Kuća knjaza Nikole na Njegušima, NMCG
Pitanje imovine dinastije Petrović Njegoš nakon detronizacije 1918. Na petoj sjednici, održanoj 16/29. novembra 1918, Podgorička skupština (→ Podgorička skupština i detronizacija dinastije Petrović Njegoš) je, pored ostalih, donijela odluku: da se pokretna i nepokretna imovina bivšeg kralja → Nikole I Petrovića Njegoša i njegove dinastije u Crnoj Gori konfiskuje u korist naroda. Na taj način konfiskovana je cjelokupna imovina dinastije Petrović Njegoš (→ Petrovići Njegoši). Na osnovu ove odluke, cjelokupna nepokretna imovina dinastije predata je Ministarstvu unutrašnjih djela Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, a potom Ministarstvu finansija (Upravi državnih dobara), koje je imovinu inventarisalo i njome upravljalo. Pokretna imovina, koju su činili: pokućstvo, srebrnine, odijela, oružje i druge dragocjenosti, čuvala se dijelom u trezorima Hipotekarne banke i dijelom u objektima u kojima je zatečena. O upotrebi arhiva i tih dragocjenosti Vlada Kraljevine SHS donijela je posebno rješenje 27. VII 1925. godine. Za sudbinu ove imovine značajna je i odluka da se familijama poginulih i umrlih boraca za građanske slobode odredi novčana pomoć jednom zasvagda u iznosu od 750.000 i podmiri iz zaplijenjene imovine, kao i da se iz dobara bivšeg kralja Nikole odredi suma od 2.000.000 za školovanje omladine (1919). Na taj način se iskazivala želja da se imovina bivše dinastije koristi kao opšte dobro. Napravljen je popis cjelokupne imovine imanja, kuća, dvorova i drugih objekata, kao i popis dragocjenosti koje su bile rasturene u raznim nadleštvima i institucijama i značajan dio otuđen. U taj inventar upisano je 212 predmeta, koji su čuvani u magacinu dvora na → Cetinju, sve do juna 1930, kada je dio predat ovlašćenom licu italijanske kraljice → Jelene Savojske, kćerki kralja Nikole. Kada je riječ o nepokretnoj imovini crnogorske dinastije, u aktima Podgoričke skupštine ne navodi se šta čini ovu imovinu, nego je tek kasnije napravljen njen popis. Prema zvaničnom popisu, nepokretnu imovinu dinastije Petrović Njegoš, odnosno članova porodice kralja Nikole čini: „1. Stari dvor (→ Dvorac kralja Nikole na Cetinju) bivšeg kralja Nikole sa dotičnim prostorijama i avlijom na Cetinju, ubaštinjeno na ime kralja Nikole; 2. Novi dvor (→ Plavi dvorac na Cetinju) prestolonasljednika → Danila Petrovića Njegoša sa dotičnim prostorijama i avlijom na Cetinju ubaštinjeno na ime knjaza Danila; 3. Dvospratna manja zgrada u kojoj je stanovao bivši princ → Petar Petrović Njegoš sa pripadajućom avlijom na Cetinju, ubaštinjeno na ime princa Petra; 4. Dvorska kapela (crkva) u neposrednoj blizini starog dvora na Cetinju, ubaštinjena na ime kralja Nikole; 5. Velika dvorska štala sa garažom za automobile i dotičnim placem, ubaštinjena na ime kralja Nikole; 6. Park starog dvora, ubaštinjen na ime kralja Nikole; 7. Park novog dvora, ubaštinjen na ime prestolonasljednika Danila; 8. Park princeze → Ksenije Petrović Njegoš na Cetinju, ubaštinjen na ime princeze Ksenije; 9. Dvorska livada Pod Grudom, na Cetinju, ubaštinjena na ime kralja Nikole; 10. Dvorsko imanje Belveder (jedna porušena zgrada sa malo šume), ubaštinjeno na ime kralja Nikole; 11. Dvospratna zgrada u kojoj je ranije postojala Ženska radnička škola; 12. Dvorac na → Njegušima sa dotičnim prostorijama i avlijom na Njegušima ubaštinjen