Manastir Podlastva sa Crkvom Rođenja Bogorodice, Grbalj, XV, XVII v.
Crkva Rođenja Bogorodice Manastira Podlastva, detalj enterijera naosa
Freska Sv. Đorđa, Manastir Podlastva, XV v.
Podlastva u Grblju, manastir, arhitektura, skulptura, slikarstvo, anonim (VI, XV, XVII v.). Najznačajniji sakralni spomenik Grblja, koji je među starosjediocima poznat pod imenom Manastir Podlastva. Udaljen je nekoliko kilometara od Budve i izgrađen na brežuljku u selu Lastva Grbaljska, po kojem je i dobio ime. Arheološka, arhitektonska i slikarska istraživanja patronalne Crkve Rođenja Bogorodice rezultirala su nizom podataka o kompleksnoj genezi najuglednijeg grbaljskog svetilišta sa statusom sabornog manastira. Izvjesno je da se još u VI v. na sadašnjoj crkvenoj lokaciji pristupilo izgradnji ranohrišćanske bazilike, o čemu svjedoče pronađeni in situ fragmenti mozaičkog poda, djelovi ukrašenih ploča sa nekadašnje oltarske pregrade, kao i ostaci piscine – trolisne krstionice. O arhitektonskom sklopu prvobitnog hrama, kao i o mogućoj građevini iz perioda XI–XIII v. na njegovom mjestu, nema naučno relevantnih saznanja. U periodu tokom prve dvije decenije XV v. sazidana je sadašnja Crkva Rođenja Bogorodice. Riječ je o kamenom zdanju jednobrodne osnove sa pripratom i naosom, koji je pomoću dva para pilastara povezanih ojačavajućim lucima podijeljen na tri traveja. Nakon izgradnje, pristupilo se živopisanju unutrašnjih prostora naosa i priprate. Zdanje iz XV v., razrušeno prilikom nekog od vojnih sukoba ili stradalo u zemljotresu, obnovljeno je u istim gabaritima tokom XVII v., kada je enterijer naosa dobio novu fresko-dekoraciju. Fragmenti mozaičkog slikarstva iz VI v. najbliže paralele imaju sa fragmentima ugrađenim u pod → Crkve Sv. Teodora / Sv. Đorđa u Baru. Djelovi arhitektonske plastike sa cvjetovima i krstovima u plitkom reljefu najčešće se srijeću u dekoraciji ranohrišćanskih sarkofaga, a rjeđe se pojavljuju i na crkvenom namještaju. Stariji sloj fresaka Crkve Rođenja Bogorodice danas u fragmentima egzistira na južnom zidu naosa i priprate, dijelu zapadnog zidnog platna priprate, kao i u oltarskom prostoru. Ovo slikarstvo, koje nema analogija na prostoru Crne Gore, djelo je vještog zografa – kvalitetnog crtača i prefinjenog koloriste – za kojeg se pretpostavlja da potiče iz kotorskih slikarskih radionica. Sudeći po korišćenju grčkih signatura, uz staroslovenski prefiks za oznaku svetosti, moguće da je bio grčkog porijekla. Neki od istraživača identifikuju ga i kao → Jova iz Debra, čije ime pominju pisani izvori XV v. Iako u manjem obimu, uočeni gotički elementi u poetici starijeg podlastovskog fresko-slikarstva navode na pomisao da ono prethodi pojavi umjetničke individualnosti, kakva će biti sredinom XV v. gotičko-renesansni majstor → Lovro Dobričević iz Kotora. Mlađi sloj slikarstva u Crkvi Rođenja Bogorodice, kvalitativno ispod nivoa starijeg, rezultat je rada živopisaca oskudnog slikarskog znanja, koji su djelovali u ruralnim sredinama, radeći po narudžbini seoskih ktitora i monaških krugova. Proizvoljan crtež, anatomske nepravilnosti i taman kolorit podsjećaju na manir slikara koji su 1663. oslikali Crkvu Sv. Nikole Manastira Orahovo kod Virpazara u Crmnici (→ Orahovo kod Virpazara, manastir, Crkva Sv. Nikole), pa se, shodno tome, mlađe podlastovsko slikarstvo datira u drugu polovinu XVII v.
Literatura: A. Čilikov, „Slikarstvo hrama Sv. Gospođe u manastiru Podlastva”, Zbornik ’Grbalj kroz vjekove’, Grbalj, 2005; Č. Marković, „Rezultati arheoloških istraživanja manastira Podlastva”, Zbornik ’Grbalj kroz vjekove’, Grbalj, 2005; A. Čilikov, „Manastir Podlastva – istorijsko-umjetnička analiza”, Glasnik Narodnog muzeja Crne Gore, n. s. 3, Cetinje, 2007.
A. Čilikov