Crna Gora. Geoprostor Crne Gore čini svjetski poznat vizuelni otisak središnjeg dijela Mediterana – kolijevke kulture čovječanstva. Prva atribucija geoprostora Crne Gore je vanredno vrijedan geo i bio diverzitet, sa izrazitim geoekološkim mozaikom, čija je civilizacijska i kulturološka punoća globalno prepoznatljiva – posebno u evropskim okvirima.

Geoprostorna baza Crne Gore se nalazi u sjevernom umjerenom svjetlosno-toplotnom pojasu, smještena u jugoistočnom dijelu Jadrana, obuhvata južne Dinaride i planimetrijski prati 41º 52' i 43º 32' sjeverne geografske širine (ϕ), i 18º 26' i 20º 21' istočne geografske dužine (λ). Ortodromsko rastojanje između najsjevernije i najjužnije tačke iznosi 192 km, a između najzapadnije i najistočnije 163 km. Ukupna dužina granica Crne Gore je 907,5 km. Crna Gora je država jugoistočne Evrope i Balkanskog poluostrva. Ukupna dužina njene kopnene granice iznosi 614 km. Graniči se na zapadu sa Hrvatskom (14 km) i Bosnom i Hercegovinom (225 km); na sjeveru i sjeveroistoku sa Srbijom (125 km) i Kosovom (78 km) i na istoku i jugoistoku sa Albanijom (172 km). Crna Gora je i mediteranska zemlja, izlazi na Jadransko more sa razuđenom obalskom linijom od 293,5 km i teritorijalnim morem u dužini od 12 nautičkih milja, odnosno površinom od 2.460,9 km². Preko luka, naročito Bara i Kotora, ostvaruje neposredne veze sa mediteranskim i drugim pomorskim zemljama.

Crna Gora pripada Dinarskom planinskom sistemu, te je prvenstveno dinarska zemlja. Orografski elementi glavnih georeljefnih cjelina (Primorje, Oblast dubokog krša, Središnja udolina Crne Gore, Središnje visoke planine, površi i kanjonske doline, Doline, površi i visoke planine sjeveroistočne Crne Gore) imaju direktrise sa dinarskim pravcem pružanja i elementima sklopa. Raritetan geodiverzitet je njihova „prva” posljedica, posebno zbog izrazite amplitude energije morfogenetskih i morfodinamičkih procesa, po kojoj je ovaj geoprostor prepoznatljiv u Evropi i svijetu (dva UNESCO, dva Ramsar sajta, 5 → nacionalnih parkova).

Crna Gora je i zemlja krša (karsta) i planina, više od 75% njenog geoprostora izgrađuju karbonatne tvorevine. Parametar hipsometrijske raspodjele površina ukazuje da se više od polovine površine Crne Gore nalazi iznad 1.000 m visine, što potvrđuje i vrijednost srednje visine površine Crne Gore od 1.050 metara.

Mnogobrojne pojave i fenomeni, uz dominaciju morfodinamičkih procesa, ciklično se smjenjuju, višestruko obnavljaju (lito, oro i gliptogeneza), a kao rezultat imamo izuzetno bogat geo i bio diverzitet Crne Gore. Danas su to geoidentitetske tačke crnogorskog geoprostora i elementi njenog geosimbolizma, koje struka prepoznaje i štiti kao geonasljeđe, a istorija i život ih je utkao u simbole crnogorske državnosti.

Svijest o potrebi zaštite i očuvanju prirode na ovim prostorima prisutna je od vremena stvaranja savremene crnogorske države. Tako je samo šest godina nakon proglašenja prvog nacionalnog parka u svijetu (Yellowstone) i u Crnoj Gori, 1878. godine, stavljena pod zaštitu → Biogradska gora, tada kao „kraljev zabran”, danas nacionalni park. Na toj tradiciji i vrijednostima Crna Gora je proglašena ekološkom državom, čija je pravna podloga utemeljena na dokumentu Deklaracija o Crnoj Gori ekološkoj državi (1991), (geo)ekološkom ustavnom određenju (1991; 2007) i njenoj usaglašenošću sa međunarodnim dokumentima i institucijama.

Prirodno geografska i geoekološka obilježja značajno su uticali na formiranje i sveukupni razvoj državne teritorije Crne Gore. Njen težak i nepredvidljiv istorijski put, na kojem kao cjelina postoji već čitav milenijum, jedinstven je, kao što je jedinstvena i njena priroda „natura intacta”, koja je uslov i iskaz Crne Gore!

