Ranohrišćanska umjetnost, anonim (III–VII v.). Rijetka su materijalna svjedočanstva o počecima hrišćanstva u Prevalisu. Iz Risna, koji se nalazio na granici Prevalisa i Dalmacije, potiče cipus Illyriana, sa bogatom dekoracijom koja ima hrišćansku simboliku: dva delfina sa trozubim harpunom, dvije ribe, krater, vijenac od lovorovog lišća i patera, dok se njegov gornji dio završava u obliku korpe od pruća s udubljenjem za libaciju. Datuje se u III v. U istom gradu pronađena je i gema sa predstavom dobrog pastira sa jagnjetom, monogramom Hrista, velikim znakom sa tri vertikalne linije presječene horizontalnom i amforom, za koju se pretpostavlja da je simbol Kane Galilejske, koja predstavlja simbol evharističke transupstancijacije. S obzirom na definisane elemente hrišćanske ikonografije, nastanak geme vezuje se za IV v. Na lokalitetu Bjelovine, u neposrednoj blizini Dokleje, na istočnom zidu jedne grobnice u malter je, tehnikom zgrafito, urezan krst, a na zidovima druge grobnice krst sa slovima alfa i omega i predstava barke. Datuju se u period IV–VI v. Pretpostavlja se da je na istom lokalitetu, u jednoj od sličnih grobnica, mogla biti pronađena Podgorička čaša, najreprezentativniji artefakt sa teritorije Crne Gore sa hrišćanskom ikonografijom. Na posudi, od bezbojnog stakla (prečnika 23 cm, visine 3,6 cm, debljine oboda 0,2 cm) sa spoljne strane, izgravirane oštrom alatkom, nižu se scene: Avramova žrtva; Jona izbavljen iz utrobe kita; Istjerivanje Adama i Eve iz raja; Vaskrsenje Lazarevo; Petar (Mojsije) otvara izvor u stijeni; Danilo među lavovima; Tri mladića u peći ognjenoj i Prečista Suzana. Sve scene ukazuju na soteriološko značenje, odnosno brigu za spas duše vjerovatno uglednog dokleatskog pokojnika. Autor nije dobro poznavao ni ikonografiju ni latinski jezik. Pretpostavlja se da posuda nije import, već da je njen tvorac doklejski staklar. Topografska prepoznatljivost mediteranskih gradova od IV v. mijenjala se od gradova-foruma, hramova, termi, akvadukta, uređenih puteva i nekropola van grada, u gradove čiji su urbani markeri postajali crkve, episkopske palate, fortifikacije sa kulama, sahrane intra urbem. Ovaj proces evidentan je i na području Crne Gore. Dominantne građevinske aktivnosti u gradovima bile su njihovo utvrđivanje i građenje i obnavljanje crkava. Poznavanje arhitektonske baštine u periodu od IV do početka VII v. otežavaju oskudnost pisanih izvora, stepen arheološke istraženosti i dostupnosti rezultata obavljenih istraživanja. Nepostojanje kultova ranohrišćanskih svetitelja sa teritorije provincije tumačeno je kao svjedočanstvo o srazmjerno površnom procesu hristijanizacije. Međutim, ovakvom zaključku protivrječi postojanje ostataka nezanemarljivog broja crkava. Nijedna crkva nije sačuvana u gornjoj supstrukciji. Ni za jednu od njih nemamo tačan datum nastanka, ktitora, titulara. Iako korpus za izučavanje nije preveliki, morfološke i stilske karakteristike sakralnih građevina ukazuju na pripadnost mediteranskom kulturnom arealu. Najznačajnije sakralne građevine, koje se datuju u period V–VI v., jesu bazilika A, bazilika B u Dokleji, bazilika u Doljanima (→ Doljani kod Podgorice), bazilika na Šipkovoj glavici (→ Šipkova glavica kod Danilovgrada, bazilika), bazilika na → Đutezi, → Crkva Sv. Marije Koleđate u Kotoru, bazilika na poluostrvu Prevlaka (→ Prevlaka kod Tivta, Crkva Sv. arhanđela Mihaila), ostaci građevine ispod → Crkve Sv. Mihaila u Kotoru, ostaci bazilike ispod Crkve Sv. Jovana u Žanjicama, bazilika u Budvi (→ Budva, bazilika), ostaci građevine ispod Crkve Rođenja Bogorodice u Manastiru Podlastva, crkva na Velikom pijesku (→ Veliki pijesak kod Bara, crkva), crkva na lokalitetu Tomba – Mirovica, bazilika extra muros i bazilika intra muros u Samogradu, bazilika na lokalitetu Tumbarice i ostaci crkve u