Crna Gora i Albanija. Od dolaska dinastije Balšić na čelo Zete, šezdesetih godina XIV vijeka, politički odnosi između zetskih vladara i lokalnih albanskih feudalaca, koji u srednjem vijeku nijesu imali svoju državu, postaju intenzivniji i dinamičniji. Početkom šezdesetih godina XIV vijeka, širenje zetske države prema jugu i geografskom prostoru Sjeverne Albanije konfontiralo je prve vladare iz dinastije Balšić sa albanskim velikašem Karlom Topijom, koji je nastojao da osujeti njihovo teritorijalno širenje i pozicioniranje na ovim prostorima. Loši odnosi sa Balšićima primorali su Topiju da uspostavi prisnije odnose sa Kotorom, koji je bio u neprijateljskim odnosima sa zetskim vladarima, ali ovim političkim manevrom Topija nije uspio da zaustavi Balšiće u naumu da preduzmu 1363. pohod na Drač, niti je na taj način mogao popraviti loše odnose sa njima. Neuspjeh Balšića da zauzmu ovaj grad i zarobljavanje → Đurađa I Balšića, s proljeća 1364, prinudili su sukobljene strane da 1366, posredstvom Dubrovačke republike, sklope kratkotrajan mir. Obnavljanje neprijateljstva sa Karlom Topijom dvije godine kasnije i neuspio pokušaj da ovladaju njegovim teritorijama, primorao je Balšiće da iz korijena promijene dotadašnji model odnosa sa njim, dajući mu svoju sestru za ženu. Ženidbenim odnosima stupio je u rodbinske veze sa lokalnim albanskim feudalcima i njegov brat Stracimir, čija je prva žena bila kćerka albanskog feudalca Progona Dukađina. Sklapanje rodbinskih veza u značajnoj mjeri je uticalo na promjenu karaktera odnosa između zetskih vladara i lokalnih albanskih velikaša, ali daleko od toga da su se time otklanjali svi raniji nesporazumi i stvarala čvrsta savezništva za budućnost. To potvrđuje slučaj Karla Topije, koji je izvjesno vrijeme bio u korektnim odnosima sa Balšićima i pomagao vojne pohode Đurađa I, da bi od sredine osamdesetih godina XIV vijeka isto tako pružao pomoć Osmanlijama u pohodu na teritorije → Balše II Balšića. Na odnos Balšića i lokalnih albanskih feudalaca u značajnoj mjeri uticale su prilike u zetskoj državi i njenom okruženju. Tako se → Đurađ II Stracimirović Balšić, koji je stupio na vladarski prijesto u teškim okolnostima, na početku svoje vladavine suočio sa odmetnutom braćom Lekom i Pavlom Dukađinom, koji su preuzeli vlast u Zadrimi i Lješu. Slično iskustvo na početku svoje vladavine imao je i njegov sin → Balša III Balšić, koji se 1405. pored Mlečana morao sukobiti i sa albanskim feudalcem Kojom Zakarijom. Istina, dok je još uvijek bila neizvjesna sudbina ovog rata a njegov položaj u zemlji težak, izuzev svoga tasta Nikite Topije, koga je uključio u pregovore sa Mlečanima, nije mogao računati na pomoć ostalih albanskih feudalaca. Ali čim bi se prilike u zemlji stabilizovale, a moć vladara ove dinastije makar na određeno vrijeme postala neupitna, diplomatski odnosi Balšića i albanskih feudalaca iz korijena su se mijenjali. Tako je Balša III, čim je izašao kao pobjednik iz Prvog skadarskog rata sa Mlečanima i ojačao svoj položaj u zemlji, bez većih problema uspostavio prijateljske odnose sa Kastriotima, Topijama i Zakarajima. Odnose sa albanskim velikašima učvršćivao je ženidbenim vezama, pa je tako za svoju drugu ženu, sa kojom je dobio dvije kćerke (Jelenu i Teodoru) i sina (koji je ubrzo umro), uzeo kćerku Koje Zakarije, sa kojim je ratovao na početku svoje vladavine. Poslije smrti posljednjeg vladara iz dinastije Balšić, odnose sa albanskim velikašima održavala je nova zetska dinastija Crnojević. → Stefan Crnojević je za ženu uzeo Maru, najstariju kćerku albanskog velikaša Ivana Kastriota, sa čijim ga je sinom Đerđom Kastriotom, pored rodbinskih veza i susjedstva, spajala osmanska opasnost. Iz ovog braka Stefan Crnojević dobio je dva sina – Đurađa i → Ivana Crnojevića. Padom Albanije i Crne Gore pod osmansku vlast, krajem XV vijeka, prestaju