Crna Gora se sa površinom od 13.812 km² i 620 079 stanovnika, ubraja u manje evropske zemlje sa srednjom gustinom naseljenosti od 44.9 stanovnika na km², što je njena kompetitivna prednost, jer je to površina koja je po glavi stanovnika najveća u okruženju. U Crnoj Gori ima oko 1.307 naselja, od čega je 58 naselja gradskog tipa, gde živi oko 63% populacije od ukupnog broja stanovništva, a ostali dio populacije živi u seoskim naseljima. U administrativnom pogledu podijeljena je na 24 opštine: Nikšić 2.065 km² (najveća), Podgorica 1.205 km², Tuzi 236 km², Pljevlja 1.346 km², Bijelo Polje 924 km², Cetinje 910 km², Kolašin 897 km², Plužine 854 km², Berane 371 km², Petnjica 173 km², Bar 598 km², Šavnik 553 km², Danilovgrad 501 km², Plav 329 km², Gusinje 157 km², Žabljak 445 km², Rožaje 432 km², Mojkovac 367 km², Kotor 335 km², Andrijevica 283 km², Ulcinj 255 km², Herceg Novi 235 km², Budva 122 km², Tivat 46 km² (najmanja). Opština Podgorica (2.011) ima 185.937 stanovnika, ili gotovo 30% od ukupnog stanovništva Crne Gore. Preko Otrantskih vrata Crna Gora je prirodno otvorena ka srednjem Mediteranu, prema kojem gravitiraju ne samo regionalni i kontinentalni već i svjetski saobraćajni, pa i civilizacijski tokovi. Ovakva položajnost daje dobre predispozicije za održiv razvoj turizma i pomorske privrede.

Kod kopnene saobraćajne povezanosti, situacija je nešto drugačija: Crna Gora je bočno povezana sa glavnim evropskim koridorima, što znači da se ne nalazi neposredno na njihovim glavnim magistralnim pravcima. Modernizacija pruge Bar–Beograd–Budimpešta, kao i proširenje kapaciteta aerodroma u Podgorici i Tivtu, uz optimizaciju uloge Jadranske magistrale i budućeg autoputa Bar–Boljare, ima ključnu ulogu u otklanjanju navedene nepovoljnosti saobraćajnog položaja kopnenog dijela Crne Gore.

Litostratigrafske i strukturno-tektonske karakteristike

Složeni litofacijalni sastav, strukturni i fizikogeografski sklop posljedica su burne i duge geoekološke evolucije, koja je oblikovala geoprostor Crne Gore. Šire posmatrano, to je geoprostor na kome su se spojila tri kontinenta, čija kretanja i danas generišu brojne, a često i katastrofalne geogene procese.

Geološka istorija stvorila je, u litostratigrafskom smislu, složenu građu, sastavljenu iz segmenata različitog geološkog sastava i evolucije. Procentualno je skoro 90% stijenske mase nastalo od morskih sedimenata, a znatno manje od jezerskih i/ili stijena formiranih na kopnu.

U trijasu (230–195 miliona godina) čitav prostor Dinarida, pa i geoprostor Crne Gore, bio je pod morem. Ovaj geološki period karakterisala je intenzivna vulkanska i seizmička aktivnost, koja je na morskom dnu nataložila velike količine lave, a na ostrvima vulkanski pepeo. Preko ovih vulkanskih stijena se kroz geološku istoriju nataložio debeo sloj krečnjačkih i drugih sedimenata, i formirao stijensku masu debljine do 4.000 m. Tektonski pokreti i erozija otkrili su vulkanske stijene iz perioda trijasa na prostoru → Ljubišnje, Kovač planine, na širokom području između Pljevalja i Bijelog Polja, na planini → Bjelasici, Visitoru i Sjekirici, zatim u okolini Rožaja, a ima ih u središnjem i primorskom dijelu Crne Gore. Zahvaljujući ovim vulkanima i pratećim geološkim procesima u Crnoj Gori, stvorene su značajne količine rude olova i cinka sa bakrom, barita, rude žive, mangana i gvožđa, kao i bentonita.

Dosadašnja geološka istraživanja pokazuju da geološku istoriju teritorije Crne Gore, možemo pratiti unazad 400 miliona godina. Na to ukazuju različite vrste sedimentnih, magmatskih i metamorfnih stijena, koje su nastale u geološkim erama: paleozoik, mezozoik i kenozoik. Stijene mlađeg paleozoika se javljaju u škriljavim, laporovito-glinovito-pjeskovitim slojevima, sa raznim škriljcima i rijetkim proslojcima krečnjaka i konglomerata.

Stijene mezozojske starosti javljaju se u obliku karbonatnih, magmatskih, vulkanogeno-sedimentnih, dijabaz-rožnastih i flišnih stijena. Karbonatne čine krečnjaci i nešto manje dolomiti. Magmatske se sastoje od brojnih varijanti eruptivnih stijena i njihovih tufova. Vulkanogeno-sedimentne su predstavljene rožnacima, tufovima, tufitima, bentonitima, krečnjacima sa muglama i proslojcima rožnaca. Dijabaz-rožnate čine sedimentne, vulkanske i intruzivne magmatske stijene. Flišne stijene izgrađuju glinci, laporci, pješčari, krečnjaci i prelazni varijeteti ovih litoloških članova sa pojavama breča i konglomerata.

Kenozojske stijene su predstavljene karbonatnima i paleogenim flišom; neogenim marinskim i slatkovodnim sedimentima i kvartarnim nevezanim pijeskom, šljunkom, većim blokovima sa glinom i bez glina, glacijalnog, fluvioglacijalnog, limnoglacijalnog, deluvijalnog i aluvijalnog porijekla.

