Paštrovići: antropogeografsko-etnološka ispitivanja, studija Jovana Vukmanovića (1960) o stanju i značaju vinogradarstva i vinarstva u Paštrovićima, toponimima i sortama vinove loze. Predstavljeni su i načini i oruđa za održavanje vinograda, proizvodnju i → berbu grožđa, uključujući i njegovu preradu u vino i rakiju. U XV vijeku postojali su brojni vinogradi u ovoj oblasti, a sadnice su se donosile najviše iz Grčke i Turske (→ Introdukcija). Paštrovići su svoje vino donosili u Budvu i bili su oslobođeni plaćanja carina i dacija (poreza). U starim Paštrovskim ispravama pominju se vinogradi u mjestima u kojima se danas ne gaji vinova loza (Peruškov vinograd, Vinogradić). Od I svjetskog rata, u ovom kraju opada gajenje vinove loze, da bi 1954. pod vinovom lozom bilo oko 27 ha. Polovinom XX vijeka, vinogradi su bili vrlo rijetki (Buljarice i područje iznad Petrovca). Na području Paštrovića gajilo se 25 sorti vinove loze. Najrasprostranjenije su bile → kratošija, kadarun, lopušača, lisičina (→ lisica) i uvat, dok su manje bile gajene sorte vranac, plavka, zadrimka, mali plavac, bečićka i mršujina loza, → japudžak, bijela loza (→ gogolj), dračkinja, božovića loza, mekuša, bratkovina, crni i bijeli kadarun, razaglija (→ razaklija), krivaja, amerikanka i → smederevka. Za obradu zemljišta, vinograda i proizvodnju grožđa i vina koristila su se različita vinogradarska oruđa, alati i oprema. Za kopanje zemlje i kamenja, kao i za obradu zemljišta koristila se kazma, s oštrim i pljosnatim pijukom. Ćuskija se koristila za bušenje rupa za sadnju voćaka i vinove loze, kao i za prevrtanje kamenja. Dikela je imala dva oštra gvozdena pijuka i drveno držalo i služila je za kopanje. Za → rezidbu vinove loze koristili su se šegac (mala ručna testera), kosjerić (u obliku srpa), čekma (slična nožu) sa sitnim zupcima i kušinić (kukasto sječivo za berbu). Za preradu grožđa, kao i za proizvodnju vina i rakije koristili su se: bigunac (drveni sud sličan bačvi za mečenje i muljanje gr ožđa), badanj (veći drveni sud, u kojem se držao trop (→ Kljuk) sa vinom), imbuo (veliki drveni lijevak, kroz koji se vino sipalo u bačvu), kotao (bakarni sud, koji je primao 5–7 vedara tropa i sastojao se iz kazana, kape i lule) i kazan (koji se razlikovao od kotla po većoj kapi). Alate i oruđa donosili su pečalbari iz Carigrada, a kasnije su ih kovali i u Budvi. Vinova loza se u Paštrovićima uglavnom sadila u njivama iza međa, ali i posebno u vinogradima. Iza međa sadila se u kanalu dubine i širine do pola metra. Ukoliko se vinova loza sadila u vinogradu, prethodno se kazmom prekopavalo čitavo zemljište i loza se sadila ćuskijom. Lozama sađenim iza međe nije se postavljao naslon, već su one slobodno padale, dok su se uz loze sađene u vinogradima postavljale rozge kao naslon. Sorta razaklija i amerikanska loza često su se sadile ispred kuća i bile su podignute na drveni odar (krevet) (→ Naslon vinove loze). Rezidba vinove loze obavljala se do sredine marta. Za rezidbu su se koristili kosjerić, čekma i makaze. U zavisnosti od bujnosti loze, rezidbom se na mladoj lozi za 5–6 godina ostavljao po jedan → kondir (glava), a kasnije do četiri kondira. Na jednom kondiru ostavljala su se dva → okca i jedan krmelj (slijepo okce). Iz posljednjeg pupoljka razvijao se najjači brdun (→ Lastar). Naredne godine skidali su se brduni iz okca, a ostavljali iz krmelja. Ukoliko je loza bila slabe bujnosti, rezidbom se na njoj ostavljala jedna glava sa krmeljem i pupoljkom. Stari → čokoti i deblji djelovi loze kidali su se šekcem. Rano u proljeće loza se okopavala dikelom ili capicom. Loza koja se sadila u vinogradu okopavala se dva puta. Početkom vegetacije, čokoti su se plijevili, skidali su se nepotrebni i nerodni lasatri, kao i lastari sa sitnim grozdovima (zelena rezidba). Loze su se redovno prskale (kropile) prskalicom, koja je bila u upotrebi od kraja XIX vijeka, od pojave → filoksere i peronospore (→ Bolesti vinove loze). Do tada se upotrebljavao samo sumpor protiv pepelnice. Grožđe se bralo kušinićem, poslije Preobraženja (19. avgusta), a polovinom XX vijeka za berbu se koristio nož. Žene su grožđe u krošnjama donosile kući ili se ono tovarilo u kotarima i prevozilo konjima. Nakon berbe, muškarci su grožđe mečili nogama u biguncu ili badnju, odakle se vino nakon 2–3 dana otakalo i presipalo pomoću imbua u bačvu, koja se zatvarala tek poslije mjesec dana. Na trop, u kojem se ostavljalo malo vina, stavljala se slama i daska sa kamenom. U trop su se stavljale smokve tokom deset dana, nakon čega se trop pekao. Ukoliko se vino otočilo odmah nakom mečenja i muljanja, dobijalo se slatko vino. Trop se pekao u starinskom kotlu ili u novom kazanu, koji su primali 4−5 vedara tropa (→ Mjere za zapreminu vina). Od rakije se odvajao prvotok za svečane prilike u kući, dok se ostali dio koristio za svakodnevnu upotrebu.