crnogorsko-albanski politički odnosi. Do ponovnog uspostavljanja političkih odnosa između Crne Gore i albanskih plemenskih prvaka dolazi tek početkom XIX vijeka, kada je Crna Gora nezavisna država, a Albanci su podanici Osmanskog carstva. U tom periodu, albanska plemena katoličke vjeroispovijesti suprotstavljaju se osmanskoj vlasti i pokušavaju da sačuvaju plemensku autonomiju. Pomoć i savezništvo u toj borbi oni traže od nezavisne Crne Gore, a 1849. → Petar II Petrović Njegoš i mirditski glavar Bib Doda definisali su Sporazum o odbrani i napadu od Osmanlija. Nedugo nakon toga, veze koje je tokom druge polovine četrdesetih godina srpska vlada uspostavila sa Mirditima i sjevernoalbanskim plemenima odvijale su se preko Crne Gore. U nastojanju da umiri sjevernoalbanska plemena i prekine njihove odnose sa Crnom Gorom, skadarski valija Ismail-paša je ljeta 1849. pohapsio albanske malisorske glavare iz Kastrata, Klimenata, Hota i Gruda. No, represivnim postupcima, osmanske vlasti ne samo da to nijesu postigle, već su još više doprinosile da se odnosi između crnogorskih vladara i albanskih plemena učvrste i intenziviraju. Od vremena Petra II Petrovića Njegoša, na platformi antiosmanske borbe uspostavljaju se prisniji odnosi između nezavisne države Crne Gore i sjevernoalbanskih katoličkih prvaka, koje su sa posebnim senzibilitetom njegovali njegovi nasljednici na crnogorskom vladarskom prijestolu. Tako su u novom vijeku stvoreni čvrsti odnosi između Crne Gore i sjevernoalbanskih prvaka, koji će vremenom postati tradicionalni. Dobre odnose sa sjevernoalbanskim plemenima održavao je i knjaz → Danilo I Petrović Njegoš, a od svih vladara iz dinastije Petrović Njegoš najintenzivnije odnose sa sjevernoalbanskim prvacima imao je knjaz/kralj → Nikola I Petrović Njegoš, koji je tokom svoje višedecenijske vladavine u radu s njima pokazivao veliki diplomatski takt i senzibilitet. Zahvaljujući takvom pristupu, knjaz/kralj Nikola uživao je veliki ugled i povjerenje kod sjevernoalbanskih plemena. Albanski glavari iz Kastrata, Istinića, Gaša i Beriša dolazili su početkom sedamdesetih godina XIX vijeka kod knjaza Nikole na → Cetinje i tražili mu da im pomogne u prevazilaženju plemenskih sukoba i da im za organizovanje otpora protiv Osmanlija uputi kučkog vojvodu Marka Miljanova. Snažan crnogorski uticaj i agitacija na prostoru Sjeverne Albanije doveli su do uspostavljanja čvršćih veza sa plemenom Mirdita, a sin jednog prvaka ovog plemena, tokom prve polovine sedamdesetih godina XIX vijeka, bio je počasni ađutant crnogorskog knjaza. Aktivnošću crnogorskih agenata u Sjevernoj Albaniji jačalo je antiosmansko raspoloženje, a aprila 1871. u Krasnićima je podignut ustanak protiv osmanske vlasti. Crnogorska agitacija među sjevernoalbanskim plemenima posebno je intenzivirana uoči Veljeg rata (1876–1878), ali uprkos takvom djelovanju, sjevernoalbanska plemena ostala su neutralna u ovom sukobu, iako su osmanske vlasti nastojale da ih angažuju u borbi protiv Crne Gore. Poslije 1878. prestiž crnogorskog knjaza u Skadarskoj Malesiji širen je preko albanskog prvaka iz Gruda Sokolja Baca Ivezaja. Sokolj Baco je u Crnoj Gori uživao status političkog emigranta i osobe od velikog povjerenja knjaza Nikole. Od početka XX vijeka odnosi između crnogorskih vlasti i albanskih prvaka postaju intenzivniji i prisniji, kada se, zbog metežâ koji su zahvatili Osmansko carstvo, pojačala crnogorska propagandna djelatnost među Albancima. O propagandnom radu i dobrim političkim vezama koje su crnogorske vlasti uspostavile sa albanskim plemenskim starješinama tih godina, najbolje svjedoči činjenica da je najveći broj albanskih prvaka sa područja Kosovskog i Skadarskog vilajeta izbjegao u Crnu Goru nakon velikog albanskog ustanka 1910. godine. Koristeći njihovo prisustvo u zemlji, crnogorske vlasti i suveren vodili su političke