Ostaci bazilike i trikonhosa, V–VI v., Doljani, Podgorica
Doljani, ostaci trikonhosa, V–VI v.
Doljani, sarkofag iz bazilike
Doljani kod Podgorice, sakralna arhitektura, arhitektura, skulptura, anonim (V v.). Kompleks na lokalitetu Crkvine u Doljanima čine bazilika, trikonhos sa atrijumom i krstionica uz trikonhos. O podizanju crkava nema sačuvanih istorijskih izvora. Bazilika u Doljanima je trobrodna, sa apsidom polukružnom iznutra i spolja. Usko predvorje na zapadu zamjenjuje narteks. Uz južnu i sjevernu stranu crkve su dvije prostorije. U sjevernoj je sačuvan reprezentativni mermerni sarkofag sa predstavom hristograma u rozeti od listova bršljana, iz čijeg vijenca izrastaju stabljike loze kao baza dva krsta na lijevoj strani i poklopcu, kao i krst uokviren kružnicom na desnoj strani. Vrlo je vjerovatno da je sarkofag import iz nekog od većih centara. Ukopan je u sjevernu odaju naknadno, vjerovatno u vrijeme izgradnje trikonhosa, što govori da je u Doljanima bilo posebno važno svetilište. Uz sjevernu odaju formirana je protemenizma, namijenjena prebivanju vjernika uz locus sanctus. Ovom arhitektonskom strukturom memorija je bila naglašena i simbolički i funkcionalno. Bazilika se datuje u period V–VI v. Južno od bazilike je trikonhos, čiji naos obrazuju tri polukružne konhe, na zapadnoj strani je narteks, a ispred njega atrijum. Sa sjeverne strane je krstionica. Crkva je zidana u tehnici opus mixtum, jedinoj poznatoj u sačuvanim crkvama u Prevalisu. U trikonhosu i zapadno i južno od bazilike otkriven je veliki broj grobova. Smatra se da je trikonhos mogao biti sagrađen u periodu stabilizacije Justinijanove vlasti na Balkanu, oko 535. Na lokalitetu je pronađeno više fragmenata kapitela, parapetnih ploča, stubaca i greda, koji se datuju u period V–VI v., kao i više arhitektonskih fragmenata porijeklom iz Dokleje. U nauci je otvoreno pitanje odnosa bazilike i trikonhosa, kao i kompleksa u Doljanima i bazilike A i bazilike B u Dokleji, odnosno prvog sjedišta Dukljanske episkopije. Ima mišljenja da je prva Dukljanska episkopija bila smještena u Doljanima i hronološki se vezuje za IV v., a uvjerljivijom se čini teza da je u gradu Dokleji bilo prvo sjedište dukljanskog episkopa.
Literatura: V. Korać, „Doljani kod Titograda. Ranohrišćanska crkva”, Starinar, IX–X (1958–1959), 383–386; P. Mijović, „Ranohrišćanski spomenici Prevalisa”, Pradavne i davne kulture Crne Gore, Titograd, 1987, 59–94; P. Mijović, Tipologija crkvenih spomenika Crne Gore, Podgorica, 1996; B. Borozan, „Rezidencijalne crkve dukljanske episkopije-arhiepiskopije”, Sto dvadeset godina od oslobođenja Podgorice, Zbornik radova sa Naučnog skupa, Podgorica 2–3. decembar 1999, Podgorica, 2000, 199–224; D. Miljić-Đurašević, „Sudbina ranosrednjovjekovnih spomenika u Crnoj Gori”, Matica, 7–8 (2001), 49–72; M. Radunović, „Valorizacija arheološkog lokaliteta Doljani”, Arhivski zapisi, 1–2 (2007), 133–140; R. Vujičić, Srednjovjekovna arhitektura i slikarstvo Crne Gore, Podgorica, 2007; V. Korać, „Doljani-Zlatica, Podgorica. Ostaci ranohrišćanskih građevina”, Zograf, 33 (2009), 1–8; I. Stevović, Praevalis. Obrazovanje kulturnog prostora kasnoantičke provincije, Podgorica, 2014; A. Manev, „Trikonhos u Doljanima u kontekstu ranohrišćanske Dokleje [The Doljani triconhos in the context of Early Christian Doclea]”, Nova antička Duklja IX [New Antique Doclea IX], Podgorica, 2018, 77–96.
T. Koprivica