U geotektonskom smislu u geoprostoru Crne Gore se jasno uočavaju četiri strukturno-tektonske jedinice i to: Paraautohton (Jadranski sistem bora), Budva–Cukali zona, zona Visokog krša i Durmitorska tektonska jedinica.

Sistematskim istraživanjima je utvrđeno da su one nastavci regionalnih geotektonskih jedinica jugoistočnih Dinarida. Međusobno su razdvojene regionalnim reversnim dislokacijama sa pravcem navlačenja sa sjeveroistoka i na teritoriji Crne Gore se odlikuju kraljuštima, rasjedima i naborima znatnih dimenzija.

Jadransko-jonskoj zoni ili Paraautohtonu pripada primorski dio Crne Gore – pored morske obale i dijelom ispod mora: okolina Herceg Novog, Mrčevo, Tivatsko polje, Luštica i Grbalj, zatim područje između Bara, rijeke Bojane, planine → Rumije i mora. Paraautohton ima dinarski pravac pružanja, izuzev u krajnjem jugoistočnom dijelu, gdje dolazi do skretanja prema istoku. Ovu zonu karakteriše sistem regionalnih nabora, prevrnutih i reversno raskinutih struktura. Izgrađuju je karbonatni sedimenti gornje krede (senona) i srednjeg eocena, flišni sedimenti srednjeg i gornjeg eocena i marinski sedimenti srednjeg miocena.

Od mineralnih sirovina u Jadransko-jonskoj zoni, pored crvenih boksita, do sada su otkrivena ležišta ukrasnog kamena, glina, laporaca i kvarcnog pijeska. Prostori ove jedinice procijenjeni su kao veoma perspektivni tereni za otkrivanje komercijalnih ležišta nafte.

Geotektonska jedinica Budva–Cukali zona obuhvata uski primorski pojas na jugozapadnim padinama → Orjena, → Lovćena, Paštrovske gore, Sozine i Rumije. Navučena je sa jugozapadne strane na Jadransko-jonsku zonu. Ovu tektonsku jedinicu karakteriše sistem stisnutih i prevrnutih izoklinih nabora, koji su međusobno pokidani i razdvojeni kraljuštima. Budva–Cukali zona predstavlja značajnu jedinicu sa hidrogeološkog aspekta. U geološkoj građi ove jedinice učestvuju karbonatne, vulkanske i terigene (klastične) stijene trijasa, jure, krede i paleogena. Od mineralnih sirovina u terenima Budva–Cukali zone otkrivena su ležišta bentonita i rožnaca, pojavljuju se barit i živa, mangan i ukrasni kamen.

Zona Visokog krša obuhvata središnje i južne dijelove Crne Gore – prostor između primorskog pojasa i durmitorske navlake, odnosno terene planina Rumije, Lovćena, Orjena, Garča, Budoša, Njegoša, Golije, Vojnika, Maganika, Prekornice, Kamenika i Žijeva, sa njihovim međuprostorima. U tektonskom je kontaktu sa zonom Budva, sa navlačenjem iz pravca sjeveroistoka. Jedna je od najpoznatijih zona jugoistočnih Dinarida i obuhvata dvije jedinice (preko 6.000 km²): starocrnogorsku i kučku kraljušt. Prva se sastoji od složenog antiklinorijuma navučenog na Budva zonu (u okviru kojeg je niz složenih i reversno raskinutih nabora) i takođe tektonski vrlo složenog sinklinorijuma doline Zete. Kučku kraljušt čini vrlo složen antiklinalni dio izgrađen uglavnom od karbonatnih stijena i sinklinalni dio – predstavljen durmitorskim flišem. Zona Visokog krša izgrađena je od sedimenata perma, trijasa, jure, donje i gornje krede i paleogena, kao i od vulkanskih i vulkanogeno-sedimentnih stijena, stvaranih u toku srednjeg trijasa. Kučkoj kraljušti pripada i formacija „durmitorski fliš” kredno-paleogene starosti, koji se javlja u vidu pojasa, širine 5 do 30 km, sa pravcem pružanja sjeverozapad–jugoistok od Sutjeske, presijeca rijeku Pivu, a zatim jugozapadnim padinama preko Šavnika i Boana obuhvata Gornju Moraču i nastavlja gornjim tokom rijeke Tare. Formacija durmitorski fliš ima eroziono-diskordantan odnos sa karbonatima gornje i donje krede, jure i gornjeg trijasa. U njenom litološkom sastavu učestvuju: heterogene krečnjačke breče i konglomerati debljine od 10 do 100 m, slojeviti pjeskoviti krečnjaci i kalkareniti, pješčari, alevroliti, laporci i glinci. U planinskim predjelima visokog krša znatno rasprostranjenje imaju glacijalni sedimenti (morene) i glaciofluvijalni nanosi (šljunak i pijesak) u hipsometrijski nižim terenima, kao i u predjelu polja u kršu i kotlina: Skadarsko-podgorička kotlina, Nikšićko polje, Grahovsko polje, Cetinjsko polje i Dragaljsko polje. Ovi sedimenti su nataloženi i dolinama rijeka Morače, Pive i njenih pritoka. Pleistocenske starosti su i pjeskovite gline Bjelopavlićke ravnice, koje su taložene u jezerskoj sredini. Od mineralnih sirovina u terenima Visokog krša poseban ekonomski značaj imaju crveni jurski boksiti, čija su najveća ležišta koncentrisana u rejonu Nikšićke Župe, a manje u zapadnoj i jugozapadnom dijelu ove jedinice. Po značaju slijede ležišta ukrasnog kamena u Bjelopavlićima, zatim ležišta i pojave bijelog boksita u Bijelim poljanama, kao i majdani građevinskog kamena, šljunka i pijeska.