pregovore sa albanskim prvacima i na sve načine pomagale njihovu borbu protiv osmanskih vlasti. U tom smislu, crnogorska vlada je albanskim prvacima pružila pomoć da oforme Nacionalni komitet, koji je pomagao borbu albanskih ustanika u Malesiji 1911. (→ Malisorski ustanci 1910–1911. i Crna Gora). Ovom politikom crnogorske vlasti težile su da zadobiju simpatije kod albanskog stanovništva i teritorijalno prošire svoju državu u pravcu Sjeverne Albanije. Teritorijalne pretenzije Crne Gore prema tom području otvoreno je istakao kralj Nikola u ratnoj proklamaciji 1912, u kojoj je pozvao svoje podanike da pruže pomoć Malesiji, koja se bori za svoja prava, slobodu i sjedinjenje sa Crnom Gorom. Uprkos tome, planove crnogorskih vlasti da ovladaju prostorom Sjeverne Albanije osujetile su velike sile na Londonskoj mirovnoj konferenciji (→ Londonska konferencija 1912–1913. i Crna Gora), krajem 1912, donijevši odluku o osnivanju albanske države. Od 1913. odnosi između nezavisnih država Crne Gore i Albanije zapadaju u krizu, ali se, uprkos novoj realnosti, crnogorska politika prema Albaniji nije značajnije promijenila. Crnogorske vlasti i dalje održavaju kontakte sa uglednim Albancima, ali se zbog poremećenih odnosa i čestih graničnih nereda, koje je izazivalo sjevernoalbansko katoličko stanovništvo, u fokusu njene politike nalaze Albanci islamske vjeroispovijesti. Tako su, koristeći vjerski antagonizam i anarhične prilike koje su zavladale u Albaniji, crnogorske vlasti nastojale da obezbijede svoje interese u Albaniji i zaštite granicu od neprijateljskih akcija albanskog stanovništva. Okupacijom Sjeverne Albanije od strane crnogorske vojske, sredinom 1915, to pitanje bilo je nakratko riješeno, ali sa brzim slomom crnogorske vojske, januara 1916, prestaju diplomatski odnosi dvije države.

M. Šćekić

Crna Gora i Albanija od 1945. Poslije završetka Drugog svjetskog rata (→ Crna Gora u Drugom svjetskom ratu) i dolaska komunista na vlast, osnovana je Narodna Republika Albanija (od 1976. Narodna Socijalistička Republika Albanija). U prvim godinama nakon Drugog svjetskog rata, Jugoslavija je pokazivala naklonost i pružala intenzivnu ekonomsku i vojnu pomoć Albaniji. Do 1948. odnos Jugoslavije i Albanije karakterisalo je prijateljstvo iskazano kroz razne ugovorne odnose, ekonomske i kulturne, ali i kroz ideju o stvaranju carinske unije i zajedničke valute. Sve je to naglo prekinuto kada se, nakon Rezolucije Informbiroa (1948), Albanija svrstala na stranu SSSR. Albanija će, sve do 1990, biti pod komunističkom vlašću, sve vrijeme u svojevrsnoj izolaciji, prvo od strane zapadnih, a potom i komunističkih zemalja, narušavajući redom odnose sa Jugoslavijom, SSSR i NR Kinom. U periodu poslije zemljotresa u Crnoj Gori (1979), ostvarivani su mnogostruki kontakti između Crne Gore i Albanije, najprije kroz aktivnosti obje zemlje povezane sa otklanjanjem posljedica zemljotresa, kulturnom saradnjom, u kojoj su aktivno učešće imali i pripadnici nacionalnih manjina sa obje strane granice, zatim aktivnosti u vezi sa projektom gradnje pruge Titograd – Skadar, što je doprinijelo stabilizaciji odnosa. Kontakti i saradnja intenzivirani su tokom 1990-ih godina, pa je predsjednik RCG → Momir Bulatović posjetio Albaniju i susreo se sa predsjednikom Saljijem Berišom septembra 1993, kao prvi visoki zvaničnik iz Jugoslavije u posjeti toj zemlji nakon gotovo pola vijeka. Tokom 1999. i u narednim godinama, nizom posjeta na ministarskom nivou, vlade RCG (→ Vlada Crne Gore) i Albanije inicirale su razgovore, postigle dogovore i započele radove na realizaciji različitih projekata o: transferu i prihvatanju izbjeglica sa Kosova; saradnji u gradnji puteva (Plav – Podgorica, preko teritorije Albanije); otvaranju graničnih prelaza; prekograničnoj saradnji; saradnji u oblasti kulture; regulaciji rijeka i dr. Jugoslovenski