Dokleja, istočni dio grada, bazilika A, bazilika B i krstoobrazna crkva
Dokleja, forum sa bazilikom i kapitolni hram
Dokleja, sakralna arhitektura, anonim (I–VI, VII–IX v.). Vrijeme nastanka Dokleje (Doclea) i karakter prvobitnog naselja, za koje se smatra da je bilo kastrum, još uvijek je u nauci nedovoljno rasvijetljeno. U centru grada nalazi se forum, čije se porijeklo urbanističkog rješenja, sa bazilikom na zapadnom dijelu, hramom na sjevernom, tabernama i eksedrama sa istočne i sjeverne strane, može tražiti od istočnog modela Cezareona u Kireni do foruma Pacis u Rimu. Na osnovu analogija sa sličnim prostornim rješenjima, metroloških analiza bazilike, fragmenata natpisa M. F. Frontona, kao i stilskih odlika korniša i konzola, bazilika se datuje u posljednje dvije decenije I i početak II v. Tragovi naknadnih intervencija na bazilici nijesu hronološki određeni. Kapitolni hram, istočno od foruma, datovan je u period I–II v. Smješten je u centru objekta IX, koji čini više prostorija, a u kojima su, u periodu IV–V v., bile smještene radionice za obradu stakla i metala. Sa južne strane via principalis su ostaci I hrama, II hrama i Hrama boginje Dijane. Arhitektonska rješenja ovih hramova, koja imaju sličnosti i sa prostilnim tetrastilnim i heksastilima hramovima sa jadranske obale, kao i sa hramovima sa temenosima sa Istoka, karakteristična su za sve dukljanske hramove. Datuju se u period I–II v. U istočnom dijelu grada nalaze se bazilika A, bazilika B i krstoobrazna crkva. Bazilici A se prilazilo sa južne strane, koridorom sa propilejima. Bila je trobrodna, sa trapezastim narteksom. Brodovi su bili odvojeni kolonadom stubova. Centralni brod se na zapadnoj strani završava apsidom, poligonalnom sa spoljašnje strane, a polukružnom sa unutrašnje. Južni i sjeverni brod se na istočnoj strani završavaju pravougaonim prostorijama. U apsidi su pronađeni ostaci episkopskog prijestola i sintrona, kao i više fragmenata kamene plastike. Krov je, vjerovatno, bio od drvenih greda, pokriven ciglama. Pretpostavlja se da je prostor južno od bazilike A atrijum, dok je zid na sjevernoj strani atrijuma mogao pripadati klaustru. Na više mjesta vidljivi su tragovi pregradnje. Bazilika je imala podnu mozaičku dekoraciju. Na osnovu tipoloških analogija sa sličnim arhitektonskim rješenjima, stilske i ikonografske analize fragmenata arhitektonske plastike i podnih mozaika, datuje se u period V–VI v. U tipološkom pogledu, bazilika A pokazuje sličnost sa nizom istočnih, posebno sirijskih bazilika. Ispod bazilike B postoji više rimskih slojeva. Trobrodna je, a na njenoj istočnoj strani je apsida, polukružna iznutra i spolja. Zidovi bazilike očuvani su u visini 0,30–0,50 m. Na zapadnoj strani, sa južne i sjeverne strane, identične su pastoforije. Pod je od debelog sloja krečnog maltera i tucane opeke. Ima mišljenja da je bazilika B iz V v. i da predstavlja najraniju hrišćansku crkvu u Dokleji, kao i da potiče iz VI v., a da je najstarija ranohrišćanska crkva bazilika A. Krstoobrazna crkva „ugrađena” je u baziliku B. Njen istočni dio je kvadratnog oblika, sa polukružnom apsidom. Zidovi crkve široki su 1–1,2 m. Mogla je biti zasvedena kupolom. Sa unutrašnje strane crkve vidljive su spolije na više mjesta. Ispred crkve nalazio se trijem, a između trijema i zapadnog zida bazilike nalazi se pravougaoni prostor, koji nije arheološki istražen i čija namjena nije jasna. Ispred crkve pronađena je greda sa votivnim natpisom đakonise Auzonije. Još uvijek je otvoreno pitanje kojoj građevini pripada natpis koji se datuje u širokoj hronološkoj odrednici od IV do IX v. Vrijeme podizanja krstoobrazne crkve smješta se u period od VII do IX v. Poistovjećivana je sa Crkvom Sv. Marije iz Ljetopisa Popa Dukljanina, koja je imala grobnu i krunidbenu funkciju, ali je ovo mišljenje osporeno, jer se crkva smatrala premalom za obavljanje krunidbenih svečanosti. Pitanje nastanka krstoobrazne crkve i njene posvete i dalje ostaje otvoreno za istraživanja.
Literatura: P. Sticotti, Rimski grad Doclea u Crnoj Gori, Podgorica, 1999; J. A. R. Munro et al., „On the Roman Town Doclea in Montenegro”, Archaeologia, LV (1896), 33–99; Đ. Basler, „Problem rekonstrukcije prvobitnog izgleda antičkih hramova u Duklji”, Starine Crne Gore, I (1963), 139–145; Ljetopis Popa Dukljanina, uvod, prevod i komentar S. Mijušković, Titograd, 1967; P. Mijović, Tipologija crkvenih spomenika Crne Gore, Podgorica, 1996; M. Baković, „Preliminarni rezultati istraživanja na prostoru kapitolnog hrama lokaliteta Doclea [Preliminary Results of the Research into the Area of the Capitol Temple of the Doclea Site]”, Nova antička Duklja II [New Antique Doclea II], Podgorica, 2011, 9–24; S. Gelichi, C. Negrelli, S. Leardi, L. Sabbionesi, R. Belcari, „Doclea alla fine dell’antichità. Studi e richerche per la storia di una città abbandonata della Prevalitania [Duklja na kraju antičkog doba. Studije i istraživanja istorije jednog napuštenog grada Prevalitanije]”, Nova antička Duklja III [New Antique Doclea III], Podgorica, 2012, 10–40; M. Zagarčanin, „O nekim pitanjima ranohrišćanskog i srednjovjekovnog graditeljstva u Dokleji i Baru, sa posebnim osvrtom prema paganskim kultnim predstavama [On some Issues of Early Christian and Medieval Construction in Doclea and Bar, with a Specijal Reference to Pagan Cult Scene]”, Zbornik radova Nova antička Duklja III [New Antique Doclea III], Podgorica, 2012, 45–71; T. Koprivica, „Diary Entries and Photographic Documentation of J. A. R. Munro Related to the Archaeological Exploration of Doclea (Montenegro) in 1893”, Zograf, 37 (2013), 1–15; M. Živanović, Zanatske radionice kasnoantičke Dokleje, Podgorica, 2014.
T. Koprivica