Durmitorska geotektonska jedinica (oko 5.000 km²) obuhvata sjeveroistočni dio Crne Gore i navučena je preko zone Visokog krša na dužini od preko 20 km, o čemu svjedoče tektonske krpe Planinice, kod Brskuta, i tektonski prozori kod Andrijevice. Ovu jedinicu čine sedimenti devona karbona, perma, trijasa i jure, kao i jezerski sedimenti neogene starosti. Pored ovih, u građi durmitorske jedinice, značajno učešće imaju srednjotrijaske vulkanske i vulkanogeno sedimentne stijene i vulkanske stijene jurske starosti. Krajem jure čitav geoprostor ove jedinice bilo je kopno, sve do neogena, kada su kotline i tadašnje doline poplavljene, u kojima su se, u jezerskoj sredini, taložili gline, laporci i pijesak sa slojevima uglja. Od mineralnih sirovina na prostoru Durmitorske tektonske jedinice najveći ekonomski značaj imaju ležišta uglja u basenu Pljevalja, Berana i Maoča, zatim manja ležišta Police kod Berana, Otilovići, Mataruge i druga u okolini Pljevalja. Po značaju slijede ležišta olova i cinka sa piritom Šuplja stijena u Pljevljima i Brskovo u Mojkovcu, a potencijalne su i pojave ovih metala u Kolijevci, na Visitoru, Sjekirici i Bjeluhi. Od nemetaličnih mineralnih sirovina ekonomski značaj imaju ležišta laporaca u pljevaljskom basenu i barita na Kovač planini.

Seizmičnost i seizmotektonske karakteristike

Karakter i intenzitet seizmičke aktivnosti geoprostora Crne Gore vezana je za neotektonske procese većih razmjera, pretežno regionalnog, ali i lokalnog karaktera, koji se karakterišu visokim seizmogenim potencijalom. Ove aktivnosti se prostorno uglavnom odvijaju u priobalnom pojasu Jadrana, odnosno užeg kopnenog dijela krajnjih spoljašnjih Dinarida. Dinaridi su izdignuti u zoni podvlačenja i prevođenja afričke tektonske ploče ispod dijela evroazijske ploče, a seizmički uticaj regiona znatno je pojačan prisustvom dvije manje mikro ploče, jadranskom i egejskom. Složena kretanja ovih ploča dovode do visoke seizmičke aktivnosti, jer se jadranska mikro ploča podvlači pod egejsku.

Za prostor južnih Dinarida i južnog Jadrana koji pripadaju Crnoj Gori, neotektonski procesi se u osnovi ostvaruju navlačenjem dinarskog zaleđa preko sedimenata podmorja.

Seizmotektonska analiza (korelacija tektonskih i geoloških elemenata i registrovane seizmičnosti) potvrđuje nam da ovi procesi i pokreti unose u planinski masiv Dinarida ogromne tektonske napone – njihovim oslobađanjem dolazi do loma stijenske mase i formiranja dubinskih poprečnih i podužnih pukotina: rasjeda, dislokacija.

Geoprostor Crne Gore posjeduje brojna autohtona seizmogena žarišta, ali na ukupnu seizmogenezu imaju uticaj i seizmogene zone južne Hrvatske, istočne Hercegovine, sjeverne Albanije i južne i jugoistočne Srbije.

Najizraženije seizmogene zone u Crnoj Gori su: oko Ulcinja i Bara, Budve i Brajića, kao i Boke Kotorske, ali i neposredna okolina Berana, cio region Skadarskog jezera i zona Maganika. Ove zone, odnosno žarišta, na osnovu dosada izmjerenih intenziteta zemljotresa, imaju različit stepen seizmogenog potencijala, koji se ispoljava u različitim vremenskim presjecima. Seizmogeni potencijal prostora Crne Gore lagano opada ka unutrašnjosti (Nikšić, Kolašin, Žabljak i Pljevlja). Najsnažniji zemljotres u XX vijeku na geoprostoru Crne Gore zabilježen je 15. aprila 1979. godine, sa magnitudom 7,0 i epicentralnim intenzitetom od IX stepeni MCS skale.

Geomorfološke karakteristike

Georeljef Crne Gore je rezultat uzajamnog dejstva energetskih (aktivnih) i materijalnih (pasivnih) činilaca u toku geološkog perioda vremena. Uglavnom ga grade planinski grebeni Dinarida.