narodi, uključujući i Crnogorce, doseljavali su se u Albaniju i u periodu prije Prvog svjetskog rata (→ Crna Gora u Prvom svjetskom ratu) i u međuratnom periodu, a djelimično i nakon Drugog svjetskog rata. Uglavnom su razlozi doseljavanja bili ekonomske prirode – potraga za boljim uslovima za razvoj poljoprivrede. U slučaju iseljenika iz Crne Gore, krvna osveta je bila, takođe, jedan od važnih motiva. Nakon Rezolucije Informbiroa, gotovo da je okončan proces doseljavanja pripadnika jugoslovenskih naroda u Albaniju. Crnogorci su najčešće naseljavali Skadar i njegovu okolinu. Prema dostupnim podacima iz tog vremena, u samom Skadru bilo je oko 8.000 doseljenika iz Crne Gore, naseljenih u lađama „Kiras” i „Partizani”, dok je oko 1.500 doseljenika bilo u Vraki i oko 20 porodica u Dobraču. Gotovo odmah nakon Drugog svjetskog rata, a na osnovu ugovora o formiranju Albansko-jugoslovenskog društva za gradnju i eksploataciju željeznica, sa teritorije Crne Gore i tadašnjeg Titograda otpočele su opsežne graditeljske radnje za pripremu gradnje željeznice Titograd – Skadar. Zbog prekida političkih odnosa, projekat nije realizovan. Na inicijativu Albanije, pregovori oko izgradnje pruge nastavljeni su 1974, da bi ugovor bio potpisan pet godina kasnije. Izgradnja je završena 1986, svečanim otvaranjem na željezničkoj stanici u Titogradu. Crnogorsko iseljeništvo u Albaniji, iako autohtono, prošlo je težak put opstanka na toj teritoriji. Više nego narušen položaj Crnogoraca u Albaniji doživio je svoj vrhunac iseljavanjem Crnogoraca iz Vrake, marta 1991, na osnovu međunarodnog dogovora vlada Albanije i SFRJ, koji je formalno sprovela u djelo Vlada RCG. Do 2006. postojalo je samo jedno crnogorsko-srpsko udruženje u Albaniji „Rozafa”, da bi kasnije bili osnovani i „Alba Montenegro” i „Duklja”. Crnogorski iseljenici u Albaniji po prvi put su 2012. imali pravo izjašnjenja na popisu stanovništva. Nakon obnove crnogorske nezavisnosti, Albanija je zvanično priznala Crnu Goru jula 2006, da bi diplomatski odnosi bili uspostavljeni već u avgustu iste godine. Diplomatski predstavnici Crne Gore u Albaniji, na nivou ambasadora na rezidentnoj osnovi, od 2008. do danas bili su: → Željko Perović (2008–2012), → Ferhat Dinoša (2012–2016) i → Dušan Mrdović (2016–2019). Diplomatski predstavnici Albanije u Crnoj Gori, na nivou ambasadora na rezidentnoj osnovi, od 2008. godine bili su: Tonin Beci (2008–2014), Ernalj Filjo (2014–2018) i Ridi Kurtezi (od 2018). Predsjednik Albanije Bamir Topi je 2009. bio u zvaničnoj posjeti Crnoj Gori, dok je 2010. sa tadašnjim predsjednikom Crne Gore → Filipom Vujanovićem otvorio naučnu konferenciju u CANU (→ Crnogorska akademija nauka i umjetnosti). Crna Gora je 2021. otvorila Konzulat u Skadru, na čelu sa počasnim konzulom Sokoljem Hodžom. Albanski predsjednik Bujar Nišani bio je 2015. u zvaničnoj posjeti Crnoj Gori, dok je 2016. u Podgorici prisustvovao obilježavanju desetogodišnjice obnove nezavisnosti Crne Gore. Predsjednik Albanije Iljir Meta boravio je u zvaničnoj posjeti Crnoj Gori u januaru 2019. godine. Predsjednik Vlade Albanije Edi Rama bio je u posjeti Crnoj Gori 2013. i 2017. godine. Predsjednik Crne Gore Filip Vujanović predvodio je 2012. crnogorsku delegaciju na proslavi 100-godišnjice nezavisnosti Albanije, dok je u zvaničnoj posjeti bio i 2017. godine. Zajednička sjednica vlada Crne Gore i Albanije održana je 3. jula 2018. u Skadru, što je bila prva sjednica Vlade Crne Gore ovakvog tipa realizovana sa vladom druge države. Od obnove nezavisnosti (2006), Crna Gora je potpisala niz bilateralnih sporazuma sa Albanijom, od Memoranduma o razumijevanju u rješavanju granice na Skadarskom jezeru, preko Ugovora o otvaranju graničnog prelaza Sukobin i saradnji graničnih policija dvije zemlje, do Ugovora o saradnji u oblasti nauke, tehnologije i obrazovanja.

M. Savić