trebalo je pri berbi da obavi i sortiranje grožđa, zavisno od namjene. Za dobro i jako vino izdvajalo se zdravo i dobro sazrelo crno grožđe. Grožđe koje nije crno koristilo se za dobijanje manje kvalitetnog vina, koje je ujedno i niže cijene. Za proizvodnju bijelog vina posebno se odvajalo bijelo grožđe. Grožđe lošijeg kvaliteta, uključujući i ono koje je manje sazrelo, koristilo se za proizvodnju → lozove rakije. Za berbu grožđa koristio se mali kosijer (kušelj). Ubrano grožđe smještalo se u kotar/košar (u Crmnici kidač), koji se lako prenosio od loze do loze. Kad bi se kidač napunio grožđem, ono bi se prenosilo u veće kotare i na konjima prebacivalo do kuće. U proizvodnji vina korišćeni su drveni sudovi: badanj, bačva, bačvica. Badanj (u kojem se grožđe muljalo (mečilo) i u kojem je vino fermentisalo (vrenje)) je bio različite veličine. Najmanji je bio 3–400 oka, a bilo je i onih u koje se moglo smjestiti do 1.000 oka grožđa (→ Mjere za zapreminu vina). Bačve za vino i rakiju bile su raznih veličina – od jednog vedra (24 oke), pa do 30–40 vedara. Bačve nijesu imale drugog naziva: ako su bile male, zvale su se bačvice, a veće – bačve. U tom periodu u Crmnici je bilo majstora koji su pravili bačve i badnjeve. Za pravljenje vinskih sudova najviše su se koristile dubove štice (daske) i drveni obruči od košćele, a za vezivanje obruča lika (vezivo, koje se pravilo od unutrašnjeg dijela kore od drveta lipe). Rakijske bačvice pravljene su i od štica murve (duda). Bačve izrađene u Crmici imale su visoku cijenu (najmanja bačva oko 10 fiorina, veće bačve 60–70 fiorina, dok je badanj koštao preko 100 fiorina), pa su se često kupovale jeftinije u Skadru, Budvi i Kotoru. U Crmnici je bio običaj da svako ko ima vinograd ne prodaje grožđe, već da ga koristi za proizvodnju vina koje će se kasnije prodavati. U drugim mjestima (Krajini, Zeti i Podgorici), grožđe se prodavalo, i to 100 oka po cijeni od 100, najviše 120–130 groša. U Crmnici se prodavala vrlo mala količina vina na pijaci (pazaru), obično po cijeni 1–1,5 groša za oku grožđa. U Crmnici postoji izreka: „Bože, dadni po groš oku vina da ne pije svaka rđa vina”. Kada se grožđe bralo, u Crmnici je bio običaj da se ono ponudi za jelo svakom ko prođe pored vinograda, ali i da se pozovu poznanici – da dođu i da ponesu kući grožđa za jelo. Običaj je bio i da se u selo Boljevići, kada počne berba, pozovu Virani, koji nijesu imali svojih loza.

Proizvodnja vina. Obrano grožđe sipalo se u drveni sud (badanj), zapremine 300–800 oka. Badanj napunjen grožđem ostavljao se nedirnut 4–5 dana. Tokom tih dana, iz badnja se vadio (otakao) slatki sok – vino za piće, koje se zvalo samotok, a od kojeg se, kad se sakupi izvjesna količina, pravilo prevareno vino. Postupak pravljenja prevarenog vina sastojao se u kuvanju samotoka, dok ne ispare dvije trećine vina, kada se sklanjalo sa vatre, razlivalo u sudove i ostavljalo za specijalne prilike. Prevareno vino moglo se čuvati godinama, van podruma, zadržavši svoj kvalitet. Bilo je namijenjeno samo za domaću upotrebu, krsnu slavu ili posebno uvaženog gosta. Ovo vino se nije prodavalo. Nakon što grožđe odstoji u badnju 4–5 dana, ono se muljalo (mečilo) čistim nogama, a potom se iz badnja izvlačio izliveni sok (vino) u bačvu, sve dok ne ostane samo trop (komina). Pošto se uvidi da je sve izmuljano i da je vino izvučeno u bačvu, to se vino ponovo vraćalo u