Geodinamika regiona južnih Dinarida i južnog Jadrana je po mnogo čemu specifičana i primarno je uticala i utiče na morfologiju georeljefa Crne Gore. Orogenezom su stvorene krupne strukturne forme: čela navlaka, kraljušti, duboke dislokacije i ubranost. Epirogeneza je uslovila vertikalna pomjeranja: izdizanje zaleđa i spuštanje primorskog pojasa.

U hipsometrijskom smislu (nadmorske visine) Crna Gora ima dominantno visijski georeljef, njegov karakter raščlanjenosti se posebno prepoznaje u zoni površi, visoravni i visokih planina. Hipsografska kriva to jasno pokazuje: tereni do 200 m nadmorske visine u odnosu na površinu koju zauzimaju učestvuju sa 10%, tereni između 200 i 1.000 sa 35%, tereni između 1.000 i 1.500 sa 40%, a preko 1.500 m sa 15%.

Prema nagibu topografske površine morfometrija nam otkriva dinamiku geomorfoloških procesa – 94% teritorije Crne Gore je sa nagibom preko 5%, što na drugoj strani uslovljava geoprostornu strukturu i zastupljenost, ne samo šuma i šumskog zemljišta 617.240 ha (44,7%) već i poljoprivrednog 516.219 ha (37,4%), odnosno neplodnog zemljišta 247,235 ha (17,95%).

U georeljefu Crne Gore se prepoznaju tri hipsografska nivoa ili stepenice:

• prvi, obuhvata uski primorski pojas, Podgoričko-skadarsku potolinu i Bjelopavlićku ravnicu, od 0 do 100 m;

• drugi, čini zaravan dubokog krša: Katunski krš, Krivošije, Grahovski kraj, Rudine i Banjani, od 800 do 900 m. Na ovoj zaravni, iznad 600 m, formirane su depresije polja u kršu: Nikšićkog, Grahovskog, Cetinjskog i Njeguškog polja sa njihovim pripoljskim zonama.

• treći se odnosi na zonu sa visokim zaravnima i površima, od 1.200 do 1.600 m, ispresijecanu dubokim kanjonima Pive, Tare, Morače i Ibra, sa kojih se uzdižu planininski masivi sa vrhovima preko 2.000 m.

Georeljef Crne Gore je „prva” posljedica litofacijalnog sastava i tektonike, on je njihov morfogenetski, dinamički i vremenski iskaz, čiju formu i vizuelni integritet odslikavaju i upotpunjuju četiri georeljefne cjeline:

• Crnogorsko primorje;

• Središnja Crna Gora: Zaravan dubokog krša (Krivošije, Grahovski kraj, Bijele Rudine, Banjani i Oputne Rudine) i Udolina središnje Crne Gore;

• Središnje visoke planine, površi i kanjonske doline;

• Doline, površi i visoke planine sjeveroistočne Crne Gore.

Crnogorsko primorje je morfološki izdvojen uzani pojas uz obalu, koji je od kontinentalnog zaleđa odvojen strmim padinama, Orjena, Lovćena i Rumije. Koeficijent razuđenosti iznosi 3,5, a obalska linija je najrazuđenija u zoni Bokokotorskog zaliva. → Boka Kotorska se sastoji od nekoliko, tjesnacima povezanih, zalivskih morfoloških formi. Od ulaznih Bokokotorskih vrata, između poluostrva Luštice i Rta Oštro, širine 1.500 do 2.950 m, pa do Kotora, ređaju se: Hercegnovski i Tivatski zaliv, koji su kao spoljašnji zalivi Kumborskim tjesnacem povezani, dublje u kopno je tjesnac Verige (širok 340 m), koji čini vezu ova dva spoljašnja zaliva sa unutrašnjim – Kotorskim i Morinjsko-risanskim zalivom. Prosječna dubina zaliva je od 35 do 45 m. Od poluostrva Luštice do poluostrva Volujica i jugoistočno do Bara, obalu čine brojni rtovi u obliku klifova, između kojih su najpoznatije uvale i plaže Jaza, Budve, Bečica, Miločera, Petrovca, Sutomora i Bara. Od Bara do granice sa Albanijom na rijeci Bojani, primorski dio čine četiri krečnjačka grebena, između kojih su uvale i ravnice. Najveće ravnice su Ulcinjsko polje 72 km² i Barsko polje od 10 km². Na ovom potezu prisutne su i šljunovito-pjeskovite plaže, među kojima je i 12 km duga Ulcinjska plaža.

