Istoriografska djela crnogorskih vladara. Mitropolit → Vasilije Petrović Njegoš i mitropolit → Petar I Petrović Njegoš autori su istoriografskih djela, dok je kralj → Nikola I Petrović Njegoš autor Memoara, koji su pisani u trećem licu kao istorija njegove vladavine od 1860. do 1889. godine. Mitropolit Vasilije autor je Istorije o Crnoj Gori, koja je objavljena 1754. u Sankt Peterburgu, na ruskom jeziku. Bila je to prva istorija Crne Gore. Ova knjiga ima 43 strane i predstavlja pregled prošlosti Crne Gore i Crnogoraca od srednjeg vijeka do 1750. godine. Kada je i koliko vremena pisana, teško je precizno utvrditi, ali se pouzdano zna da je posljednje poglavlje pisano 1753. godine. Moguće da je najveći dio ove knjige, ili jedna njena varijanta, napisana još 1746. što dokazuju navodi iz pisma mitropolita Vasilija grofu Bestuževu Rjuminu. Na početku knjige, mitropolit objašnjava da se Crna Gora najprije zvala Zetom i da je to ime dobila po imenu rijeke. Zeta, odnosno Crna Gora, obuhvata prostor oko Skadarskog jezera – od Morače do Bojane, Šestane, Krajinu, Crmnicu, „primorsku zemlju” (Spič i Šušanj), Paštroviće, Grbalj, Lušticu, Krtole, Lješeviće, Maine, → Kotor, Katunsku nahiju, Riječku nahiju, Bjelopavliće, Pipere, Rovčane, Bratonožiće, Vasojeviće, Kuče, te Klimente, Kastrate, Grude i Škrijelje. Prvi crnogorski vladari bili su, kako tvrdi mitropolit Vasilije, → Balšići. Do njihovog doba, Zeta je bila u sastavu Srpskog carstva, da bi se poslije smrti cara Dušana, oni uspjeli osamostaliti. Poslije Balšića, Zetom su vladali → Crnojevići, za koje kaže da su došli na vlast 1421. godine. Oni su uglavnom ratovali protiv Osmanlija, gubeći dio po dio državne teritorije i povlačeći se u podlovćenski dio Crne Gore. Crnojevići su vladali do 1516, a poslije njih Crnom Gorom su upravljali mitropoliti. Za vrijeme dok su Crnom Gorom upravljali mitropoliti, ona je vodila nekoliko ratova s Osmanlijama i nikada nije bila pokorena. Crna Gora je, kako tvrdi mitropolit Vasilije, uspjela da neprekidno očuva svoju slobodu, uprkos stalnim napadima osmanske vojske i uprkos tome što je sultan oko Crne Gore „postavio stalnu vojsku, dajući joj svake godine velike pare, i ta vojska nikad Crnogorcima ne da spokojstva ni mira.” Pored toga, Crnogorci su ratovali protiv Osmanlija – ne samo kada su ih oni napadali, već i kada ih je ruski car pozvao da zarate protiv Osmanskog carstva. Mitropolit navodi da su se od svih balkanskih hrišćana jedino Crnogorci odazvali pozivu na ustanak, koji im je 1711. uputio car → Petar I Romanov (Petar Veliki) . Iz sadržaja Istorije o Crnoj Gori mitropolita Vasilija jasno je da je ova knjiga isključivo pisana s namjerom da posluži u političko-propagandne svrhe. Ona je trebalo da ruskoj javnosti, ali prije svega najuticajnijim ličnostima ruske državne politike, prikaže prošlost Crne Gore na način koji je za njegove političke planove najpoželjniji. Takva namjenska istorija trebalo je da kod ljudi koji vode državnu politiku podstakne interesovanje za Crnu Goru, ali i da ih navede da o njoj razmišljaju kao o osloncu ruske balkanske politike. Zbog toga je mitropolit Vasilije prikazao Crnu Goru mnogo značajnijom nego što ona uistinu jeste. Posebno je istakao njenu ulogu u borbi protiv osmanske vlasti i njene velike vojničke pobjede, sugerišući time njenu predodređenost za predvodničko mjesto u nacionalnooslobodilačkom pokretu balkanskih hrišćana. Upravo da bi predvodnička uloga Crne Gore djelovala uvjerljivije, on je morao da saopšti priču o vjekovnoj nezavisnosti Crne Gore, kontinuitetu političke vlasti, vojničkoj superiornosti u borbi sa Osmanskim carstvom, veličini teritorije, snažnom uticaju → Cetinjske mitropolije. Mitropolit Vasilije je koautor i sastavljač zbornika istorijskih spisa i izvora, koji su istoričari nazvali Cetinjski ljetopis. Cetinjski ljetopis je pisan crkvenoslovenskim