Otilovićima kod Pljevalja. Od građevina centralnog tipa sačuvani su ostaci trikonhalne crkve na Topolici u Baru (→ Bar, trikonhos), trikonhalne crkve u Doljanima i crkve trikonhalnog tipa na lokalitetu Maringrad u Lastvi Grbaljskoj. Krstoobrazna crkva u Dokleji (→ Dokleja, sakralna arhitektura) različito se datuje – od VI do IX v. Krstionice su sačuvane uz trikonhos na Zlatici, u Crkvi Sv. Marije Koleđate u Kotoru, u Manastiru Podlastva (→ Podlastva u Grblju, manastir), u crkvi na Đutezi i u crkvi u Samogradu. Na više lokaliteta na prostoru Crne Gore ubicirani su ostaci sakralnih građevina za koje se pretpostavlja da su iz ranohrišćanskog perioda, ali oni nijesu arheološki istraženi. Posebno je njihov broj značajan u okolini Dokleje, na lokalitetima Velje brdo (Megara) u Tološima kod Podgorice, Đevičgrad, Podvrh – Crkvina, Kraljičino oko, Bogićevići, Begovina kod Danilovgrada – Mijokusovići, Stanjevića Rupa, Gornji Martinići, Vrat crkve u okolini Tuzi i dr. U Starom Baru, ostaci zidova u kuli 112 u istočnom dijelu grada, kao i u prostoru 167, datovani su u period IV–VI v. Smatra se da fragmenti kamene plastike, pronađeni u Ulcinju (objekti 219–227), potiču sa neke neidentifikovane građevine iz ranohrišćanskog perioda, a uz cistijernu se naslanjala ranohrišćanska grobnica. U sjeveroistočnom uglu utvrđenja u Svaču (→ Svač, Crkva Sv. Marije) pronađeni su pokretni nalazi iz perioda VI–VII v., a pretpostavlja se da je tada nastao i sjeverni bedem. Na platou sjeverozapadno od Crkve Sv. Marije, otkriveni su ostaci većeg funerarnog objekta. Nije sačuvan nijedan cjelovit ansambl arhitektonske plastike ili crkvenog mobilijara iz sakralnih objekata u Crnoj Gori u periodu od IV do početka VII v. Sačuvani ulomci, djelovi pluteja, stubovi oltarskih pregrada, kapiteli, tranzene, iako daju samo fragmentarnu sliku, po svom stilu i ikonografiji pripadaju standardizovanoj plastici ranohrišćanskog perioda šireg mediteranskog prostora. Kvalitet sačuvanih fragmenata varira od izuzetnih umjetničkih ostvarenja, vjerovatno importovanih iz većih centara, do onih slabijeg kvaliteta, rađenih u lokalnim radionicama. Najznačajniji fragmenti potiču iz Dokleje (→ Dokleja, skulptura), Doljana, Šipkove glavice, bazilike iz Budve, trikonhosa iz Bara, ulcinjske citadele, sa nepoznate građevine iz Kotora. O skulpturalnoj dekoraciji iz Dokleje zna se na osnovu fotografija iz 1893, jer najveći broj fragmenata nije sačuvan. Fragmenti ranohrišćanske plastike pronađeni su i na lokalitetu Maringrad u Lastvi Grbaljskoj, u Crkvi Sv. Petra u Bijeloj, u crkvi na Velikom pijesku, pored Crkve Sv. Petke u Sozini i dr. U sjevernoj prostoriji bazilike u Doljanima je reprezentativni mermerni sarkofag, koji je najvjerovatnije importovan iz nekog od većih centara. Sa teritorije Crne Gore nije sačuvan niti jedan ansambl zidnog slikarstva iz ranohrišćanskog perioda. Fragmenti fresko-maltera sa crvenom bojom otkriveni su u bazilici na Šipkovoj glavici i u bazilici u Budvi. Fragmenti podnih mozaičkih dekoracija sačuvani su u Crkvi Rođenja Bogorodice Manastira Podlastva, trikohnosu na lokalitetu Maringrad u Lastvi Grbaljskoj, Crkvi Sv. Andrije u Krimovicama u Donjem Grblju, → Crkvi Sv. Teodora / Sv. Đorđa u Starom Baru. Ove geometrijske mozaičke dekoracije pokazuju slične stilske karakteristike, ali je teško zaključiti da li su rad jedne ili više radionica. Ikonografski kompleksnije mozaičke dekoracije potiču iz bazilike A u Dokleji (→ Dokleja, zidno slikarstvo, mozaici), koje danas nijesu sačuvane, već su poznate sa fotografija s kraja XIX v. i iz bazilike u Budvi. Posebno je zanimljiv mozaik iz rimske vile na Mirištima (→ Mirišta, Petrovac, rimska vila), s predstavom tri ribe sa zajedničkom glavom, jedinstven na istočnoj obali Jadrana, koji se datuje u period od kraja III do početka V v.