Središnja Crna je prepoznatljiva geoprostorna oblast središnjeg dijela Crne Gore, sa dvije karakteristične georeljefne cjeline:

• Zaravan dubokog krša predstavlja jednu od najtipičnijih regija krša u svijetu. Čine je Katunski krš, Krivošije, Grahovski kraj, Bijele Rudine, Banjani i Oputne Rudine. Od Crnogorskog primorja odvojena je planinama Orjen (1.894 m), Lovćen (1.749 m), Sutorman (1.185 m) i Rumija (1.595 m), a od središnje udoline Crne Gore planinama Somina (1.586 m), Njegoš (1.761 m), Zla gora (1.459 m), Pusti lisac (1.476 m), Budoš (1.217 m) i Garač (1.436 m). Između njih je zaravan prosječne visine 800–900 m, duga oko 90, a široka 40 km. Moćnost karbonatnih stijena je preko 4.000 m, proces skaršćavanja ide i do najdubljih slojeva. U njemu se nalaze glavni resursi podzemnih voda. Ovaj prostor je mozaik mikro i makro oblika kraškog reljefa sa vrtačama, škrapama, škripovima, jamama, pećinama, dolovima, uvalama i poljima. Najveća polja u kršu ove zone su: Dragaljsko, Grahovsko, Njeguško i Cetinjsko polje.

• Središnja udolina Crne Gore ima dinarski pravac pružanja i stepenasto se spušta od sjeverozapada prema jugoistoku, i nalazi se između Zaravni dubokog krša i Središnje oblasti visokih planina, površi i kanjonskih dolina. Čine je Golija i Duga (800 do 1.000 m), Nikšićko polje (647–660 m), Bjelopavlićka ravnica (40 do 56 m) i Podgoričko-skadarska kotlina (6 do 67 m), sa međusobnim strukturnim linijama i prevojima. Udolinom otiču podzemne i površinske vode okolnih prostora. Prva u nizu je izdužena stepenasta udolina od Gata do Duge. Nalazi se između Gatačkog i Nikšićkog polja i planina Njegoš i Golija, duga je 40, a široka 7 km. Na nju se morfološki nastavlja najveće kraško polje u Crnoj Gori – Nikšićko polje (66,5 km²). To je zatvorena kraška depresija okružena terenima prosječne visine oko 1.200 m, nastala složenim tektonskim procesima, a dijelom i erozijom, pokrivena fluvioglacijalnim šljunkom i pjeskom, debljine i do 40 m. Od brojnih vrela, estavela i kratkih tokova u Nikšićkom polju nastaje rijeka Zeta. Dalje preko prevoja Planinica (685 m) nadovezuje se Bjelopavlićka ravnica (72 km²), koja je 28 km dugačka i 8 km široka. Svoj oblik je dobila zahvaljujući nataloženim naslagama gline, kad je ovdje u pleistocenu bilo formirano jezero. Podgoričko-skadarska kotlina je nastala na sličan način kao i Bjelopavlićka ravnica. Između Podgorice i Skadra ima dužinu od 50 km, a najveću širinu od 30 km između Virpazara i Hota, u Albaniji. Najveći dio koltline zahvata Skadarsko jezero (354 do 506 km²), dok je sjeverno od jezera Zetska ravnica 240 km².

Središnje visoke planine, površi i kanjonske doline oblikovala je složena tekstonska evolucija i najvećim dijelom glacijalna erozija. Dominantna je georeljefna cjelina, koju čine dva lanca planina, između kojih su planinske površi i duboki kanjoni. Prvi lanac, na jugozapadu ove oblasti, čine planine: Golija (1.942 m). Vojnik (1.998 m), Maganik (2.139 m), Prekornica (1.927 m) i Žijevo (2.131 m). Drugi planinski lanac čine najviše dinarske planine: Volujak (2.336 m), → Maglić (2.386 m), Bioč (2.397 m), Ljubišnja (2.238 m), → Durmitor (2.523 m), → Sinjajevina (2.277 m), → Bjelasica (2.139 m), Visitor (2.211 m), Kučki Komovi (2.487 m) i Vasojevićki Komovi (2.461 m) i → Prokletije (2.530 m). Glacijalnom erozijom nastali su brojni cirkovi valovi i morenski oblici. Ovo je oblast sa izrazitom denivelacijom georeljefa i visinskim razlikama na malom prostoru, jer su tu rijeke usjekle duboke kanjone naspram visokih planina. Najpoznatiji je kanjon rijeke Tare (80 km), zatim kanjoni rijeka Pive, Komarnice, Bukovice, Morače i njenih pritoka Mrtvice i Male rijeke. Visina kanjonskih strana rijeke Tare dostiže 1.300 m, a kanjona Pive, Komarnice i rijeke Morače do 1.000 m. Ovdje treba istaći brojna planinska jezera nastala u cirkovima i valovima nekadašnjih lednika, kao što su Crno jezero pod Durmitorom i Biogradsko jezero na Bjelasici.

