Spomenici crnogorskih vladara. Crnogorskim vladarima iz dinastija Vojislavljević (→ Vojislavljevići), Crnojević (→ Crnojevići) i Petrović Njegoš (→ Petrovići Njegoši) podizani su spomenici od kraja XIX vijeka do 2019. godine. Različitih su gabarita, stilova, materijala i umjetničkih vrijednosti. Zastupljeni su u formi mauzoleja, konjanika, stojećih i sjedećih figura, poprsja i portreta. Od vladara iz dinastije Vojislavljević, spomenik je podignut knezu → Vladimiru Dukljanskom. Spomenik se nalazi u Baru, na gradskom trgu, a otkriven je 2000. godine. Autor spomenika je akademski vajar Nenad Šoškić. Riječ je o bronzanoj skulpturi, visine 3,5 m, koja dukljanskog kneza prikazuje kao duhovnika u mantiji, sa Jevanđeljem u desnoj i krstom u lijevoj ruci, a ne kao svjetovnog vladara. Zetskom vladaru → Ivanu Crnojeviću, utemeljivaču → Cetinja, 1983. povodom obilježavanja petstogodišnjice osnivanja grada, na platou između → Dvorca kralja Nikole na Cetinju i Državnog arhiva Crne Gore, podignut je spomenik u bronzi. Autor spomenika je akademski vajar Ante Gržetić. Figura Ivana Crnojevića je stojeća, sa mačem preko ramena, kao simbolom pravde i štitom, kao simbolom odbrane. Spomenik karakteriše frontalnost, ritmičnost, naglašene konture, arhitekturalnost i izvjesna stilizacija. U Podgorici je 2019. otkriven drugi spomenik Ivanu Crnojeviću. Autor spomenika, po narudžbini kompanije „Zetagradnja”, akademski je vajar Mitar Živković. Bronzana sjedeća figura koja simbolizuje renesansnog vladara urađena je u duhu romantizirajućeg realizma i istoricizma. Mauzolej mitropolita (vladike) → Danila Petrovića Njegoša, osnivača dinastije, na Orlovom kršu (→ Mauzolej vladike Danila na Orlovom kršu) na Cetinju najstariji je sačuvani javni spomenik crnogorskom vladaru. Za njegovo idejno rješenje bio je raspisan konkurs u Glasu Crnogorca 1893, povodom pripreme proslave dvjestogodišnjice vladavine dinastije Petrović Njegoš, a odabrano je rješenje čiji je autor princeza → Jelena Savojska. Maketu spomenika uradila je princeza Jelena u saradnji sa francuskim arhitektom Frušeom, vajarom Polom Votijerom i inženjerom Andrijom Radovićem, koji je kasnije rukovodio radovima na izgradnji Mauzoleja. Centralni dio Mauzoleja je sarkofag na čijoj ploči su uklesani simboli svjetovne i duhovne vladičine vlasti: preko mitropolitskog skiptra, koji uokviruju lovorova i maslinova grančica, nalaze se dva ukrštena jatagana. Na istočnoj strani sarkofaga je bronzani medaljon sa likom mitropolita Danila u profilu, rad vajara Votijera. Zapadna strana sarkofaga je sa uzdignutim krstom oblika trolista i simbolima četvorice jevanđelista urađenim u reljefu. Iznad sarkofaga uzdiže se baldahin koji simbolizuje nebo. Mauzolej je završen 1897. godine. Spomenik → Petru I Petroviću Njegošu, rad akademskog vajara Nenada Šoškića, na inicijativu Fondacije „Sveti Petar Cetinjski”, podignut je u Podgorici 2006. godine. Monumentalna, bronzana stojeća figura stilizovanih, svedenih formi, zajedno sa postamentom, visoka je 6,8 m. Arhitektonsko-urbanističko rješenje osmislio je arhitekta Dragan Vuković. Podloga pločnika oko spomenika Svetom Petru Cetinjskom, koji se nalazi u neposrednoj blizini zgrade Univerziteta Crne Gore, u obliku je krstaš barjaka. Najveći broj spomenika podignutih crnogorskim vladarima posvećen je → Petru II Petroviću Njegošu. Najstariji javni spomenik Njegošu podignut je u Trebinju 1934. godine. Inicijator je bio pjesnik Jovan Dučić, a autor rada je vajar Toma Rosandić. Figura Njegoša formatirana je do koljena, i prikazuje Njegoša kao pjesnika, bez velikodostojničkih obilježja, sa knjigom u ruci. Godine 1941. ustaške jedinice