jezikom, a prvi put je u cjelosti objavljen 1962. godine. Najveći dio knjige nastao je polovinom XVIII vijeka. Prvi odjeljak Cetinjskog ljetopisa ima naslov „Povjest o Skenderbegu Crnojeviću na svetom kršćenju nazvanom Đurađ”. Ovaj tekst, koji ima formu istorijskog romana, preveden je s latinskog, a prvi put je objavljen u Rimu početkom XVI vijeka. Zatim slijede hrisovulje → Ivana Crnojevića, kojima se notira i ozakonjuje nepokretna imovina koju je poklonio crkvi, utvrđuju granice imanja sela, plemena i manastira, regulišu imovinske obaveze između vlasnika zemlje i najamnika, rješavaju imovinski sporovi... Pored povelja iz vremena Crnojevića, objavljen je i jedan značajan dokument o imovinskom sporu između Humaca i Cetinjske mitropolije iz XVI vijeka. Tek odjeljak „Raznovrsna istorija” mogao bi se nazvati ljetopisom. U ovom odjeljku hronološki su navedeni događaji iz opšte istorije, uglavnom crkvene, i istorije Crne Gore. Posljednji podatak u ovom ljetopisu je iz 1716. godine. Zatim slijedi opširan memoar o odnosima između Crne Gore i Mletačke republike („Knjiga za Crnogorce i službu Crnogorsku”), povelja mitropolita → Save Petrovića Njegoša, odjeljak „Istorija za ljetopis”, koji je nastavak odjeljka „Raznovrsna istorija”, a sadrži podatke za istoriju Crne Gore od 1717. do 1749. godine. U sklopu Cetinjskog ljetopisa nalaze se i povelja patrijarha Atanasija, knjiga za Medojevinu, rodoslovi srpskih vladara i rodoslov Crnojevića, povelje o vlasništvu nad imovinom, dva istoriografska zapisa („Skazanije o Svetoj Sofiji”, „Povjest kako nasta carstvo tursko”), politički memorandumi mitropolita Vasilija, povelja o granici između Crne Gore i Hercegovine, bilješka o posjeti Rusiji, povelje o poklonima → Cetinjskom manastiru. U Cetinjskom ljetopisu nalaze se i tri pjesme za koje se ne može sa sigurnošću reći da ih je napisao mitropolit Vasilije. Kada je mitropolit Vasilije počeo da sastavlja Cetinjski ljetopis nije poznato, ali se na osnovu njegovog pisma izvanrednom providuru iz 1740. može zaključiti da je zapisivao najvažnije događaje („a i mi imamo upisat u libra ovo ljeto, i ljutu glad”). Mitropolit Petar I autor je Kratke istorije Crne Gore, koja je objavljena u cetinjskom kalendaru Grlica za 1835. godinu. Njegova Istorija počinje opisom prostora Crne Gore. On kaže da se za prostor Crne Gore najprije koristio naziv Prevala, a kasnije je dobio naziv Zeta, po imenu rijeke. Prostor Zete podijeljen je rijekom Moračom na Gornju i Donju. Gornja Zeta je oblast između Morače, Skadarskog jezera, Lovćena i Primorja, gdje se poslije osmanskih osvajanja formirala slobodna crnogorska država. U Kratkoj istoriji navodi se da su Zetom vladali Nemanjići, ali da je ona i prije njih imala svoje nezavisne vladare. Poslije nestanka Nemanjića, vlast u Zeti preuzela je porodica Balšić. Do formiranja nezavisne zetske države došlo je zbog toga što Balšići, kao najmoćnija porodica u Zeti, nijesu htjeli priznati vlast Vukašina Mrnjavčevića, koji je, kako se tada vjerovalo, ubio posljednjeg vladara iz dinastije Nemanjić. Mitropolit Petar samo u nekoliko rečenica govori o Balšićima i njihovom dobu, a nešto je opširniji kada govori o vremenu Ivana Crnojevića. O knezu Balši (Baoši), vladaru Zete, kaže se da je bio oženjen kćerkom kneza Lazara i da je na vijest o osmanskom napadu krenuo na Kosovo, ali se vratio nazad, jer je u putu saznao da je boj završen i da je bitka izgubljena. Nakon Kosovske bitke, Baošina žena je rodila sina, koji je bio izrazito crnomanjast, zbog čega se u narodu govorilo da Baoša ima „crnog sina”. Ovaj „crni sin”, koji je dobio ime Stracimir, dobio je kasnije sina Stefana, koji se po ocu prozvao Crnojević. → Stefan Crnojević otac je Ivanov, koga mitropolit Petar smatra najznačajnijim srednjovjekovnim vladarem Crne Gore (Zete). Upravo zato u ovom djelu se cjelokupna srednjovjekovna