Doline, površi i visoke planine sjeveroistočne Crne Gore georeljefno se razlikuje od ostalog dijela Crne Gore. Sjeveroistočna oblast se prostire pravcem sjeverozapad–jugoistok u dužini od 140 km i širini od 35 km. Najistaknutije geomorfološko obilježje čine doline rijeka Ćehotine, Lima, Ibra i njihovih pritoka. Rijeka Ćehotina ima usku dolinu sa naglim proširenjima od kojih je najveća pljevaljska kotlina (16 km²), na prosječnoj visini od 770 mnv. Kompozitnu dolinu rijeke Lima čine kotline, uske doline i klisure. U izvorišnom dijelu je plavsko-gusinjski basen, sa Plavskim jezerom, na visini od 900 do 1.000 m. Dug je 25 km, a širok do 5 km. To je glečerska dolina, u koju se slivaju rječice, čije doline predstavljaju glečerske valove. Beranska kotlina (24 km²) je najveće proširenje u dolini Lima. U srednjem toku Lima je bjelopoljska kotlina, dužine 11,5 km, a širine do 3 km. Između dolina rijeka Lima i Ibra teren ima izrazit visijski karakter raščlanjen ograncima i bilom planine Hajle (2.403 m), ispresijecan pritokama Lima i Ibra. Dolina Ibra, na prostoru Crne Gore, predstavlja proširenu čelenku, sa karakteristikama visoke kotline od 900 do 1.000 m, između Pešterske visoravni, Turjaka i ogranaka planine Hajle. Njen odraz je rječna mreža sa brojnim rječicama, od kojih nastaje rijeka Ibar.

Hidrološke i hidrogeološke karakteristike

Hidrologija Crne Gore najvećim dijelom je predodređena njenom hidrogeološkom građom. To je posljedica složenosti geološkog sastava i građe zemljišta, georeljefa i klimatskih prilika. Karbonatne stijene, kavernozno-pukotinske i stijene intergranularne poroznosti čine preko 70% stijenske mase Crne Gore. Uzimajući u obzir ovu činjenicu, dâ se pretpostaviti da su u većem dijelu Crne Gore razvijeniji podzemni hidrografski oblici (izdani sa svojim površinskim izdancima, izvorima i vrelima u obliku estavela, vrulja, bočatih vrela) nego površinski. U hidrogeloškom smislu stijene su podijeljene u tri grupe:

• Grupa propusnih stijena – propusne stijene imaju funkciju hidrogeoloških kolektora. U okviru ove grupe stijena mogu se izdvojiti dvije podgrupe (propusne stijene – hidrogeološki kolektori, međuzrnaste poroznosti (najveća zona u Zetskoj ravnici) i propusne stijene – hidrogeološki kolektori, karstno-pukotinske poroznosti).

• Grupa nepropusnih stijena – ove stijene imaju funkciju hidrogeoloških barijera, odnosno izolatora. U ovu grupu spadaju uslovno bezvodni dijelovi terena, ili uslovno nepropusne stijene, koje su predstavljene paleozojskim klastičnim sedimentima, magmatskim stijenama i visoko zaglinjenim partijama fliša.

• Hidrogeološki kompleksi – formiraju ih grupe stijena kolektorskog i izolatorskog karaktera, odnosno kompleksi propusnih i nepropusnih stijena, kao što su: flišne formacije, formacije karbonatnih i klastičnih stijena.

Najznačajniji hidrografski objekat za Crnu Goru je Jadransko more. Morski akvatorij naspram obale Crne Gore, širok oko 200 km, čini dio južnojadranske kotline, u kojoj su izmjerene i najveće dubine Jadranskog mora – oko 1.400 m. Batimetrijski pojas preko 1.000 m dubine zauzima značajnih 33,7% akvatorije. Dubine do 20 m se nalaze neposredno duž obale, čine 0,9% akvatorije (izvan zaliva Boke Kotorske). Salinitet vode južnog Jadrana (38,6‰) i nizak sadržaj hranljivih soli utiče na nešto siromašniji organski svijet, u odnosu na vode okeana. Jadransko more je poluzatvoreno more. Svrstava se u topla mora sa temperaturom vode ljeti do 27°C. Tople morske struje koje se kreću uz obale Crne Gore, slabijeg su intenziteta, a plimski talas ima prosječnu amplitudu od 35 cm. Srednja dnevna amplituda morskih mijena (razlika srednjih visokih voda i srednjih niskih voda) iznosi 23 cm. Apsolutni registrovani ekstremi u odnosu na srednji nivo mora su: 69 cm iznad i 62 cm ispod srednjeg nivoa mora. Što znači da je maksimalna registrovana amplituda promjene nivoa mora ispred obala Crne Gore, uzrokovana morskim mijenama 131 cm. Važno je znati da se nivo mora u prosjeku najviše izdiže u oktobru, novembru i decembru, a na najniže vrijednosti se spušta u ljetnim mjesecima.

Kopnene vode skoro ujednačeno odvodnjavaju geoprostor Crne Gore u dva velika sliva: Crnomorski (7.260 km²) i Jadranski (6.560 km²). Rijeke Ibar, Lim, Ćehotina, Tara i Piva, sa svojim slivovima, u sliv Crnog mora sa teritorije Crne Gore godišnje prosječno odnose 266 m³/s vode. U Jadransko more, preko sliva Skadarskog jezera, prosječno godišnje otiče 260,17 m³/s, a preko Trebišnjice 38,8 m³/s (slivu Trebišnjice na teritoriji Crne Gore pripada oko 10% površine sliva). Na teritoriji Crne Gore formira se prosječni godišnji protok vode od oko 18.75*109 m³/god. To daje specifični modul protoka od 43 L/s/km², što je jedna od najvećih prosječnih vrijednosti u svim regijama Evrope.