na ime kralja Nikole, koji je zidan sredstvima dinastije na imanju dobijenom u nasljedstvo i kupljenom od mještana; 13. Dvorsko imanje na Njegušima: livada i voćnjak ubaštinjeno na ime kralja Nikole; 14. Zimski dvorac (→ Dvorac Ljeskovac) sa dotičnim prostorijama na Rijeci Crnojevića, ubaštinjen na ime kralja Nikole; 15. Dvorsko dobro na Rijeci: park, bašta, livada i šuma, ubaštinjeno na ime kralja Nikole; 16. Kućište, pašnjak i šuma površine 19.543 m² u opštini Dub (Boka Kotorska), ubaštinjeno na ime kralja Nikole putem nasljeđa; 17. Zabran Biogradsko jezero (šuma površine od 8 km², livada od 23 hektara i ribolov u Kolašinu, ubaštinjeno na ime prestolonasljednika Danila; 18. Novi dvor (→ Dvorac kralja Nikole u Nikšiću) kralja Nikole sa dotičnim prostorijama, avlijom i parkom u Nikšiću, ubaštinjen na ime kralja Nikole; 19. Stari dvor kralja Nikole sa pripadajućim prostorijama i avlijom u Nikšiću, ubaštinjen na ime kralja Nikole; 20. Vodenica na rijeci Mrkošnici pod Trebjesom u Nikšiću, ubaštinjeno na ime kralja Nikole; 21. Struganica na Vidrovanu u Gornjem Polju sa pripadajućom baštom, ubaštinjena na ime kralja Nikole; 22. Zabran Trebjesa (park i šuma) u Nikšiću, ubaštinjen na ime kralja Nikole; 23. Oranica, livada i voćnjak oko Trebjese, ubaštinjen na ime kralja Nikole; 24. Dvorsko imanje u Toviću (šume i oranice) u Nikšiću, ubaštinjeno na ime kralja Nikole; 25. Zabran, šuma Morakovo dužine 20 a širine 10 km sa 10 ha livade u Nikšićkoj župi, ubaštinjeno na ime kralja Nikole; 26. Zabran, šuma Stoge (Nikšićka duga ) u dužini 7 a širini 6 km sa 8 hektara livade; 27. → Dvorac na Kruševcu princa → Mirka Petrovića Njegoša sa dotičnim prostorijama, parkom, oranicama, voćnjakom i livadom u Podgorici, ubaštinjeno na ime princa Mirka; 28. Dvorsko imanje Tiha površine 2 ha livade u Podgorici, ubaštinjeno na ime princa Mirka; 29. Dvorac kralja Nikole u Danilovgradu sa dotičnom avlijom, ubaštinjen na ime kralja Nikole; 30. Dvorac Topolica (→ Dvorac kralja Nikole u Baru) sa dotičnim prostorijama, parkom, voćnjakom, oranicama, livadama i pašnjakom površine 117.82 hektara u Baru, ubaštinjen na ime prestolonasljednika Danila; 31. Dvorac Rastislav na Suki u Ulcinju sa pripadajućim parkom, ubaštinjen na ime prestolonasljednika Danila; 32. Dvorsko imanje Kaluđerovac kod Vir Pazara (kuća, livada i voćnjak), ubaštinjeno na ime princeze Ksenije.” Teško finansijsko stanje članova dinastije u egzilu, nelegitimnost odluka Podgoričke skupštine i pritisak saveznika primorali su Vladu Kraljevine SHS da traži održiva rješenja za pitanje imovine dinastije Petrović Njegoš. Krajem 1920, nakon Rapalskog ugovora, Vlada Kraljevine SHS donijela je odluku da kralju Nikoli dodijeli godišnju apanažu od 300.000 franaka, koja je trebalo da teče od 1. oktobra 1920, uz uslov da kralj Nikola prizna aneksiju, što je on energično odbio. Istovremeno, nezvaničnim kontaktima sa pojedinim članovima dinastije pokušavali su se postići dogovori u vezi sa ovim pitanjem. Nakon smrti kralja Nikole (1921) njegovi sinovi su iskazivali interes za regulisanje ovog pitanja. Prema izvedenoj računici, 6. oktobra 1924. cjelokupna imovina prijestolonasljednika Danila procijenjena je na 492.600 švajcarskih, odnosno 26.384.400 francuskih franaka, tj. na 88.740.060 dinara. Pošto je preovladao politički stav da se Petrovićima ne vraća imovina, pitanje apanaže i imovine