badanj preko tropa. Sok od grožđa koji se mulja (meči) zvao se mast/mastika. Nakon što se sva mastika vrati u badanj preko tropa, odmah bi počinjalo vrenje, pa je bilo potrebno bar tri puta dnevno miješati trop rozgom (drvo sa dva roglja, namijenjeno za miješanje tropa). Vrenje je trajalo 7–8 dana. Nakon prestanka vrenja i kad se vino izbistri, a trop padne ispod vina, vino se pretakalo iz badnja u bačve, u kojima se čuvalo. Vranj od bačve ostavljao se otvoren 4–5 dana. Nakon toga se dobro zatvarao, a vino se tako ostavljalo do proljeća. Na proljeće se pretakalo u čiste bačve. U slučaju da se vino nije prodalo do jeseni, trebalo ga je ponovo pretočiti. Kod Crmničana postoji običaj da vino treba pretakati svake godine dva puta – u kretanje (zemanje) i u vrijeme berbe i mečenja grožđa. Ko je imao prostora u kući, držao je bačve sa vinom u posebnoj i po mogućnosti čistoj prostoriji, koja se zvala vinštica. Kako u Crmnici nije bilo vinskih podruma, vino se nije moglo čuvati više godina i bilo je podložno kvarenju. Nemogućnost višegodišnjeg čuvanja vina Crmničani su pripisivali njegovoj osobini. Međutim, postojanjem i čuvanjem crmničkog vina u vinskom podrumu izviše Vira, koji je imao knjaz → Nikola I Petrović Njegoš, potvrđeno je da crmničko vino može zadržati kvalitet tokom više godina ako bi se smještalo i čuvalo u adekvatnim uslovima.

Prilikom pretakanja vina u bačve, mjerila se njegova količina da bi se znalo koliko će se poreza ili dacije platiti na vino. Vino se u Crmnici mjerilo na barel i vedro: barel je imao 48 oka, a vedro 24 oke. Od svakog barela, državi se plaćalo 40 novčića dacije (poreza). Pri mjerenju, svako je sâm, bez prisustva bilo kojeg činovnika, mjerio svoje vino. Dobijeni podatak se saopštavao kapetanu, koji ga je bilježio u protokol od skupljanja poreza. Računalo se da dvije oke grožđa daju jednu oku vina ili da se od 100 oka grožđa dobija 50 oka vina i četiri oke rakije. Kako se vino nije čuvalo u podrumima, moralo se prodati prije velikih vrućina, jer je tada bilo podložno kvarenju. Ukoliko je proizvodnja vina bila velika, cijena jednog barela vina iznosila je 3–4 talijera, dok je u toku ljeta cijena bila i veća (6–7 talijera). U slučaju manje proizvodnje vina, cijena je bila veća (6–7, pa do 10 talijera o Petrovdanu, a do septembra se jedan barel plaćao i po tri napoleona).

U Crmnici se proizvodila i rakija. Pri otakanju vina iz badnja, na kraju se u badnju ostavljalo onoliko vina koliko je trebalo da se trop „pokvasi”, jer se od njega proizvodila (pekla) rakija. Pri proizvodnji rakije, koristili su se kotlovi (kazani) za pečenje rakije. Prva oka od jednog kazana, po kojem se izdvoji 12–15 oka rakije, u Crmnici se zove prvijenac. To je najljepša i najjača rakija. Na rakiju se nije plaćala dacija. Najniža cijena prvijenca iznosila je 5–6 cvancika, a jedna oka obične rakije koštala je jednu i po cvanciku. Pri kraju vinske godine, od Petrovdana do septembra, piće je bilo najskuplje, pa je i cijena obične rakije bila veća – iznosila je jedan i po fiorin, a oka prvijenca dva fiorina. U vezi sa kvalitetom crmničkog vina vranac, M. Plamenac (1891) ističe da je to najbolje vino u Crnoj Gori i da se po kvalitetu može upoređivati s vinima iz Bordoa, dok → Filip Franjo Jergović (1892) ukazuje da „ko je samo jednom čašicu dobrog crmničkog crnog vina iskapio, zacijelo ga dugo zaboraviti neće”. Opisuje ga kao vino