Hidrogeološko razvođe ovih slivova, većim dijelom je u podzemlju, a veoma malim dijelom na površini terena.

Unutar hidrogeološke cjeline Jadranskog mora, kojoj pripada oko 47,5% crnogorske teritorije, mogu se izdvojiti pet manjih hidrogeoloških cjelina i to: sliv Crnogorskog primorja; sliv Dubrovačkog primorja; sliv → Skadarskog jezera, sliv rijeke Trebišnjice, i sliv Drima. Hidrogeološka razvođa između navedenih slivova idu preko karstnih terena i kroz njih. Ta razvođa su najčešće u podzemlju. Među ovim slivovima najveće rasprostranjenje ima sliv Skadarskog jezera, čija je površina oko 4.460 km² na teritoriji Crne Gore, dok je manji dio površine ovog sliva, preko 1.000 km², na teritoriji Albanije. Vode ovog sliva otiču jedinom otokom, rijekom Bojanom, u Jadransko more, čiji je prosječni proticaj na profilu Reč 640 m³/s. Površina neposrednog sliva Jadranskog mora iznosi 1.384 km² (sliv Boke Kotorske 728 km², sliv Ulcinj–Budva 656 km²).

Sjeverni i sjeveroistočni dijelovi Crne Gore daju vode Crnom moru. Unutar te hidrogeološke jedinice izdvajaju se šest manjih hidrogeoloških cjelina, i to slivovi rijeka: Pive, Tare, Ćehotine, Lima, Ibra i Sutjeske.

Sliv rijeke Pive je najvećim dijelom na teritoriji Crne Gore, a manjim dijelom, prema sjeverozapadu, pripada Bosni i Hercegovini. Ovaj sliv ima površinu od oko 1.400 km². Sliv rijeke Tare je, takođe, najvećim dijelom na teritoriji Crne Gore. Tereni tog sliva imaju površinu oko 1.800 km².

Sliv rijeke Ćehotine uzvodnim dijelom pripada teritoriji Crne Gore, a nizvodnim teritoriji Bosne i Hercegovine (Republika Srpska). Površina sliva rijeke Ćehotine na teritoriji Crne Gore iznosi oko 1.100 km².

Sliv rijeke Lima se nalazi na teritoriji Albanije, Crne Gore, Srbije i Bosne i Hercegovine. Samo krajnji, najuzvodniji dijelovi ovog sliva nalaze se na prostoru Albanije. Površina sliva rijeke Lima na teritoriji Crne Gore iznosi oko 2.300 km². Sliv rijeke Ibra se nalazi na teritoriji Crne Gore samo najuzvodnijim dijelom, površine 32 km².

Površine slivova rijeka Sutjeske i Drima, odnosno Pećke Bistrice na teritoriji Crne Gore nijesu definisani. Od ukupne površine teritorije Crne Gore (13.812 km²) 52,5% daje vodu slivu Crnog mora.

Crna Gora raspolaže značajnim vodnim potencijalom za hidroenergetiku, kao geoekološki prihvatljivim i obnovljivim izvorom – do sada je on iskorišćen oko 17%. Bruto hidroenergetski potencijal na devet većih rijeka je oko 9.850 GWh/god.

Posebnu hidrografsku vrijednost Crne Gore čini više od trideset prirodnih jezera, od kojih je najveće Skadarsko jezero sa minimalnom površinom od 354 km² i maksimalnom od 506 km². Od brojnih planinskih jezera najveće je → Plavsko sa zapreminom od 7.690.950 m³, a zatim Crno jezero na Durmitoru, Kapetanovo na Lukavici, Biogradsko na Bjelasici.

Crna Gora nije bogata mineralnim vodama. Zastupljene su samo na području Bijelog Polja i Rožaja. Najpoznatije pojave mineralnih voda u okolini Bijelog Polja nalaze se u dolinama Lješnice (izvor Čeoče) i Sljepašnice. U okviru središnje zone Crne Gore postojao je samo jedan termalni izvor u kanjonu Komarnice (Ilidža). Temperature u ljetnjem periodu godine su dostizale 26°C, a izvor je potopljen vodama Pivskog jezera. U primorskom pojasu pojave mineralnih voda registrovane su u okolini Ulcinja i Igala.

Jedinstvena višekomponentna sprega geološke podloge, klime i georeljefa, hidrografije i zemljišnog pokrivača uslovila je u geoprostoru Crne Gore nastanak dva bio-geografska regiona sa izuzetnim biodiverzitetom, čija se vrijednost vidi i kroz podatak da je Crna Gora sa preko 3.500 biljnih taksona (vrsta i podvrsta), indeksom florističke raznovrsnosti (S/A1) 0,837, jedna od „vrućih tačaka” biodiverziteta na Mediteranu, i jedan od 153 globalno značajnih centara florističke raznovrsnosti.