dinastije Petrović Njegoš konačno je riješeno Finansijskim zakonom za 1927/8. godinu, čiji je član 316 glasio: „Ovlašćuje se Ministarstvo finansija, da može jedan deo imovine, koji je rešenjem Podgoričke skupštine od 16. XI 1918. godine postala državna svojina ustupiti u vlasništvo pojedinim članovima bivše dinastije Petrović-Njegoš. Ovlašćuje se ujedno Ministarstvo finansija, da na osnovu predhodnog sporazuma sa članovima bivše dinastije Petrović-Njegoš, a po odobrenju Ministarskog savjeta, može isplatiti istima, t.j. bivšem prestolonasledniku Danilu, deci bivšeg kneza Mirka, bivšem knezu Petru i bivšim knjeginjama Kseniji i Veri (→ Petrović Njegoš, Vjera), delom u gotovu, a delom u obrocima doživotnoj rati ukupno svima iznos od 42.000.000 dinara.” Na osnovu takvih rješenja, pojedini članovi dinastije, naročito princ Petar, sastajali su se i rješavali ovo pitanje sa kraljem → Aleksandrom Karađorđevićem i predsjednikom vlade Nikolom Pašićem. Aktivnost knjaza Petra na rješavanju svoga socijalnoga položaja odvijala se mimo znanja članova familije. Ona nije nailazila na razumijevanje ostalih, posebno sestara Ksenije i Vjere, koje nijesu mogle da shvate kako je knjaz Petar mogao odlaziti kod kralja Aleksandra. Vjerovatno uslovljen da će primiti apanažu ako prethodno zvanično prizna KSHS, prijestolonasljednik Danilo je to i uradio 7. februara 1927. u Đenovi, davanjem zvanične izjave generalnom konzulu Kraljevine SHS. Pošto princeza Vjera nije dočekala primjenu ovog zakona (umrla oktobra 1927), ostala su djeca knjaza Mirka i princeza Ksenija, kćerka miljenica kralja Nikole, koja je imala značajan upliv na njega. Vodila je brojne sudske sporove i više puta tužila jugoslovensku državu. Nakon 1945. pozitivno se izražavala o novoj Jugoslaviji i nije htjela da tuži „svoju zemlju”. Nova jugoslovenska vlada dodijelila je princezi Kseniji stalnu mjesečnu pomoć jer nije bilo zakonskog osnova da joj se dodijeli penzija ili da joj se dalje isplaćuje renta. Državni sekretarijat za poslove finansija FNRJ je, po odobrenju Saveznog izvršnog vijeća, rješenjem od 9. septembra 1957. princezi Kseniji dodijelio stalnu mjesečnu pomoć u iznosu od 71.428,50 dinara. Za razliku od prinčeva Danila i Petra, koji nijesu imali djece, princ Mirko je imao pet sinova: Stevana, Stanislava, → Mihaila Mirkova Petrovića Njegoša, → Pavla Mirkova Petrovića Njegoša i → Emanuela Mirkova Petrovića Njegoša. Osim Mihaila, koji je poslije Danilove abdikacije 1921. proglašen za prijestolonasljednika, ostali su umrli mladi: Stevan 1908; Stanislav 1907; Pavle 1933; Emanuel 1928. godine. Mihailu, Emanuelu i Pavlu bila je određena ukupna apanaža od 6.000 franaka, dakle po 2.000 franaka. Ovo se pravo nije moglo naslijediti, tako da je na kraju Mihailu isplaćivano po 2.000 švajcarskih franaka mjesečno, dok njegova majka Natalija Konstantinović Njegoš (→ Petrović Njegoš, Natalija Mirkova), kontesa Dodzel, nije imala pravo na nadoknadu, barem prema tumačenjima tadašnjih vlasti. Ipak, ona je primala apanažu od 1921. godine. Niko nije uspio precizno da izračuna koliko je po raznim osnovama isplaćeno apanaže članovima dinastije Petrović Njegoš, što je iskazivano kao nadoknada za oduzetu imovinu, iako visina tih nadoknada nije bila ni približna vrijednosti imovine koju su posjedovali.
Literatura: Š. Rastoder, Crna Gora u egzilu 1918–1925, I–II, Podgorica, 2004. Š. Rastoder