spravljeno od grožđa sorte vranac i ponegdje kratošije, a ukoliko je dobro proizvedeno, ukusom, bojom i jačinom nimalo ne zaostaje za vinima Žironde (vinska oblast Francuske). O kvalitetu crmničkog vina pišu i brojni putopisci (→ Vinova loza i vino u putopisnoj literaturi). U Almanahu iz 1897, u okviru podataka o Knjaževini Crnoj Gori, navedeno je da je vino bilo jedan od izvoznih proizvoda Crmnice, koja je imala procijenjen izvoz proizvoda u vrijednosti od dva miliona fiorina. Prva nagrada za kvalitet crmničkog vina dobijena je u tom periodu. Na izložbi vina balkanskih zemalja (→ Balkanska izložba u Londonu (1907)), Petar Plamenac iz Crmnice dobio je Gran-pri nagradu – jednu za vino i jednu za rakiju, a 1928, na izložbi vina u Beogradu, crmničko vino bilo je među šest najboljih vina u tadašnjoj državi. Početkom XX vijeka, u Crmnici, u selu Godinje, osnovana je Prva vinogradarska zadruga (1911), a kasnije su osnovane i druge zemljoradničke zadruge (Gluhodolska 1910, Sotonićka 1911, Boljevićka, Donjobrčeoska – Briješka 1911, Bukovička 1911), koje su svojim aktivnostima doprinijele proizvodnji grožđa i vina u crmničkom kraju. Ipak, najveći doprinos razvoju vinogradarstva i vinarstva u Crmnici dalo je osnivanje Crmničke vinogradarske zadruge (1932) na Virpazaru. Pored svih otežavajućih okolnosti koje su stajale na putu razvijanja i jačanja zadrugarstva u Crnoj Gori, ova zadruga je jedna od rijetkih koja je uspjela da savlada sve prepreke, da zaživi u pravom smislu i ostvari rezultate. Cilj Zadruge bio je da doprinese unapređenju vinogradarstva u Crmničkom vinogorju i da učini vinogradarstvo i vinarstvo rentabilnim privrednim granama. U svom posjedu imala je 30 ha vinograda, rasadnik u Gornjem Polju i vinski podrum. Pored svoje proizvodnje, Zadruga je otkupljivala grožđe od svojih zadrugara. Imala je Knjižicu o donesenom grožđu i o njegovoj isplati zadrugaru. U Knjižici se nalazio i Poslovnik Vinogradarske zadruge, koji je bio propisan od Nadzornog odbora Zadruge. U Poslovniku su navedene: obaveze zadrugara (čl. 1), zatim Upravnog odbora (čl. 2), obaveze predsjednika (čl. 3), Nadzornog odbora (čl. 4), dežurnog člana (čl. 5), knjigovođe/blagajnika (čl. 6), dužnosti magacionera (čl. 7), podrumara (čl. 8 i 9), uplate zadrugarske (čl. 10–12), poslovanje oko podizanja vinograda, nabavke sprava, alata i podizanja podruma (čl. 13–21). Najveći broj članova Poslovnika odnosio se na regulativu posvećenu vinogradima i grožđu, kojom se tretiralo podizanje i njega vinograda, postizanje kvaliteta grožđa i utvrđivanje roka, vremena i načina berbe grožđa (čl. 22–38). Prijem grožđa u Zadruzi i isplata grožđa definisani su čl. 39–45, odnosno čl. 46. U dijelu „Izrađevina” (čl. 47–57) definisan je protokol, koji potpisuju članovi Upravnog odbora, magacioner i podrumar, a koji se odnosi na utvrđivanje količine vina od nove berbe i protok vođenja evidencije po sortama kroz zadružne knjige. On uključuje i rashodovanje pića pri pretakanju i čuvanju vina. Prodajnu cijenu vina utvrđivao je Upravni odbor, u saradnji sa Glavnim savezom. Nije bila dozvoljena prodaja vina ispod pet litara, a rakije i sirćeta ispod jedan litar. Vođena je kompletna evidencija o berbi zadrugara i donesenom grožđu (datum, vrsta/sorta grožđa, bruto, tara, neto, procenat šećera, cijena, vrijednost). Crmnička vinogradarska zadruga je 1954. transformisana u Poljoprivredno dobro „Virpazar – VIR”, koje je 1963, sa 18 ha vinograda, ušlo u sastav → Poljoprivredno-industrijskog kombinata u Titogradu. U Crmnici je 1959. bilo 88,67 ha zemljišta pod vinogradima (KO Građani 5,24 ha; Utrg 0,33 ha; Ovtočići 1,22 ha; Tomići 1,33 ha; Brčeli 4,34 ha; Brijege 2,48 ha; Dupilo 2,45 ha; Popratnice 0,98 ha; Komarno 0,37 ha; Trnovo 0,07 ha; Grahovo 2,85 ha; Virpazar 0,50 ha; Godinje 18,77 ha; Sotonići 7,98 ha; Bukovik 3,22 ha; Gluhi Do 9,21 ha; Limljani 0,32 ha; Boljevići 11,02 ha; Seoca 5,82 ha; Krnjice 0,63 ha; Arbneš 0,27 ha; Ostros 0,09 ha; Martići 0,18 ha). Površine pod vinogradima, u 2017, u → vinogradarskom subregionu (podregionu/vinogorju) Crmnica bile su značajno smanjene i iznosile su 43,98 ha. Najviše vinograda za komercijalnu proizvodnju vina nalazilo se u KO Gluhi Do, Godinje, Bukovik, Boljevići, Limljani. Vranac je vodeća sorta subregiona Crmnica, a zatim kratošija i lisičina. Od introdukovanih sorti, najviše su zastupljene sorte → šardone i → kaberne sovinjon. Vodeći → uzgojni oblici čokota u vinogradima subregiona Crmnica su jednogubi i dvogubi gijo. U ovom vinogradarskom području mogu se kod starih vinograda naći tradicionalni peharasti uzgojni oblici. Prоizvоdnjа grožđa i vinа vrši se uglаvnоm uz korišćenje moderne tehnologije, оsim kоd proizvođača s manjim obimom proizvodnje, što omogućava da se zadrže karakteristike grožđa sorti za proizvodnju vina s → oznakom geografskog porijekla i → oznakom porijekla. Svе fаzе u prоizvоdnji vinа, uključujući i punjеnjе u оriginаlnо punjеnjе i pаkоvаnjе, оbаvlјајu se u grаnicаmа subregiona ili u njegovoj neposrednoj blizini, na malim udaljenostima između vinograda i vinarija, što omogućava očuvanje kvaliteta i karakteristika vina, uz оbеzbjeđivanje slijeda i еfikаsnоsti kоntrоlе proizvodnje vina s oznakom geografskog porijekla i oznakom porijekla vina iz vinogradarskog subregiona Crmnica.

U subregionu Crmnica proizvode se crvena, roze i bijela vina. Tipovi vina sa zaštićenom oznakom porijekla „Crmnica” jesu crvena mirna vina: „Crmnica Vranac – Crmnica Marselan”, „Crmnica Vranac – Cabernet Sauvignon” „Crmnica Vranac – Kratošija – Lisičina”, „Crmnica Vranac – Kratošija – Merlo”, roze mirna vina: „Crmnica Roze Lisičina”, „Crmnica Roze Marselan – Petit Verdot – Cabernet Sauvignon”, bijela mirna vina: „Crmnica Chardonnay”, „Crmnica Graševina – Chardonnay”. U cilju očuvanja tradicije proizvodnje vina, ribarstva i poezije, u Crmnici se, od 1996, održava Festival vina, ukljeve i poezije. U okviru Festivala, od 1999, ustanovljen je Konkurs za najbolju pjesmu o vinu. Festival je postao tradicionalna manifestacija, koja se održava jednom godišnje u Virpazaru i najstarija je poljoprivredno-turistička i kulturna manifestacija barske opštine. Festival se na početku održavao u organizaciji Udruženja „Dani Skadarskog jezera”, a s vremenom se povećavao broj njegovih organizatora i pokrovitelja. U 2023, pored Udruženja „Dani Skadarskog jezera”, organizatori Festivala bili su MZ Crmnica i Udruženje vinara „Crmnički vranac”, a pokrovitelji Opština Bar i Turistička organizacija Bar. Podršku organizaciji Festivala pružile su i kompanija → „13. jul – Plantaže” AD Podgorica, kompanija „Voli” i Nacionalni parkovi Crne Gore. Na Festivalu, koji je takmičarskog karaktera, 2023, učestvovalo je 29 → registrovanih proizvođača vina, sa 54 uzorka vina iz svih vinogradarskih područja Crne Gore.