oštetile su i potom uklonile spomenik, koji je vraćen i ponovo postavljen na isto mjesto 1945. godine. U Klivlendu (SAD) 1936. spomenik Njegošu podigli su jugoslovenski iseljenici. U tadašnjem Jugoslovenskom vrtu postavljena je Njegoševa bista, autorski rad akademskog vajara Franka Jiroča. Nakon ratova devedesetih godina prošlog vijeka i pravnih sporova bivših republika oko nasljeđa, bistu je Srpska zajednica premjestila na plato ispred Sabornog hrama u Brodvej Hejtsu (SAD). Najpoznatija bista Njegoša djelo je jednog od najvećih jugoslovenskih vajara Ivana Meštrovića iz 1932, koje je rađeno za konkurs za podizanje Njegoševog spomenika u Beogradu. Duboka kontemplacija, ozbiljnost i duhovna koncentracija Njegoševog lika maestralno su date izvanrednim balansom impresionističke modelacije i čvrstih linearnih obrisa. Odlivak ove biste postavljen je ispred ulaza u katoličku Crkvu Rođenje Bogorodice u Prčanju 1954. i prvi je javni spomenik posvećen Njegošu u Crnoj Gori. U Lovćencu je odlivak Meštrovićeve biste postavljen na inicijativu i u organizaciji Udruženja Crnogoraca Srbije „Krstaš“ 2012. godine. Spomenik Njegošu, rad znamenitog vajara Sretena Stojanovića, postavljen u Njegoševom parku u Podgorici (1956), a potom u javnim prostorima u Beogradu (1994) i Rimu (2005), nastao je 1954. godine. Impozantna bronzana, sjedeća figura Njegoša na postamentu od crvenkastog granita rađena je u duhu herojskog romantizma i epske monumentalnosti. Ukupna visina spomenika je 5,5 m. U Aranđelovcu 1966, u parku Bukovičke banje, u okviru vajarskog simpozijuma „Beli venčac”, crnogorski akademski vajar Matija Vuković izradio je u mermeru spomenik Njegošu, koji je sastavni dio Aranđelovačke kolekcije od preko 200 djela poznatih vajara. Matija Vuković je i autor rustične, nekonvencionalne skulpture Njegoša koju je izveo u kamenu u Likovnoj koloniji u Danilovgradu, 1974. godine. Skulptura je postavljena ispred bivše zgrade Novinsko-izdavačke kuće „Pobjeda” u Podgorici. U Kruševcu je 1971. postavljena Njegoševa bista, rad vajara Sretena Stojanovića. Pošto je bista izrađena u bihacitu, poroznom kamenu, radi zaštite od daljeg propadanja, zamijenjena je odlivkom u bronzi. Na Lovćenu – na Jezerskom vrhu, na visini od 1660 m, nalazi se najznačajniji spomenik Njegošu – → Mauzolej mitropolita Petra II Petrovića Njegoša. Izveden je po nacrtu Ivana Meštrovića, nakon turbulentnih istorijskih zbivanja – rušenja i obnavljanja Njegoševe kapele. Vlada je 1952. donijela Odluku o izgradnji Njegoševog mauzoleja na Lovćenu. Posao je povjeren vajaru Ivanu Meštroviću, koji je sa arhitektom Haroldom Bilinićem uradio arhitektonsko rješenje, koje se idejno naslanjalo na njegov projekat Mauzoleja iz 1924. godine. Kako su radovi na izgradnji Mauzoleja stagnirali, Skupština opštine Cetinje je 1968. preuzela obavezu Vlade Crne Gore iz 1952. da podigne Mauzolej. Izgradnja Mauzoleja finansirana je obaveznim i dobrovoljnim prilozima iz čitave Jugoslavije, a impresivni, ekstremno složen i zahtjevan poduhvat završen je 1974. i svečano otvoren 28. jula iste godine. Mauzolej, do koga vodi 461 stepenik, podsjeća na staroistočne mauzoleje vladara. Na samom ulazu nalazi se bunar, a iza njega dvije karijatide od jablaničkog granita, teške po 7,5 t, koje simbolizuju Crnogorke. Prostorija čiji se ulaz nalazi između karijatida izgrađena je takođe od crnog mermera, dok je plafon, čiji je svod visine 9 m, pokriven pozlaćenim pločicama. Na kraju prostorije nalazi se figura Njegoša, visoka 3,74 m i teška 28 t. Njegoš je prikazan u sjedećem položaju, u zamišljenoj pozi, a nad njim se nadvija orao. Figure karijatida i Njegoša je po gipsanim Meštrovićevim modelima isklesao njegov učenik i pomoćnik vajar Andrija Krstulović. U prostoriji se nalazi i šest mermernih blokova, koji simbolišu šest jugoslovenskih republika. U kripti kapele je Njegošev grob, a na nadgrobnoj ploči je natpis „Njegoš 1813–1851.