istorija Crne Gore odnosi na njegovo doba. Prema mišljenju mitropolita Petra, značaj Ivana Crnojevića je u tome što je vodio borbu za odbranu nezavisnosti od Osmanlija, što je podigao nekoliko utvrđenja, manastir na Cetinju, osnovao Zetsku mitropoliju i što je na → Obodu podigao zgradu za štampariju (→ Štamparija Crnojevića). Ivan je, kako navodi mitropolit Petar, imao dva sina: → Đurađa (Đurđa) Crnojevića i → Skenderbega (Stanišu) Crnojevića. Đurđe ga je naslijedio, a Staniša je otišao u Carigrad i primio islam. Tokom vladavine, Đurđe Crnojević se takođe borio protiv Osmanlija, uspjevši da sačuva slobodu Crne Gore, ali ne i da spriječi prelazak Crnogoraca u islam. Pred kraj života nabavio je štampariju, a nakon toga je, budući već u godinama, odlučio da napusti Crnu Goru i preseli se u Veneciju. Prilikom odlaska iz Crne Gore, vlast je predao cetinjskom mitropolitu, jer je smatrao da se glavari neće moći dogovoriti koga da izaberu za vladara. Od tada, kako se navodi, Crnom Gorom vladaju cetinjski mitropoliti. U Kratkoj istoriji Crne Gore kaže se da je glavni zadatak mitropolita bio da sprečavaju crnogorsko-turske sukobe i da suzbijaju islamizaciju u Crnoj Gori. U djelu se pominju samo neki mitropoliti i poneki događaj, a nešto više podataka ima tek o mitropolitu → Danilu Petroviću Njegošu, za koga se kaže da je „očistio Crnu Goru od Turaka”, tj. islamiziranih Crnogoraca, da je podigao Cetinjski manastir i da su u njegovo vrijeme uspostavljeni odnosi s Rusijom. U Kratkoj istoriji navedene su i gramate koje je ruski car poslao u Crnu Goru, kao i navodni govor mitropolita Danila povodom dolaska carskih izaslanika. Ovim događajem okončava se pregled istorije Crne Gore mitropolita Petra I Petrovića Njegoša. U djelo istoriografskog karaktera ubrajaju se Memoari kralja Nikole. Memoare je kralj počeo da piše početkom XX vijeka, a zna se da nijesu bili završeni do 1908. godine. Djelovi Memoara najprije su objavljivani u cetinjskom časopisu Zapisi od 1931. do 1937, a prvi put su u cjelosti publikovani u Sabranim djelima kralja Nikole, 1969. godine. Zbog načina na koji su pisani, Memoari kralja Nikola ponajmanje se mogu nazvati sjećanjem na događaje čiji je autor savremenik. Riječ je o jednog vrsti istoriografskog djela jer se autor prilikom pisanja uglavnom koristio službenom dokumentacijom, kako onom crnogorske provenijencije, tako i onom inostranom. U Memoarima su objavljena i mnoga autentična dokumenta ili njihovi djelovi, što djelu daje na pouzdanosti i istoriografskoj važnosti. Autor je precizan u datiranju i hronologiji, a brojni podaci koje navodi potiču iz službenih izvora. Memoari imaju četiri dijela. Prvi dio čini pet poglavlja: „Crna Gora i Hercegovina”, „Ustanak hercegovački i rat crnogorski godine 1860–1862”, „Stanje Crne Gore po ratu 1862”, „Odnošaji s Turskom”, „Crna Gora i kretanje u narodu srpskom za oslobođenje i jedinstvo”. Drugi dio Memoara posvećen je Hercegovačkom ustanku. Autor je istoriografski obradio početak i tok ustanka, politiku Srbije prema Crnoj Gori i ustaničkom pokretu, djelovanje velikih sila na umirivanju ustanka, politiku Turske prema ustanku, učešće i doprinos Crne Gore ustanku. Crnogorsko-turskom ratu koji je uslijedio nakon ustanka u Hercegovini, posvećeno je treće poglavlje Memoara. Ovaj dio ima šest poglavlja: „Početak rata”, „Primirje”„Rusija rati s Turskom”, „Produženje ratovanja crnogorskog”, „Mir”, „Berlinski kongres”. O najvažnijim događajima u Crnoj Gori poslije završetka rata, sprovođenju odluka Berlinskog kongresa, komplikacijama koje je sprovođenje odluka proizvelo, kao i o društvenim promjenama u Crnoj Gori poslije 1878, autor piše u završnom poglavlju ,Memoara. Ovo poglavlje ima šest poglavlja: „Položaj Crne Gore”, „Predaja gradova Crnoj Gori”, „Graničenje Crne Gore”, „Spor oko Gusinja”, „Predaja Ulcinja za Gusinje”, „Unutrašnji događaji”.