“ sa isklesanim krstom i državnim grbom, simbolima duhovne i svjetovne vlasti. Ispred Crkve Svetog Spasa u Toploj, povodom obilježavanja 150 godina od Njegoševog boravka u Herceg Novom, 1975. svečano je otkrivena Njegoševa bista, rad akademskog vajara Draga Đurovića. Odlivak ove biste postavljen je 2013. u Kijevu, a potom i u Aleji književnika u parku Nacionalne biblioteke „Đurđe Crnojević” na Cetinju, povodom obilježavanja 200 godina od rođenja Njegoša. Bista Njegoša ispred ulaza u Manastir Savina, postavljena 1986, autorski je rad sveštenika i vajara Đorđa Angelovskog. Akademski vajar Pavle Pejović autor je spomenika Njegošu koji je otkriven 1996. u Prištini. Bronzana stojeća figura impresivnih dimenzija nasilno je skinuta i uništena 1999. godine. Na Ivanovim koritima je 1997, zahvaljujući privatnoj inicijativi, postavljeno sedam bisti vladara iz dinastije Petrović Njegoš: vladika Danilo, vladika → Sava Petrović Njegoš, vladika → Vasilije Petrović Njegoš, Petar I, Petar II, knjaz → Danilo I Petrović Njegoš i kralj → Nikola I Petrović Njegoš. Sve biste rađene su u realističkom maniru. Centralno mjesto zauzima Njegoševa bista. Autori su vajari braća Svetomir i Svetozar Radović. Spomenik „U čast Njegoševe misli”, djelo umjetnika Dimitrija Popovića, postavljen je na prostoru između → Biljarde i Vladinog doma 2013. godine. Spomenik metafizičkog prosedea, izrađen u bronzi i rostfraju, poklon je crnogorske dijaspore iz Hrvatske Cetinju. Zašiljeni metalni kraci spomenika čine zamišljeni trougao u kome je metamorfozirana Njegoševa glava koja simbolizuje pregnuće. Krak koji je okrenut u pravcu neba simbolizuje nedokučivost kosmičke tajne, dok drugi zašiljeni krak, okrenut ka unutra, sugeriše ograničenja čovjekove spoznaje. Brojne biste Njegoša nalaze se ispred škola, institucija i ustanova u Crnoj Gori i van njenih granica. Prvi spomenik kralju Nikoli I Petroviću, svečano otkriven 1931. u San Remu (Italija), rad je italijanskog vajara Pjetra Kanonike. Rađen je u duhu akademizma i romantizma. Spomenik se sastoji iz visokog postamenta na kome je bronzana bista kralja Nikole, okrenuta ka Crnoj Gori. Na postolju se izdvaja herojska figura mladog crnogorskog ratnika koji drži koplje zastave Crne Gore. Koplje i figura se oslanjaju na ostatke oborenog hrasta iz kojih niču mladi izdanci. Godine 2005. svečano je otkriven trijumfalni konjanički spomenik kralju Nikoli u Podgorici. Autor spomenika, postavljenom u parku u Bulevaru Svetog Petra Cetinjskog, akademski je vajar Risto Radmilović, koji je i autor biste kralja Nikole I u Bariju (Italija, 2004). Spomenik rađen u maniru akademizma i istoricizma referira na evropsku tradiciju konjaničkih statua. U Nikšiću, na Trgu slobode, svečano je 2006. otkriven konjanički spomenik kralju Nikoli, autorsko djelo akademskog vajara Miodraga Živkovića. Konjanička figura koja simbolizuje kraljevsku moć i dostojanstvo rađena je u bronzi, a postament je mermerni. Visina spomenika je 9,15 m. U Lovćencu u organizaciji Udruženja Crnogoraca Srbije „Krstaš” 2014. otkrivena je bista Nikole I Petrovića, rad akademskog vajara Zorana Maleša iz Beograda. U Baru su u javnom prostoru postavljene dvije biste kralja Nikole, pored → Dvorca kralja Nikole (autorsko djelo akademskog vajara Nenada Šoškića, 2000) i na platou ispred Hrama Svetog Jovana Vladimira (autorski rad akademskog vajara Miodraga Živkovića, 2018).